بحران آب ایران را در هم می‌کوبد
نویسندگان: فرناز فصیحی، صنم ماحوزی و لیلی نیکونظر
عکس‌ها از: آرش خاموشی
نیویورک‌تایمز / ۲۶ ژوئیه ۲۰۲۵
برخی از عمیق‌ترین سدهای ایران به برکه‌هایی کم‌عمق تبدیل شده‌اند. فشار آب در بعضی شهرها آن‌قدر پایین است که شیرهای آب در ساختمان‌های مسکونی برای ساعت‌ها خشک می‌مانند. مردم با ناامیدی به دنبال تانکرهای آب می‌گردند و هر قطره آبی را که پیدا می‌کنند ذخیره می‌نمایند.
درجه حرارت چنان بالاست که به گزارش وب‌سایت‌های پیگیر وضعیت‌های آب‌وهوایی شدید، در یکی از روزهای ماه گذشته، شاخص گرما در بخشی از ایران به ۱۴۹ درجه فارنهایت (۶۵ درجه سانتی‌گراد) رسید، و آن منطقه را به یکی از داغ‌ترین نقاط زمین تبدیل کرد.
ایران اکنون در میانه یک بحران حاد آبی است؛ بحرانی که به بحران چندماهه انرژی نیز اضافه شده — بحرانی که باعث قطع برق برنامه‌ریزی‌شده روزانه در سراسر کشور شده است. ایرانیانی که هنوز در حال بازیابی خود از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل و ایالات متحده در ماه گذشته هستند، حالا با فقدان نیازهای اولیه زندگی نیز مواجه شده‌اند.
دولت این هفته اعلام کرد که بسیاری از سدها، به‌ویژه آن‌هایی که آب شرب پایتخت، تهران، را تأمین می‌کنند، در حال خشک‌شدن هستند. مقام‌ها هشدار دادند که ذخایر آب تهران تنها تا چند هفته آینده دوام می‌آورند و از مردم خواستند مصرف آب را کاهش دهند.
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، در جلسه هیئت دولت روز دوشنبه گفت: «بحران آب بسیار جدی‌تر از چیزی است که امروز درباره‌اش صحبت می‌شود، و اگر همین امروز تصمیم‌های فوری اتخاذ نکنیم، با وضعیتی روبرو خواهیم شد که قابل جبران نخواهد بود.» او افزود: «نمی‌توانیم به این شکل ادامه دهیم.»
ایران که همواره مستعد خشکسالی بوده، با سیاست‌های ضعیف در مدیریت منابع آب، این مشکل را تشدید کرده است — امری که آقای پزشکیان نیز در روز دوشنبه به آن اذعان کرد. تغییرات اقلیمی نیز در این وضعیت نقش داشته‌اند؛ ایران پنج سال پیاپی خشکسالی را پشت سر گذاشته است.
اکنون بحران چنان وخیم شده که دولت روز چهارشنبه تمامی ادارات و نهادهای دولتی در تهران و بیش از دو دوجین شهر دیگر را تعطیل کرد، تا با ایجاد یک تعطیلی سه‌روزه مصرف آب و برق را کاهش دهد. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، گفت ممکن است شهرها از این پس هفته‌ای یک یا دو روز به همین شکل تعطیل شوند، و به مردم پیشنهاد کرد که «به تعطیلات بروند».
شرکت آب و فاضلاب استان تهران این هفته اعلام کرد که فشار آب را آن‌قدر کاهش داده که اکنون در تهران — شهری با ۱۰ میلیون نفر جمعیت که بسیاری در ساختمان‌های بلند زندگی یا کار می‌کنند — آب نمی‌تواند به طبقات بالاتر از دوم در ساختمان‌ها برسد.
برخی از ساکنان تهران در گفتگو با خبرنگاران گفتند که آب با چنان فشار کمی از شیرها جاری می‌شود که استفاده از توالت، شست‌وشوی ظروف و لباس‌ها را دشوار کرده است. ساکنان گزارش دادند که در برخی محله‌ها، خدمات آب‌رسانی برای ۴۸ ساعت متوالی قطع شده است.
