«ما الان بچه‌هایی تربیت می‌کنیم که فکرشان به خارج است. هنر این نیست که نخبه تربیت کنیم و به آمریکا بفرستیم.» این سخنان رئیس جمهوری، مسعود پزشکیان در آیین تجلیل از معلمان نمونه کشوری چنان دمیدن بر آتش زیر خاکستری بود که هر از چندی زبانه می‌کشد و باز فرو می‌نشیند، اما این فرونشستنش به معنای نبود یا حتی کم شدن از بار این حقیقت نیست که بخش بزرگی از دانشجویان، نخبگان و فارغ التحصیلان ایرانی بیش از همیشه به رفتن فکر می‌کنند و گاه حتی رفتن به هر بها و قیمتی!
به گزارش اقتصاد24، در این بین، اما عجیب بود که وقتی رییس جمهور نگران مهاجرت جوانان است، رسانه خیلی خاص کیهان ناگهان در واکنشی نه چندان قابل پیش بینی می‌گوید این نگرانی موضوعیت ندارد و نکته جالب‌تر این است که کیهان برای این نگران نبودنش نیز به آمار سال‌های پیش استناد می‌کند و تازه معلوم هم نیست این آمار را از کجا آورده است!
حمله کیهان به رئیس جمهور در موضوع مهاجرت
کیهان در گزارشی دیروز ۱۵ اردیبهشت و در واکنش به سخنان رئیس جمهور نوشت: آقای مسعود پزشکیان روز گذشته در آیین تجلیل معلمان نمونه کشور یکی از ادعا‌های همیشگی خود را تکرار کرده و گفته است: «ما الان بچه‌هایی تربیت می‌کنیم که فکرشان به خارج است. هنر این نیست که نخبه تربیت کنیم و به آمریکا بفرستیم.»
کیهان در ادامه می‌گوید: «اظهارات آقای رئیس‌جمهور چندان واقعی به نظر نمی‌رسد و اگر آن را بی‌اطلاعی ایشان از آمار مهاجرت ندانیم دستکم باید بگوییم آقای پزشکیان بیش از حد اغراق کرده است. براساس داده‌های جمع‌آوری شده در سال ۲۰۲۰ که در تارنمای world population review منتشره کرده است؛ ایران حتی در میان ۵۰ کشور اول مهاجرفرست دنیا نیست.»
جالب این است که گویا نویسنده مطلب و تایید کننده آن در کیهان بی خبر است که اکنون در سال ۲۰۲۵ هستیم و البته که مبنای دقیق آمار ارائه شده توسط کیهان در سال ۲۰۲۰ نیز روشن نیست.
البته که کیهان کوتاه نیامده و در ادامه نیز می‌نویسد «همچنین طبق آمار سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۳۹۹ از سال ۲۰۱۱ روند مهاجرت دانشجویان ایرانی کاهشی شده و از رتبه ۱۲ در سال ۲۰۱۲ به رتبه ۲۰ در سال ۲۰۱۷ رسیده است. طبق آمار سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱ نیز روند بازگشت دانشجویان ایرانی به کشور از سال ۹۳ تسریع شده است.»
جالب این که حتی از آمار ادعایی سالنامه مهاجرت نیز ۳ سال گذشته و کیهان همچنان معتقد است رییس جمهور اشتباه می‌کند تازه برای اصلاح این اشتباه نسخه هم می‌پیچد: «معلوم نیست اظهارات آقای پزشکیان به استناد کدام آمار است؟! شاید بهتر باشد ایشان تغییراتی در اطرافیان خود دهد تا این چنین با آمار مجعول و سیاه از وضعیت کشور ذهن رئیس‌جمهور را مخدوش نکنند.»
مهاجران ایرانی در دو دهه، دو برابر شدند
اما حقیقت آمار مهاجرت ایرانیان به ما چه چیز را نشان می‌دهد که باعث تذکر رئیس جمهوری کشور و در مقابل حمله کیهان با استناد آماری نه چندان پایش شده و قدیمی می‌شود؟جمعیت مهاجران ایرانی در جهان در سال ۱۹۹۰ تنها ۸۲۰ هزار نفر بوده است. آمار جمعیت مهاجران ایرانی در سال ۲۰۲۰ عدد یک میلیون و هشت‌صد و هفتاد هزار نفر را نشان می‌دهد که حاکی از دو برابر شدن جمعیت مهاجران نسبت به سی سال گذشته است.از سوی دیگر سهم مهاجران ایرانی نسبت به‌کل جمعیت کشور در سال ۱۹۹۰ تنها ۱.۴۵ درصد بوده و سهم مهاجران ایرانی از جمعیت کل کشور در سال ۲۰۲۰ به عدد ۲.۲۳ رسیده است.
