بحث‌های تعیین جانشین خامنه‌ای شتاب گرفته است
پریسا حافظی / خبرگزاری رویترز / ۲۳ ژوئن ۲۰۲۵
زمان برای روحانیون بلندپایه‌ای که در جست‌وجوی جانشینی برای رهبر جمهوری اسلامی ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای هستند، به‌سرعت در حال سپری شدن است.
به گفته‌ی پنج منبع مطلع از این گفتگوها، یک کمیته‌ی سه‌نفره از یک نهاد عالی روحانی، که دو سال پیش به‌فرمان خود خامنه‌ای برای شناسایی جانشین وی منصوب شده بود، از زمان حمله‌ی اسرائیل به ایران و تهدید این کشور به ترور رهبر سالخورده، برنامه‌ریزی‌های خود را شتاب بخشیده است.
به گفته‌ی منابع ایرانی که خواستار ناشناس‌ماندن شدند تا بتوانند درباره‌ی موضوعی بسیار حساس سخن بگویند، خامنه‌ای ۸۶ ساله به‌طور منظم از روند این گفتگوها مطلع می‌شود. یک مقام عالی امنیتی نیز گفت که او همراه با خانواده‌اش به مخفی‌گاه رفته و تحت حفاظت یگان ویژه «ولی‌امر» از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار دارد.
به گفته‌ی این منابع، اگر خامنه‌ای کشته شود، ساختار حاکم بلافاصله تلاش خواهد کرد تا جانشینی برای وی معرفی کند تا پیام ثبات و تداوم را به جامعه مخابره نماید، هرچند آن‌ها اذعان دارند که پیش‌بینی مسیر سیاسی ایران پس از آن بسیار دشوار خواهد بود.
بر اساس گفته‌ی یکی از نزدیکان دفتر رهبری که در جریان بحث‌های مربوط به جانشینی قرار دارد، رهبر جدید همچنان باید به اصول انقلابی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، آیت‌الله روح‌الله خمینی، پایبند باشد.
با این حال، به گفته‌ی این فرد، در سطوح عالی قدرت هم‌زمان در حال بررسی این موضوع هستند که کدام نامزد می‌تواند چهره‌ای میانه‌روتر ارائه دهد تا هم از حملات خارجی پیشگیری شود و هم از بروز شورش‌های داخلی جلوگیری گردد.
پنج منبع مطلع گفتند که دو نامزد اصلی در گفت‌وگوهای مربوط به جانشینی برجسته شده‌اند: مجتبی خامنه‌ای، پسر ۵۶ ساله‌ی رهبر، که مدت‌هاست به‌عنوان گزینه‌ی استمرار شناخته می‌شود، و رقیب تازه‌ای به‌نام حسن خمینی، نوه‌ی بنیان‌گذار انقلاب اسلامی.
به گفته‌ی این منابع، هرچند حسن خمینی از متحدان نزدیک جناح اصلاح‌طلب است که خواستار کاهش محدودیت‌های اجتماعی و سیاسی‌اند، اما به‌دلیل نسب خانوادگی‌اش نزد روحانیون بلندپایه و سپاه پاسداران نیز احترام قابل‌توجهی دارد.
این چهره‌ی ۵۳ ساله روز شنبه، ساعاتی پیش از بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران توسط ایالات متحده، در پیامی عمومی به رهبر جمهوری اسلامی اعلام کرد: «بار دیگر با کمال فروتنی عرض می‌کنم که این بنده‌ی کوچک و ناچیز مردم ایران، با افتخار آماده‌ی حضور در هر جبهه یا صحنه‌ای است که شما لازم بدانید.»
حسن خمینی و علی خامنه‌ای
به گفته‌ی پنج فرد مطلع، در بحبوحه‌ی درگیری‌های اخیر با اسرائیل و آمریکا، حسن خمینی اکنون به‌طور جدی‌تر به‌عنوان یک گزینه‌ی میانه‌رو و سازش‌پذیرتر چه در سطح بین‌المللی و چه داخلی وارد میدان شده است.
در مقابل، به گفته‌ی منابع نزدیک، مجتبی خامنه‌ای به‌شدت به سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ی پدرش وفادار است. با این حال، آن‌ها هشدار دادند که هیچ چیز قطعی نشده، امکان تغییر در فهرست نامزدها وجود دارد و تصمیم نهایی نیز با خود رهبر خواهد بود.
