پریسا حافظی و جان آیریش
خبرگزاری رویترز / ۲۱ مه ۲۰۲۵
در حالی که تنش‌های فزاینده میان آمریکا و ایران بر سر غنی‌سازی اورانیوم تهران، مذاکرات هسته‌ای را در معرض خطر قرار داده است، سه منبع ایرانی روز سه‌شنبه اعلام کردند که در صورت شکست تلاش‌ها برای حل مناقشه‌ای چند دهه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی از طرح جایگزین روشن و مشخصی برخوردار نیست.
به گفته این منابع، در حالی که مذاکرات بر سر خطوط قرمز متضاد طرفین به بن‌بست رسیده است، ایران ممکن است به چین و روسیه به‌عنوان «طرح B» روی آورد؛ اما با توجه به جنگ تجاری پکن با واشنگتن و درگیری مسکو در جنگ اوکراین، به نظر می‌رسد طرح پشتیبان تهران نیز پایه‌ای لرزان دارد.
یک مقام ارشد ایرانی گفت: «طرح B این است که راهبرد پیش از آغاز مذاکرات را ادامه دهیم. ایران از تشدید تنش‌ها پرهیز خواهد کرد، اما آماده دفاع از خود است.»
وی افزود: «این راهبرد همچنین شامل تقویت روابط با متحدانی همچون روسیه و چین می‌شود.»
روز سه‌شنبه، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، خواسته‌های آمریکا برای توقف غنی‌سازی اورانیوم را «زیاده‌خواهانه و گزاف» خواند و هشدار داد که بعید است مذاکرات به نتیجه‌ای برسد.
پس از چهار دور مذاکرات با هدف محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌ها، همچنان موانع متعددی باقی مانده است. به گفته دو مقام ایرانی و یک دیپلمات اروپایی، تهران از انتقال کامل ذخایر اورانیوم با غنای بالا به خارج از کشور خودداری کرده و حاضر به گفت‌وگو درباره برنامه موشکی بالستیک خود نیز نیست.
بی‌اعتمادی دو طرف به یکدیگر و تصمیم دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، به خروج از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با قدرت‌های جهانی، بر اهمیت دریافت تضمین‌هایی از سوی ایران افزوده است؛ تضمین‌هایی که مانع از خروج احتمالی آمریکا از توافقی جدید شوند.
در شرایطی که ایران با چالش‌های فزاینده‌ای در داخل مواجه است – از جمله کمبود انرژی و آب، سقوط ارزش پول ملی، تلفات نظامی در میان متحدان منطقه‌ای و افزایش نگرانی‌ها از حمله احتمالی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای – همه این مشکلات با سیاست‌های سخت‌گیرانه ترامپ تشدید شده‌اند.
به گفته منابع، با بازگشت سریع ترامپ از ماه فوریه به کمپین «فشار حداکثری» علیه تهران، که شامل تحریم‌های سخت‌گیرانه‌تر و تهدیدهای نظامی است، رهبری ایران «گزینه‌ای بهتر» جز دستیابی به توافقی جدید برای جلوگیری از فروپاشی اقتصادی در داخل ندارد؛ فروپاشی‌ای که می‌تواند حاکمیت را با تهدید مواجه کند.
اعتراضات سراسری در سال‌های اخیر، که در واکنش به سرکوب اجتماعی و مشکلات اقتصادی شکل گرفت و با برخوردهای شدید مواجه شد، آسیب‌پذیری جمهوری اسلامی در برابر خشم عمومی را آشکار کرده و منجر به اعمال مجموعه‌ای از تحریم‌های حقوق بشری از سوی غرب شده است.
مقام دوم که مانند دیگران به دلیل حساسیت موضوع خواست نامش فاش نشود، گفت: «بدون لغو تحریم‌ها برای فعال کردن فروش آزاد نفت و دسترسی به منابع مالی، اقتصاد ایران نمی‌تواند بهبود یابد.»
وزارت امور خارجه ایران بلافاصله برای اظهارنظر در دسترس نبود.
