مذاکرات رهبران آذربایجان و ارمنستان در ابوظبی
یورونیوز انگلیسی
رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان در ابوظبی دیدار می‌کنند تا پس از نزدیک به چهار دهه منازعه، توافق صلح را نهایی کرده و آینده‌ای در کنار یکدیگر بسازند. آنچه پیش‌تر صلحی غیرممکن به نظر می‌رسید، پس از جنگ تمام‌عیار روسیه علیه اوکراین به واقعیتی قابل تحقق بدل شده است.
دفاتر الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، تأیید کردند که این دو روز پنج‌شنبه در ابوظبی دیدار خواهند کرد تا درباره گام‌های بعدی برای نهایی‌سازی توافق صلح گفت‌وگو کنند.
این نخستین دیدار دوجانبه رسمی میان رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان از زمان توافق بر سر پیش‌نویس متن توافق صلح در ماه مارس سال جاری است؛ توافقی که پس از نزدیک به چهل سال منازعه به دست آمده است.
نتایج این دیدار، در نهایت، نه‌تنها به دلیل آنچه دو طرف بر سر آن توافق خواهند کرد، بلکه به دلیل غیبت روسیه در معادله ارمنستان و آذربایجان برای نخستین بار، آینده قفقاز جنوبی را رقم خواهد زد.
ریچارد گیراگوسیان، مدیر مؤسس «مرکز مطالعات منطقه‌ای» (RSC)، یک اندیشکده مستقل مستقر در ایروان، به یورونیوز گفت: «با توجه به این‌که روسیه درگیر شکست در تهاجم به اوکراین است، اکنون ما شاهد حذف کامل روسیه از این روند هستیم.»
این دیدار در ابوظبی پس از دیدار دوجانبه مشابهی میان نخست‌وزیر ارمنستان و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، صورت می‌گیرد؛ دیداری که به گفته گیراگوسیان، نشانه‌ای از «پیشرفت شگفت‌انگیز در هر دو مسیر دیپلماتیک در این چشم‌انداز دشوار پساجنگ» بوده است.
متحدان سابق مسکو
در حالی که روسیه در جنگ اوکراین گرفتار شده، به‌تدریج نفوذ خود را در قلمرو پیشین اتحاد شوروی از دست می‌دهد. برجسته‌ترین تغییر در این زمینه، از دست رفتن سنگر دیرپای روسیه در منطقه قفقاز جنوبی است.
در سپتامبر ۲۰۲۳، جمهوری آذربایجان پس از یک عملیات نظامی برق‌آسا، کنترل کامل منطقه قره‌باغ را بازپس گرفت؛ منطقه‌ای که طی دهه‌ها محل منازعه با ارمنستان بود و کرملین در آن نقش محوری داشت.
گیراگوسیان گفت: «این رویداد نشان داد که تکیه امنیتی بر روسیه پوچ و توخالی است. اما من حتی فراتر می‌روم و می‌گویم که ارمنستان و آذربایجان، به‌طرزی طعنه‌آمیز، در یک سیاست مشترک سهیم‌اند؛ هر دو در تلاش‌اند تا روسیه را به عقب برانند و از قفقاز جنوبی بیرون کنند.»
اکنون، پس از نزدیک به دو سال، ایروان و باکو، دور از نفوذ روسیه، در حال رقم زدن تحولی تاریخی‌اند: توافق بر سر متن یک پیمان صلح و عادی‌سازی روابط پس از نزاعی خونین که تا همین اواخر چشم‌اندازی برای پایان آن دیده نمی‌شد.
عملیات نظامی جمهوری آذربایجان در قره‌باغ برای ارمنستان همان درسی را در بر داشت که رژیم‌های سوریه و ایران بعدها دریافتند: روسیه در زمان نیاز، به یاری متحدانش نخواهد آمد.
گیراگوسیان به یورونیوز گفت که ارمنستان این واقعیت را حتی زودتر و در سال ۲۰۲۰، در جریان درگیری شش‌هفته‌ای در قره‌باغ دریافت؛ «زمانی که روسیه عملاً به عنوان متحدی خطرناک و غیرقابل‌اعتماد دیده شد.»
او افزود، اکنون که این منطقه «دیگر ابزار نفوذ روسیه نیست»، مسکو ناگزیر است به دنبال راهی دیگر برای حفظ نفوذ خود در قفقاز جنوبی بگردد.
بی‌ثبات‌سازی ارمنستان
مسکو در تلاش برای ترمیم همکاری با متحد پیشین خود است. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در ۲۰ مه به ایروان سفر کرد؛ نشانه‌ای از تمایل کرملین برای تثبیت و تقویت روابط با ارمنستان.
به گفته گیراگوسیان، ارمنستان اکنون هدف دو کارزار جداگانه اطلاعات نادرست از سوی روسیه قرار گرفته است. نخستین کارزار، معطوف به گزارش‌هایی درباره تقویت حضور نظامی روسیه در پایگاهش در شهر گیومری، دومین شهر بزرگ ارمنستان، است.