بسیاری از مردم و مجتمع‌ها به‌دنبال خرید تانکر آب هستند تا هر مقدار آبی که بتوانند ذخیره کنند و برای قطع احتمالی بعدی آماده باشند. مدیر یک ساختمان بلندمرتبه در محله مرفه الهیه گفت که آن مجتمع وارد سومین روز بدون خدمات آب‌رسانی شده است.
به گفته او، زمانی که سرانجام موفق شدند یک تانکر آب تهیه کنند، ذخیره‌ی آن تنها دو ساعت دوام آورد. پس از آن، آب مورد نیاز را از یک کامیون‌دار آزاد تهیه کردند، اما بعداً متوجه شدند که آن آب، آب آلوده‌ی شور بوده که نه برای نوشیدن و نه برای استحمام مناسب بوده است.
در آن‌سوی شهر، نفیسه، معلم مدرسه، نسبت به روش ذخیره‌سازی آب تردید داشت. او گفت: «مادرم نیمی از آشپزخانه را با بطری‌های آب — بزرگ و کوچک — پر کرده، ولی من فکر می‌کنم این کار اشتباه است. در یک بحران واقعی، چند بطری آب نمی‌تواند ما را نجات دهد.» نفیسه، ۳۶ ساله، مانند دیگر ایرانیانی که برای این گزارش با آن‌ها گفتگو شده، به دلیل ترس از پیامدهای احتمالی، خواستار ناشناس‌ماندن نام خانوادگی‌اش شد.
بازار خرید و فروش تانکرهای آب
کمبود آب در حالی اتفاق افتاده که هم‌زمان خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده‌ی روزانه در سراسر کشور برقرار است. از ماه دسامبر تاکنون، ایران — که از بزرگ‌ترین دارندگان منابع گاز طبیعی و نفت خام در جهان است — با بحرانی تمام‌عیار در حوزه انرژی دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ بحرانی که باعث تعطیلی یا کاهش ساعات کاری مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات دولتی شده و منجر به جیره‌بندی برق در کارخانه‌های صنعتی گردیده است.
تأثیر فزاینده‌ی بحران‌های پی‌درپی — از جنگ گرفته تا انفجارهای روزانه که ظن خرابکاری در آن‌ها وجود دارد، تورم افسارگسیخته، و قطعی آب و برق — بسیاری از ایرانیان را دچار سردرگمی کرده است. در گفتگوها و پست‌های شبکه‌های اجتماعی، آن‌ها می‌گویند احساس می‌کنند کشور در حال فروپاشی است و توانایی دولت برای بازگرداندن اوضاع را زیر سؤال می‌برند.
حمیدرضا خدابخشی، رئیس اتحادیه مهندسان آب استان خوزستان در جنوب ایران، در گفت‌وگوی تلفنی با خبرنگار گفت: «پرداختن به یک بُعد بحران بی‌فایده است؛ هم حکمرانی برق و هم حکمرانی آب باید اصلاح شود.» او افزود: «تکرار مداوم درخواست برای صرفه‌جویی مردم — بدون اقدام جدی از سوی مسئولان — فقط به‌طور ناعادلانه بار مسئولیت را به دوش شهروندان می‌اندازد.»
کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند ریشه‌ی بحران آب به دهه‌ها مدیریت نادرست منابع آبی و سیاست‌های اشتباه دیگر بازمی‌گردد — از جمله گسترش بی‌رویه مناطق شهری، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی، و ساخت‌وساز افراطی سدها. ایران همچنین با انتقال آب به مناطق کویری مرکزی، صنایع آب‌بر مانند فولادسازی — که در تملک دولت هستند — را تغذیه کرده است.
تغییرات اقلیمی نیز این بحران را وخیم‌تر کرده است. وزارت نیرو اعلام کرده که میزان بارندگی سالانه طی پنج سال گذشته از حدود ۲۸۰ میلی‌متر به کمتر از ۱۵۰ میلی‌متر کاهش یافته، که بدترین خشکسالی در ۵۰ سال گذشته را رقم زده است. محمدصادق معتمدیان، استاندار تهران، به رسانه‌های محلی گفت که در چهار سد اصلی تأمین‌کننده آب شرب تهران، میزان ذخیره آب به حدود ۱۴ درصد ظرفیت آن‌ها رسیده است.