مسیر پر پیچ و خم
وندی شرمن، معاون سیاسی پیشین وزارت خارجه آمریکا که ریاست تیم مذاکره‌کننده این کشور در دستیابی به توافق سال ۲۰۱۵ میان تهران و شش قدرت جهانی را برعهده داشت، گفت متقاعد کردن تهران به «برچیدن کامل برنامه هسته‌ای و چشم‌پوشی از غنی‌سازی، هرچند که ایده‌آل باشد، غیرممکن است.»
او افزود: «این یعنی دو طرف به بن‌بست خواهند رسید و ما با احتمال جنگ مواجه خواهیم شد؛ جنگی که، صادقانه بگویم، به نظر نمی‌رسد رئیس‌جمهور ترامپ مشتاق آن باشد، چرا که خود را رئیس‌جمهور صلح معرفی کرده است.»
حتی در صورت کاهش اختلاف‌ها بر سر غنی‌سازی، رفع تحریم‌ها همچنان چالش‌برانگیز باقی می‌ماند. آمریکا خواهان لغو تدریجی تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای است، در حالی که تهران خواستار رفع فوری تمام محدودیت‌هاست.
از سال ۲۰۱۸، ده‌ها نهاد کلیدی ایرانی که برای اقتصاد کشور حیاتی هستند – از جمله بانک مرکزی و شرکت ملی نفت – به دلیل «حمایت از تروریسم یا اشاعه تسلیحات» تحت تحریم قرار گرفته‌اند.
شرمن در پاسخ به این پرسش که اگر مذاکرات شکست بخورد، گزینه ایران چه خواهد بود، گفت تهران احتمالاً «به دور زدن تحریم‌ها و فروش نفت – عمدتاً به چین و شاید به هند و دیگر کشورها – ادامه خواهد داد.»
چین که علیرغم تحریم‌ها، اصلی‌ترین خریدار نفت ایران است، تاکنون به تهران کمک کرده تا از فروپاشی اقتصادی جلوگیری کند؛ اما فشارهای فزاینده ترامپ بر شرکت‌ها و نفتکش‌های چینی، این صادرات را در معرض خطر قرار داده است.
کارشناسان هشدار می‌دهند که حمایت چین و روسیه نیز محدودیت‌هایی دارد. چین بر دریافت تخفیف‌های سنگین برای نفت ایران پافشاری می‌کند و ممکن است با تضعیف تقاضای جهانی، بر کاهش قیمت‌ها بیشتر اصرار ورزد.
اگر مذاکرات شکست بخورد – سناریویی که هم تهران و هم واشنگتن خواهان اجتناب از آن هستند – نه پکن و نه مسکو قادر نخواهند بود ایران را از تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و اتحادیه اروپا محافظت کنند.
فرانسه، بریتانیا و آلمان – که هرچند در مذاکرات مستقیم میان آمریکا و ایران حضور ندارند – هشدار داده‌اند که در صورت عدم دستیابی سریع به توافق، تحریم‌های سازمان ملل را بار دیگر اعمال خواهند کرد.
بر اساس قطعنامه سازمان ملل در چارچوب توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، کشورهای موسوم به E3 (فرانسه، بریتانیا، آلمان) تا ۱۸ اکتبر فرصت دارند تا سازوکار موسوم به «بازگشت خودکار تحریم‌ها» (snapback) را فعال کنند، پیش از آنکه این قطعنامه منقضی شود.
به گفته دیپلمات‌ها و طبق سندی که رویترز مشاهده کرده است، کشورهای اروپایی ممکن است در صورت عدم دستیابی به توافقی مهم تا آن زمان، در ماه اوت این مکانیسم را فعال کنند.
دیپلمات‌ها هشدار می‌دهند که حتی در بهترین سناریو، دستیابی به توافق تا پیش از آن موعد مستلزم دستیابی به چارچوبی سیاسی – مشابه آنچه در سال ۲۰۱۳ حاصل شد – خواهد بود؛ چارچوبی که در آن دو طرف امتیازاتی فوری و ملموس ارائه می‌دهند تا زمان بیشتری برای مذاکرات تفصیلی فراهم شود.
یک مقام ارشد اروپایی گفت: «هیچ دلیلی وجود ندارد که تصور کنیم این روند کمتر از ۱۸ ماه زمان ببرد – به‌ویژه اکنون که شرایط و مؤلفه‌های ژئوپلیتیکی بسیار پیچیده‌تر از سال ۲۰۱۳ است.»