طبق آخرین آماری که آمارفکت از وبسایت آماری Word Bank به دست آورده؛ آمار تعداد ایرانیان مهاجر بر اساس منابع بین‌المللی نشان می‌دهد طی سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ کشور امارات با داشتن ۴۵۴ هزار مهاجر ایرانی، بیشترین تعداد ایرانیان مهاجر را در کشور خود جای داده است، و کشور بلژیک با مقدار تقریبی ۱۲,۰۰۰ در رتبه ۲۰ام قرار دارد.
رشد بیش از ۸۰ درصدی دانشجویان مهاجر
نکته مهم دیگر این است که بر اساس آخرین داده‌های موجود در سال ۲۰۲۴ و قبل‌تر، تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ مقصد اصلی به رقم ۱۱۰ هزار نفر رسیده و این رقم در مقایسه با تراز ۶۰ هزار نفر دانشجو ایرانی ساکن خارج در سال ۲۰۲۰، رشد ۸۲ درصدی را نشان می‌دهد. در کنار عبور از سقف تاریخی و حساس یکصدهزار دانشجو ایرانی خارج از کشور، تغییرات قابل ملاحظه در فهرست مقاصد اصلی دانشجویان ایرانی و نرخ رشد تعداد دانشجویان در این کشور‌ها جالب توجه است.
چنان چه در یک تغییر شگفت و بزرگ کشور ترکیه اخیراً به مقصد اصلی دانشجویان ایرانی تبدیل شده و در سال ۲۰۲۴ میزبان قریب به ۳۰ هزار نفر دانشجوی ایرانی است که این رقم رشد ۱۵۸ درصدی را نسبت به سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد.کشور‌های کانادا، آلمان و ایتالیا و آمریکا در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
مقایسه داده‌های آماری آخرین سال موجود با سال پایه ۲۰۲۰ میلادی نشان می‌دهد میزان رشد تعداد دانشجویان ایرانی در سه کشور ایتالیا (۲۱۱ درصد)، ترکیه (۱۵۸ درصد) و استرالیا (۱۰۳ درصد) و بعد از آنها، نرخ رشد تعداد دانشجویان ایرانی در سه کشور انگلیس (۹۸ درصد)، کانادا (۷۹درصد) و روسیه (۷۵ درصد) قابل توجه است.
هم چنین باید توجه داشت که آمریکا که برای دهه‌ها، اصلی‌ترین مقصد با بالاترین حجم میزبانی از دانشجویان ایرانی به شمار می‌رفت و برای مثال در سال ۱۹۷۹ میلادی (سال پیروزی انقلاب اسلامی)، بیش از ۵۰ هزار دانشجوی ایرانی در آمریکا مشغول به تحصیل بودند، اکنون جایگاه خود را به ترکیه و کانادا داده است.
میزان ایرانیان مهاجر از ۵ تا ۸ میلیون نفر در نوسان است
از سوی دیگر در دی ماه سال ۱۴۰۳، یعنی تقریبا در اوایل سال ۲۰۲۵ بود که در «همایش مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها» رقم تکان دهنده ۵ میلیون ایرانی مهاجر مطرح شد.
دکتر رسول صادقی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در این نشست خبر داد: «آمار دقیقی از ایرانیان مهاجرت کرده نداریم، اما حدود پنج میلیون نفر برآورد می‌شوند. عوامل زیادی در روند فزاینده مهاجرت از کشور موثر بوده که عدم بهره برداری مناسب از سرمایه‌های انسانی، ناامیدی، نبود چشم انداز بهبود، بحران‌های اقتصادی، نفوذ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، افزایش قارچ گونه موسسات مهاجرتی و افزایش ایرانیان مهاجر که اطرافیان خود را تشویق به مهاجرت می‌کنند، از جمله این عوامل است.»
این رقم نیز در شرایطی توسط این استاد دانشگاه مطرح شد که برخی حتی آن را خوشبینانه می‌دانند و جمعیت ایرانیان مهاجر و پناهجو را حتی بین ۷ تا ۸ میلیون نفر نیز تخمین می‌زنند.
در روز اول بهمن سال ۱۴۰۳ نیز این بار روزنامه دنیای اقتصاد خبر داد که طبق گزارش بنیاد ملی علوم آمریکا (NSF)، ایران یکی از ۱۰ کشور اصلی صادرکننده دانشجو در مقاطع دکتری و پسا‌دکتری به ایالات متحده است. حدود ۱۰ هزار دانشجوی ایرانی در دانشگاه‌های آمریکا مشغول به تحصیل هستند.
