اسماعیل خلفازاده
(دانش آموخته دکترای مدیریت توسعه)
هزینه‌های چهار دهه تقابل ایران و آمریکا؛ تحلیل تطبیقی توسعه با ترکیه
مقدمه: واگرایی تاریخی: در آستانه انقلاب ۱۳۵۷، ایران و ترکیه با تولید ناخالص داخلی سرانه ۲,۵۰۰ دلاری در موقعیت برابر قرار داشتند. امروز پس از چهار دهه، ترکیه با ۱۳,۵۰۰ دلار (۳.۲ برابر ایران) به قدرت منطقه‌ای تبدیل شده، درحالی که ایران با ۴,۲۰۰ دلار در انزوای اقتصادی گرفتار است. این شکاف عظیم، حاصل ترکیب تحریم‌های فلج‌کننده و نارسایی‌های حکمرانی داخلی است.
فصل ۱: هزینه‌های کلان اقتصادی
۱-۱. محاصره مالی و انرژی
تحریم‌های بانکی، ذخایر ارزی ایران را از اوج ۱۲۲ میلیارد دلاری (۱۳۹۷) به ۳۰ میلیارد دلار (۱۴۰۳) تقلیل داده است. صادرات نفت به کمتر از ۸۰۰ هزار بشکه در روز (یک‌سوم دوره اوج) تنزل یافته و دسترسی به فناوری‌های استخراج میدان‌های مشترک مانند پارس جنوبی را مسدود کرده است. در مقابل، قطر با بهره‌برداری از همین میدان، تولید گاز خود را به ۸۰ میلیارد مترمکعب رسانده است.
۱-۲. فروپاشی پولی و تورمی
ریال ایران ۹۵% ارزش خود را از ۱۳۵۷ تاکنون از دست داده و تورم مزمن با میانگین ۲۰% ، در پنج سال اخیر به ۴۰% جهش یافته است. این روند، دستمزد واقعی را ۵۰% کاهش داده و طبقه متوسط را به حاشیه رانده است.
۱-۳. رکود سرمایه‌گذاری
جذب سرمایه خارجی ایران به ۱.۵ میلیارد دلار در سال محدود شده که معادل تنها ۳% میانگین سالانه ترکیه است. صنایع با ۳۰% ظرفیت کار می‌کنند و هزینه‌های نظامی ناشی از تقابل، ۳۰% بودجه ملی را بلعیده است.
فصل ۲: پیامدهای اجتماعی
۲-۱. فروپاشی معیشتی
ضریب جینی از ۰.۳۷ به ۰.۴۲ صعود کرده و ۳۰% جمعیت (۲۷ میلیون نفر) زیر خط فقر مطلق زندگی می‌کنند. نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان به ۲۵% رسیده است.
۲-۲. بحران جمعیتی
موالید در ۱۴۰۳ به زیر ۱ میلیون سقوط کرده و سالانه ۱۵۰-۲۰۰ هزار نخبه مهاجرت می‌کنند. پیش‌بینی می‌شود سهم جمعیت فعال تا ۱۴۳۰ به ۵۰% کاهش یابد.
۲-۳. فاجعه زیست‌محیطی
تحریم‌ها دسترسی به فناوری مدیریت آب را محدود کرده و بحران بی آبی و ناترانرژی انرژی، نه تتها کل معیشت و اقتصاد تحت الشعاع خود قرار داده، بلکه کشور ایران را در آستانه یک فاجعه زیستی قرار داده است.
فصل ۳: مقایسه تطبیقی با ترکیه
۳-۱. شاخص‌های کلان
ترکیه با جذب ۲۲۴ میلیارد دلار سرمایه خارجی در دو دهه، صادرات غیرنفتی خود را به ۲۵۵ میلیارد دلار (۴.۸ برابر ایران) رسانده است. تولید خودروی ترکیه با ۱.۵ میلیون دستگاه ، تقریباً دو برابر ایران ( ۰.۸ میلیون دستگاه) است. در شاخص توسعه انسانی، ترکیه با امتیاز ۰.۸۳۸ (رتبه ۴۸ جهانی) ۲۸ پله بالاتر از ایران (۰.۷۷۴) قرار دارد.