گیراگوسیان می‌گوید بخشی از انگیزه روسیه برای راه‌اندازی این کارزار اطلاعات نادرست، تلاش برای ترساندن اتحادیه اروپا ـ که ناظران خود را به ارمنستان اعزام کرده ـــ و نیز فشار بر دولت ایروان است که در مسیر نزدیکی بیشتر با اروپا گام برمی‌دارد.
سازمان اطلاعات نظامی اوکراین (HUR) سندی منتشر کرده که مدعی است دستور ارتش روسیه برای افزایش حضور نظامی‌اش در یک پایگاه در ارمنستان است. ایروان قاطعانه این ادعاها را رد کرده و گفته است که روسیه هیچ‌گونه تقویت حضوری در ارمنستان نداشته است.
گیراگوسیان درباره دومین کارزار اطلاعات نادرست می‌گوید که آن نیز «به‌همان اندازه مضحک» است: روسیه مدعی وجود یک «تأسیسات تسلیحات بیولوژیک در ارمنستان به طراحی آمریکایی‌ها» شده است.
مسکو پیش از تهاجم تمام‌عیار به اوکراین نیز بارها چنین ادعاهایی درباره وجود تأسیسات تسلیحات بیولوژیک آمریکا در اوکراین مطرح کرده بود. همچنین روسیه در گذشته ادعاهای مشابهی را درباره گرجستان نیز مطرح کرده است.
به گفته گیراگوسیان، این کارزارها نشانه‌ای از ضعف روسیه است: «روسیه بخش بزرگی از قدرت و نفوذ خود را در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی از دست داده است. البته این وضعیت موقتی است. یک ناهنجاری است. ما طوفانی را در افق می‌بینیم.»
«طوفان در افق»
در پایان ماه ژوئن، پانزده نفر از جمله دو اسقف کلیسای رسولی ارمنستان به اتهام توطئه برای انجام کودتا در این کشور بازداشت شدند.
نخست‌وزیر پاشینیان اعلام کرد که نیروهای امنیتی طرحی بزرگ و پلید را از سوی «روحانیون جنایت‌کار و الیگارش» برای بی‌ثبات‌سازی جمهوری ارمنستان و تسخیر قدرت خنثی کرده‌اند.
چند روز پیش از این بازداشت‌ها، مقام‌های ارمنی سامول کاراپتیان، میلیاردر روسی ارمنی‌تبار را که مالک شرکت بهره‌بردار شبکه برق ملی ارمنستان است و در عین حال جاه‌طلبی‌های سیاسی نیز دارد، دستگیر کردند.
کاراپتیان پیش از بازداشت، حمایت خود را از کلیسا اعلام کرده و گفته بود: «گروهی کوچک از افراد که تاریخ هزارساله ارمنستان و کلیسای آن را فراموش کرده‌اند، در حال حمله به این نهاد دینی هستند.»
این میلیاردر تأکید کرد: «من همواره در کنار کلیسای ارمنستان و مردم ارمنستان ایستاده‌ام» و سپس عبارتی را افزود که به نظر می‌رسید آشکارا گویای نیات سیاسی‌اش باشد: «اگر سیاستمداران موفق نشوند، ما به شیوه خودمان در این نبرد علیه کلیسا وارد عمل خواهیم شد.»
وقتی از گیراگوسیان درباره تلاش برای کودتا پرسیده شد، او به یورونیوز گفت که وضعیت «هم بزرگ‌تر از آن است که به نظر می‌رسد و هم کوچک‌تر از آن است که گفته می‌شود.»
او گفت: «در چارچوبی وسیع‌تر، این در واقع پنجمین تلاش برای کودتا علیه دولت منتخب دموکراتیک ارمنستان است (از زمان انتخابات ۲۰۱۸ که پاشینیان به قدرت رسید).»
«هیچ‌کدام از این پنج تلاش، جدی نبوده‌اند. بسیاری از تحرکات علیه دولت ارمنستان، بیشتر با هدف جلب حمایت روسیه انجام می‌شوند تا این‌که منشأ مستقیم آن‌ها از سوی مسکو باشد.»
حتی اگر مسکو بخواهد در ارمنستان دخالت بیشتری کند، گیراگوسیان می‌گوید، توانایی آن را ندارد؛ چرا که «روسیه همچنان کاملاً درگیر جنگ اوکراین است» و نیز از آنجا که در نگاه مردم ارمنستان نیز تصویر مثبتی ندارد.
عامل اوکراین در قفقاز جنوبی
گیراگوسیان به یورونیوز گفت: ارمنستان، همچون دیگر همسایگان روسیه، پیشاپیش نتایج تهاجم شکست‌خورده روسیه به اوکراین را برای خود جمع‌بندی کرده است.
او افزود: «درس مهمی که از میدان جنگ اوکراین گرفته شده، ضعف شگفت‌آور و ناکارآمدی نیروهای مسلح روسیه است. این درسی کلیدی برای همه کشورهایی است که در همسایگی نزدیک یا دور روسیه قرار دارند.»