با این حال، این منابع افزودند که با ادامه‌ی درگیری نظامی، هنوز روشن نیست که آیا رهبر جدید می‌تواند به‌راحتی انتخاب یا با امنیت کامل منصوب شود و اینکه آیا خواهد توانست همان سطح از اقتدار خامنه‌ای را کسب کند یا نه.
حملات اسرائیل همچنین شماری از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران را کشته است؛ عاملی که می‌تواند انتقال قدرت را پیچیده‌تر کند، چرا که این نیروی نظامی نخبه سال‌هاست نقش محوری در تحکیم حاکمیت رهبر ایفا می‌کند.
دفتر رهبر جمهوری اسلامی و مجلس خبرگان رهبری ـــ نهادی که کمیته‌ی جانشینی از آن برگزیده شده ـــ برای اظهارنظر در دسترس نبودند.
ترامپ: خامنه‌ای هدف آسانی است
به گفته‌ی این منابع، به‌دلیل کهولت سن خامنه‌ای و نگرانی‌های دیرینه درباره‌ی وضعیت سلامت رهبری که دهه‌ها بر همه‌ی جنبه‌های سیاست ایران سلطه داشته، برنامه‌ریزی برای انتقال قدرت پیشاپیش آغاز شده بود.
اهمیت و فوریت این مسئله در ماه سپتامبر، زمانی که اسرائیل سید حسن نصرالله، رهبر حزب‌الله لبنان و متحد نزدیک خامنه‌ای را به قتل رساند، پررنگ‌تر شد. پس از حملات اسرائیل به سایت‌های هسته‌ای ایران در اوایل ماه جاری، و سپس بمباران‌های آمریکا در آخر هفته، این برنامه‌ریزی به‌طور چشم‌گیری شتاب گرفت.
رئیس‌جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، هفته‌ی گذشته در شبکه‌های اجتماعی هشدار داد: «ما دقیقاً می‌دانیم این به‌اصطلاح “رهبر عالی” کجا پنهان شده است.» او خواستار تسلیم بی‌قید و شرط تهران شد و افزود: «او هدف آسانی است.»
آیت‌الله خامنه‌ای تاکنون به‌صورت علنی هیچ ترجیحی برای جانشینی خود اعلام نکرده است. به گفته‌ی منابع، او در گذشته در جریان بحث‌های مربوط به جانشینی، بارها با انتقال قدرت به فرزندش مخالفت کرده، چرا که نگران بود چنین اقدامی شائبه‌ی بازگشت ایران به نوعی سلطنت موروثی را ایجاد کند؛ همان شیوه‌ای که با سرنگونی شاه در سال ۱۹۷۹ پایان یافت.
نقش رهبری پس از انقلاب اسلامی تعریف شد و سپس در قانون اساسی تثبیت گردید؛ جایگاهی که به یک روحانی بلندپایه اختیارات نهایی برای هدایت رئیس‌جمهور منتخب و مجلس شورای اسلامی را می‌دهد.
به‌طور رسمی، رهبر از سوی مجلس خبرگان رهبری انتخاب می‌شود؛ نهادی متشکل از ۸۸ روحانی ارشد که از طریق انتخابات سراسری برگزیده می‌شوند، اما صلاحیت همه‌ی نامزدهای این انتخابات باید نخست به تأیید شورای نگهبان، نهادی هم‌راستا با خامنه‌ای، برسد.
حسین رَسّام، تحلیلگر سیاسی ایرانی ساکن لندن، گفت: «چه جمهوری اسلامی بماند چه نماند، ایران آینده کشوری متفاوت خواهد بود، چرا که زمینه‌ای که جمهوری اسلامی در آن رشد کرده به‌طور بنیادی دگرگون شده است.» او افزود که حسن خمینی ممکن است گزینه‌ای مناسب برای رهبری باشد که ایران را در مسیر تازه‌ای هدایت کند.
به گفته‌ی او، «حاکمیت باید فردی را انتخاب کند که بتواند گذار تدریجی را ممکن سازد.»
مجتبی خامنه‌ای
ارتباط نزدیک حسن خمینی با جناح اصلاح‌طلب در سیاست ایران ـــ جناحی که در دهه ۱۹۹۰ تلاش کرد سیاست گشودگی به جهان خارج را پیش ببرد اما در نهایت ناکام ماند ـــ باعث شد که مسئولان تندرو در سال ۲۰۱۶ مانع از کاندیداتوری او برای عضویت در مجلس خبرگان شوند.