۳-۲. برتری فناورانه
ترکیه با ایجاد ۸۰ پارک فناوری و ۶,۰۰۰ شرکت R&D ، سهم محصولات پیشرفته در صادرات را به ۱۸% (۹ برابر ایران) رسانده است. ارزش بازار ICT ترکیه (۲۸ میلیارد دلار) ۵.۶ برابر ایران (۵ میلیارد دلار) است. این کشور در شاخص نوآوری جهانی از رتبه ۶۵ (۲۰۱۱) به ۳۷ (۲۰۲۴) صعود کرده است.
۳-۳. دیپلماسی اقتصادی
عضویت در اتحادیه گمرکی اروپا، زیرساخت‌های گردشگری ترکیه را قادر به جذب ۵۰ میلیون گردشگر سالانه کرده است. در مقابل، ایران با وجود پتانسیل بالاتر، تنها ۵ میلیون گردشگر جذب می‌کند.
فصل ۴: عوامل داخلی تشدیدکننده
۴-۱. وابستگی به نفت
۶۰% بودجه دولت و ۸۵% صادرات همچنان متکی به نفت است، در حالی که ترکیه تنها ۱۲% درآمد صادراتی خود را از انرژی تأمین می‌کند.
۴-۲. حکمرانی معیوب
فساد سیستماتیک در توزیع ارز ترجیحی و نوسان سیاست‌ها (مانند تعلیق ۱۱ پروژه نفتی در پنج سال) سرمایه‌گذاری را مختل کرده است. بودجه تحقیق و توسعه به ۰.۵% تولید ناخالص داخلی (یک‌سوم استاندارد جهانی) کاهش یافته است.
فصل ۵: راهکارهای برون‌رفت
۵-۱. تنش‌زدایی هوشمند
احیای برجام می‌توانست ۱۰۰ میلیارد دلار دارایی‌های بلوکه شده را آزاد و صادرات نفت را به ۲.۵ میلیون بشکه بازگرداند.
۵-۲. اصلاحات نهادی
- ایجاد سامانه شفافیت دارایی‌های مسئولان
- تأسیس نهاد مستقل ضدفساد با اختیارات قضایی
- افزایش بودجه تحقیق و توسعه به ۲% تولید ناخالص داخلی
۵-۳. ادغام در اقتصاد جهانی
پیوستن به سازمان تجارت جهانی و بهره‌گیری از کریدور شمال-جنوب می‌تواند سهم ایران در زنجیره‌های ارزش جهانی را افزایش دهد. همکاری فناوری با ترکیه در حوزه‌های امنیت سایبری و هوش مصنوعی، شکاف دیجیتالی را کاهش خواهد داد.
نتیجه‌گیری: انتخاب سرنوشت‌ساز
هزینه تقابل با آمریکا ۳۰% رشد سالانه اقتصاد ایران را بلعیده است، اما نقش حکمرانی معیوب در این شکست غیرقابل انکار است. ترکیه با وجود تورم ۴۵% در ۲۰۲۴ (ناشی از رشد شتابان)، مسیر توسعه را طی می‌کند، درحالی که ایران با تورم مزمن ۳۵% در رکود فرورفته است. نجات اقتصاد ایران نیازمند:
۱. چرخش دیپلماتیک برای شکستن محاصره مالی
۲. تغییرات ساختاری در حکمرانی با محوریت شفافیت و پاسخگویی
بدون این دو، شکاف با ترکیه از ۳.۲ برابر امروز به ۵ برابر در دهه آینده خواهد رسید.
—————-
منابع:
۱. World Bank MENA Economic Update (2023)
۲. شاخص جهانی نوآوری ۲۰۲۴
۳. مرکز آمار ایران (۱۴۰۳)
۴. Acemoglu, D. (2021). «نهادها و توسعه: درس‌هایی از مقایسه ایران و ترکیه»
۵. IMF Country Report No. 24/87 (2024)