هم چنین در این بین گزارش‌ها به طور جدی حکایت از آن دارد که، علاوه بر دانشجویان، افزایش مهاجرت در میان متخصصان و تکنیسین‌های کشور نیز دیده می‌شود.
البته که در این بین تعداد و آمار دقیقی از تعداد مهاجرت مهندسان وجود ندارد؛ اما گزارش‌های غیررسمی نشان می‌دهد مهاجرت در مهندسی‌های کامپیوتر، مکانیک و برق به اندازه‌ای زیاد بوده که به بدنه کارشناسی کشور آسیب قابل‌توجهی وارد کرده است.هم چنین افزایش مهاجرت کادر درمان (پزشکان، پرستاران و سایر نیرو‌های حوزه بهداشت و درمان) در ایران یکی از چالش‌های جدی در سال‌های اخیر بوده است.
ایرانی‌ها مدام به مهاجرت فکر می‌کنند
در این بین برای درک آن چه در بستر جامعه ایرانی در جریان است باید توجه داشت که براساس پژوهشی که توسط محمد فاضلی و بهرام صلواتی تحت عنوان «گزارش مهاجرت ایرانیان: علل و انگیزه‌ها» انجام شده و نتیجه آن نیز آذر ماه سال ۱۴۰۳ در اختیار رسانه‌ها قرار گرفت از میان ۱۲ هزار پرسشنامه توزیع‌شده از ۹ تا ۲۰ تیر ۱۴۰۲، حدود ۱۹ درصد از پاسخ‌دهندگان اعلام کرده‌اند که مهاجرت کرده و در خارج از ایران زندگی می‌کنند. ۸۱ درصد باقی‌مانده در داخل ایران زندگی می‌کنند.
اما در این تحقیق، ۱۶ درصد از افراد اظهار کرده‌اند که اصلاً به مهاجرت فکر نمی‌کنند، در حالی که دقیقاً همان میزان (۱۶ درصد) نیز به مهاجرت فکر و برای آن اقدام کرده‌اند.همچنین، از ۲۱۰۰ نفری که مهاجرت کرده‌اند، تنها ۲۰ درصد قصد بازگشت به ایران را دارند.عمده افرادی که مهاجرت‌شان قطعی شده یا برای مهاجرت اقدام عملی کرده‌اند (بین ۵۰ تا ۶۰ درصد)، در سازمان‌ها و شرکت‌های ایرانی کار می‌کنند. بنابراین، طبیعی است که مهاجرت این افراد فشار زیادی بر تأمین نیروی انسانی در شرکت‌ها و سازمان‌های ایران وارد می‌کند.
از دیگر نکات مهم این پژوهش نیز یکی همین بود که افزایش سن افراد تمایل آنها به مهاجرت را کاهش می‌دهد، در حالی که افزایش تحصیلات و درآمد، انگیزه آنها برای اقدام به مهاجرت را تقویت می‌کند. این گزارش نشان می‌دهد که ارزشمندترین سرمایه‌های انسانی در حال مهاجرت هستند؛ و هر چند که سه متغیر سن، آخرین مدرک تحصیلی و درآمد بر تصمیم به مهاجرت تأثیر دارند، اما این تأثیر بسیار اندک است. همچنان متغیر‌هایی که ناظر بر نگرش افراد به مسائل کلان اقتصادی و فایده مهاجرت برای زندگی شخصی هستند، اصلی‌ترین عوامل تصمیم به مهاجرت به حساب می‌آیند.
ایرانیان مهاجر که پیش از مهاجرت در شرکت‌ها و سازمان‌های ایرانی کار می‌کردند، نسبت به کسانی که هنوز در ایران مشغول به کارند احساس عدالت توزیعی بیشتری داشته‌اند. همچنین، میانگین احساس عدالت توزیعی در میان مهاجرانی که از ابتدای سال ۱۳۹۷ به بعد از کشور مهاجرت کرده‌اند، به‌طور معناداری کمتر از کسانی است که پیش از سال ۱۳۹۷ مهاجرت کرده‌اند.
خسارت سنگین مهاجرت به ساختار اقتصادی ایران
در این بین هر چند که کیهان یا بسیاری از هم فکرانش سعی کنند بر روی موضوع مهاجرت ایرانیان یا تلاششان سرپوش بگذارند، اما مهاجرت نیروی انسانی دغدغه این روز‌های بسیاری از مسئولان کشور است؛ اتفاقی که دستکم ۵۰ میلیارد دلار به اقتصاد ایران صدمه وارد کرده است.روز ۸ اردیبهشت سال جاری رویداد «رَج» در دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد. در این رویداد اعلام شد که بین سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱، نرخ مهاجرت در ایران ۱۴۱ درصد افزایش یافت که سهم زیادی از این مهاجرت‌ها مربوط به نسل جوان است که به دنبال فرصت‌های بهتر زندگی و تحصیل در خارج از کشور هستند.