تالاب‌های سرسبز به بسترهایی از شن و غبار تبدیل شده‌اند و طوفان‌های گرد و خاک شدت گرفته‌اند. چاه‌ها خشک شده‌اند. محصولات کشاورزی و دام‌ها در حال نابودی هستند. در برخی مناطق کشور، زمین با سرعتی نگران‌کننده نشست می‌کند، چرا که سفره‌های آب زیرزمینی به‌کلی تخلیه شده‌اند — مقام‌ها می‌گویند در برخی نقاط تهران، زمین سالانه بیش از ۳۰ سانتی‌متر فرومی‌نشیند. دریاچه‌ها و مخازن آبی که زمانی محل قایق‌سواری، ماهیگیری و شنا در تابستان بودند، اکنون یا خشکیده‌اند یا به شدت کوچک شده‌اند.
سعید، مالک ۳۷ ساله یک شرکت فناوری در تهران، گفت: «یادم می‌آید بچه که بودم در این مکان‌ها شنا می‌کردیم، و کاملاً پر از آب بود — الان همه‌شان خشک و خالی شده‌اند و می‌توانی از این‌سوی‌شان تا آن‌سو قدم بزنی.»
نگین، مادر ۲۸ ساله‌ی دو فرزند، ساکن شهر جنوبی بوشهر است؛ جایی که دمای هوا در تابستان معمولاً بالای ۴۹ درجه سانتی‌گراد است و رطوبت، نفس را در سینه حبس می‌کند. او در یک مصاحبه گفت که در محله‌اش، اخیراً آب لوله‌کشی فقط برای چند ساعت در روز در دسترس بوده است.
او گفت که روشن کردن کولر، دشوار یا حتی غیرممکن شده چون برق هر روز قطع می‌شود؛ خانه‌اش حالا بیشتر شبیه سونا شده و این وضعیت او را از دولت خشمگین کرده است.
او پرسید: «چطور قرار است این‌طوری زندگی کنیم؟ با چی بچه‌هایمان را بشوییم؟ لباس‌ها را با چی بشوییم؟»
کمبودهای مقطعی آب در سال‌های اخیر در استان‌های خوزستان، اصفهان و سیستان‌وبلوچستان منجر به اعتراضاتی شده که به‌سرعت رنگ‌وبوی سیاسی به خود گرفته‌اند، و در برخی موارد، کشاورزان با نیروهای امنیتی درگیر شده‌اند. در سبزوار، شهری کوچک در شمال‌شرق ایران، جمعیت چند شب پیاپی در برابر فرمانداری تجمع کردند و شعار می‌دادند: «آب، برق، زندگی، حق مسلم ماست» — به گزارش ویدیوهایی که بی‌بی‌سی فارسی منتشر کرده است.
حمل تانکر آب به موتورسیکلت
کاوه مدنی، مدیر مؤسسه آب، محیط‌زیست و سلامت دانشگاه سازمان ملل، گفت که ده سال پیش، زمانی که معاون سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران بود، کم‌آبی‌ها خفیف‌تر و محدود به مناطق دورافتاده بود. اما حالا، به گفته او، با قرار گرفتن تهران و سایر شهرهای بزرگ در معرض خطر خشکی کامل، این وضعیت را بهتر است به ورشکستگی تشبیه کنیم — البته آنچه در حال نابودی سریع و ظاهراً غیرقابل بازگشت است، نه پول بلکه آب است.
مدنی در مصاحبه‌ای گفت: «واکنش‌ها آشفته، اضطراری، گیج‌کننده و واکنشی‌اند.» او افزود: «چیزی که بیش از همه مرا نگران می‌کند، بی‌عدالتی است. ساکنان مرفه شهری توان خرید مخزن آب، سفارش تانکر یا راه‌حل‌های دیگر را دارند، در حالی‌که این اقشار ضعیف هستند که بیشترین رنج را متحمل می‌شوند.»