دومین درس مهم، به گفته گیراگوسیان، این است که: «آینده ارمنستان بسیار بیش از پیش در غرب رقم می‌خورد و دیگر هیچ حسرتی برای رهبری اقتدارگرایانه به سبک ولادیمیر پوتین وجود ندارد.»
«روسیه تا حد زیادی خود مقصر این وضعیت است، به دلیل غرور و این‌که ارمنستان را بدیهی و تضمین‌شده می‌پنداشت. به بیان دیگر، آنچه امروز شاهدش هستیم، بازپس‌گیری استقلال از سوی ارمنستان و تقویت حاکمیت ملی است، به بهای سال‌ها وابستگی افراطی به روسیه.»
در ابتدای سال ۲۰۲۵، پارلمان ارمنستان لایحه‌ای را تصویب کرد که هدف آن آغاز روند عضویت در اتحادیه اروپاست؛ گامی که از نگاه مسکو اقدامی خصمانه محسوب می‌شود.
گیراگوسیان افزود: «اگر به جنایات فاحش روسیه علیه اوکراین نگاه کنیم»، ایروان همچنین متوجه خطر ایستادن در سوی نادرست تاریخ شده است.
خلأ قدرت در قفقاز جنوبی
گیراگوسیان هشدار داد که از میان رفتن نفوذ مسکو در منطقه ـــ هم‌زمان با فاصله گرفتن جمهوری آذربایجان و ارمنستان از متحد پیشین‌شان ـــ خلأ خطرناکی از قدرت بر جای خواهد گذاشت. او گفت: «جمهوری آذربایجان، همچون ارمنستان، کاملاً درست عمل می‌کند که هرگونه نقش میانجی‌گرانه‌ای برای روسیه را رد می‌کند.»
با این حال، نگرانی‌ها و پیش‌بینی‌هایی وجود دارد مبنی بر این‌که «روسیه‌ای خشمگین و انتقام‌جو، برای بازپس‌گیری نفوذ از دست‌رفته‌اش، ممکن است به همه همسایگانش حمله کند.»
اگرچه اکنون روسیه کاملاً درگیر جنگ تمام‌عیار خود علیه اوکراین است، اما یک درک روشن وجود دارد: «این حواس‌پرتی تا ابد ادامه نخواهد داشت»؛ به‌ویژه با در نظر گرفتن این‌که ارمنستان قرار است در ماه ژوئن آینده انتخابات برگزار کند.
ایروان به‌دقت تحولات در مولداوی را زیر نظر دارد؛ جایی که انتخابات پارلمانی پیش رو، هم‌اکنون هدف کارزارهای اطلاعات نادرست روسیه و تلاش برای دستکاری در افکار عمومی رأی‌دهندگان، آن‌هم در ابعادی بی‌سابقه، قرار گرفته است.
در همین راستا، ارمنستان همکاری خود با اتحادیه اروپا را افزایش داده است.
گیراگوسیان گفت: «رویکرد تدریجی ارمنستان عاقلانه است، زیرا گام‌به‌گام پیش می‌رود. هدف آن عضویت در ناتو یا حرکتی بیش از حد تحریک‌آمیز نیست.»
«اما به‌نظر من، اعتبار دموکراتیک ارمنستان، مشروعیت آن و چشم‌انداز ثبات در کشور، همگی جایگاه ارمنستان را برای مقاومت در برابر هرگونه تسلیم شدن در برابر روسیه پوتین تقویت کرده‌اند.»
در همین حال، ایروان در حال عادی‌سازی روابط خود با ترکیه نیز هست.
گیراگوسیان می‌گوید: «ترکیه در پی بازپس‌گیری نقش رهبری منطقه‌ای خود است» و به بُعد اقتصادی این وضعیت اشاره می‌کند؛ چرا که آنکارا به دنبال بازگشایی مرز با ارمنستان است تا شرق ترکیه را تثبیت کند.
او افزود: «ما انتظار نوعی وضعیت برد-برد را در زمینه ازسرگیری تجارت و حمل‌ونقل داریم. همین عامل، محرک اصلی بسیاری از این پیشرفت‌های دیپلماتیک بوده است» و خاطرنشان کرد که روسیه همچنان خواهد کوشید نفوذش را بازسازی کند.
«روسیه، اگر هوشمند باشد، تلاش خواهد کرد نقشی مدیریتی در بازگشایی تجارت و حمل‌ونقل ایفا کند، به‌ویژه میان ارمنستان و آذربایجان» ـــ راهبردی که ارمنستان پیشاپیش در برابر آن مقاومت کرده، چرا که «روسیه در ارمنستان به‌شدت نامحبوب و بی‌اعتماد است.»
با این‌حال، به گفته گیراگوسیان، چالش واقعی نه تغییراتی است که در خود ارمنستان در جریان است، بلکه آن چیزی است که از روسیه در راه است.
او در پایان گفت: «ما باید خود را برای سناریوی دیگری آماده کنیم. برای روز پس از پوتین. روسیه‌ای ضعیف، با کشمکش قدرت در مسکو، چالشی به همان اندازه جدی برای این منطقه خواهد بود.»