به گفته‌ی پنج منبع آگاه، برنامه‌ریزان جانشینی به‌خوبی آگاه‌اند که حسن خمینی در مقایسه با چهره‌ای تندرو، برای افکار عمومی ایران مقبول‌تر است. او سال گذشته نسبت به «بحران نارضایتی فزاینده‌ی مردم» به‌دلیل فقر و محرومیت هشدار داده بود.
در مقابل، دیدگاه‌های مجتبی خامنه‌ای در همه‌ی موضوعات عمده ـــ از سرکوب مخالفان گرفته تا موضع‌گیری سخت‌گیرانه در برابر دشمنان خارجی ـــ بازتاب مستقیم دیدگاه‌های پدرش است. منابع این رویکرد را در شرایطی که ایران در معرض حمله است، خطرناک می‌دانند.
مجتبی خامنه‌ای، که روحانی میان‌پایه‌ای است و در یکی از حوزه‌های علمیه‌ی قم ـــ مرکز حیات دینی ایران ـــ به تدریس الهیات مشغول است، هرگز سمت یک رسمی در جمهوری اسلامی نداشته، اما به گفته‌ی ناظران ایران، به‌عنوان واسطه و دروازه‌بان دسترسی به پدرش در پشت‌صحنه نفوذ قابل توجهی دارد.
وزارت خزانه‌داری ایالات متحده در سال ۲۰۱۹ مجتبی خامنه‌ای را تحریم کرد و اعلام داشت که او به‌رغم آنکه هرگز در هیچ مقام دولتی انتخاب یا منصوب نشده، نماینده‌ی رسمی رهبر ایران محسوب می‌شود و در دفتر پدرش فعالیت دارد.
نامزدهای دیگر کنار رفته‌اند
برخی از چهره‌هایی که سال‌ها به‌عنوان جانشینان احتمالی خامنه‌ای مطرح بودند، دیگر در قید حیات نیستند.
اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور پیشین، در سال ۲۰۱۷ درگذشت؛ محمود هاشمی شاهرودی، رئیس اسبق قوه قضائیه، در سال ۲۰۱۸ بر اثر بیماری فوت کرد؛ و ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور پیشین، در سال ۲۰۲۴ در سانحه‌ی سقوط بالگرد کشته شد. روحانی برجسته‌ی دیگر، صادق آمُلی لاریجانی، نیز به حاشیه رانده شده است.
به گفته‌ی پنج منبع مطلع، دیگرانی مانند آیت‌الله علیرضا اعرافی، عضو مجلس خبرگان رهبری، همچنان مطرح‌اند اما نسبت به مجتبی خامنه‌ای و حسن خمینی جایگاه پایین‌تری دارند.
علی واعظ، مدیر پروژه‌ی ایران در گروه بحران بین‌المللی (International Crisis Group)، گفت: فراتر از گزینه‌های محتمل کنونی، این احتمال هم وجود دارد که روحانی کم‌نام‌ونشان‌تری از سوی سپاه پاسداران به‌عنوان مهره‌ای در خدمت این نهاد انتخاب شود.
او اظهار داشت: «ممکن است کسی را مطرح کنند که هیچ‌کس تاکنون نامش را نشنیده و قدرت و اختیاراتی مشابه آنچه آیت‌الله خامنه‌ای در این ۳۰ سال داشته نخواهد داشت.»
صدای رهبر جمهوری اسلامی هنوز نیرومند است.
پس از درگذشت بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، روح‌الله خمینی، در سال ۱۹۸۹، خامنه‌ای به‌طور علنی به‌عنوان انتخاب او برای رهبری ستایش شد. هرچند او پیش‌تر سمت ریاست‌جمهوری را بر عهده داشت، اما تنها یک روحانی میان‌پایه محسوب می‌شد و در آغاز از سوی برخی از روحانیون بانفوذ به‌دلیل ضعف و فقدان کاریزما، گزینه‌ای نامحتمل برای جانشینی دانسته می‌شد.
با این حال، او به‌تدریج کنترل اوضاع را در دست گرفت و به تصمیم‌گیرنده‌ی بی‌رقیب ایران بدل شد؛ با تکیه بر سپاه پاسداران، رقبای خود را کنار زد و خیزش‌های مردمی را در نطفه خفه کرد.