در این میان، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نیز به طور قابل توجهی افزایش یافته و در سال ۲۰۲۲ به ۱۸۵ هزار نفر رسید که نسبت به ۲۵ سال گذشته پنج برابر شده است. بسیاری از این دانشجویان رشته‌های علوم انسانی را در کشور‌های پیشرفته مانند ایالات متحده، کانادا، انگلستان و فرانسه انتخاب می‌کنند.علاوه بر این، گزارش بانک جهانی دو سال پیش نشان داد که مهاجرت نیروی انسانی بیش از ۵۰ میلیارد دلار ضرر مالی به ایران وارد کرده است؛ عددی که حتی از صادرات نفتی ایران در سال‌های گذشته نیز بیشتر است.
برنامه نویسان ایرانی، موج تازه و پنهان مهاجرت از کشور
در این بین، اما توجه به موضوع گستردگی اقشار مهاجر نیز باید مورد توجه قرار بگیرد؛ چنان که بعد از موج بلند مهاجرت دانشجویان، پرستاران و پزشکان و کادر درمان، اساتید دانشگاه، نیرو‌های فنی و مهندسی و از جمله مهندسان شرکت نفت، صاحبان سرمایه و حتی انبوه سازان مسکن و ... نوبت به برنامه نویسان ایرانی نیز رسیده است.
به نقل از دیجیاتو نظرسنجی سال ۲۰۲۵ پلتفرم Quera، می‌گوید: «فقط ۲۰ درصد برنامه‌نویسان ایرانی تمایل به مهاجرت ندارند. این نظرسنجی با مشارکت بیش از ۵ هزار و ۱۲۰ برنامه‌نویس و حمایت شرکت‌هایی مانند دیجی‌کالا، یکتانت و دیجی‌پی برگزار شده که نتایج آن نشان می‌دهد ۴۰ درصد این افراد قصد دارند قطعی مهاجرت کنند و ۳۲ درصد فعلاً برنامه‌ای ندارند، اما ممکن است در آینده تصمیم به مهاجرت بگیرند.»
هم چنین طبق آخرین گزارش جهانی سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) «آمریکا، کانادا و آلمان ۳ مقصد اول مهاجرت ایرانی‌ها در سال ۲۰۲۴ بوده است» که احتمالا سهم قابل‌توجه‌ای از این مهاجران، نیز برنامه‌نویسان و توسعه‌دهندگان بودند که تصمیم گرفته‌اند تخصص و رؤیای شغلی خود را آن سوی آب‌ها دنبال کنند.
البته که نباید از حجم بازار جهانی فری لنسینگ غافل شد که گسترش آن دامن ایران را هم گرفته است. چنانچه طبق گزارش‌های Grand View Research، The Business Research Company، Globe Newswire و Databridge Market Research بازار جهانی پلتفرم‌های فری لنسینگ سال ۲۰۲۴ بین ۵ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تا ۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار برآورد شده است؛ پیش‌بینی می‌شود این بازار تا سال ۲۰۳۰ به ۱۳ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار برسد که نشان‌دهنده رشد سالانه مرکب (CAGR) بین ۱۱ تا ۱۹ درصد است.این همان بخش مهاجرت پنهان است، مهاجرانی که هر چند شاید در ایران باشند، اما برای شرکت‌های جهانی، بین المللی یا بومی کشور‌های دیگر کار می‌کنند.
در این بین یک سوال این است که چرا در موج‌های توده‌ای مهاجرت ایرانی‌ها در حداقل یک دهه اخیر بخش بزرگی از آنها را نیروی متخصص به‌ویژه برنامه‌نویس‌ها تشکیل می‌دهد؟ نظرسنجی اخیر پلتفرم Quera حاکی از آن است که «۶۹ درصد برنامه‌نویسان کیفیت بالاتر زندگی، ۶۱ درصد بهبود وضعیت اقتصادی و ۴۲ درصد دستیابی به آزادی‌های اجتماعی را از دلایل اصلی مهاجرت خود اعلام کرده‌اند. دراین‌میان، فقط ۸ درصد شرکت‌کنندگان گفته‌اند دنبال کسب تجربه و بازگشت به ایران هستند.»
واکاوی همین آمار به صورت اجمالی و تیتر وار به خوبی نشان می‌دهد که اتفاقا برخلاف آمار کیهان، مساله مهاجرت قشر دانشگاهی و تحصیل کرده از ایران نه یک موضوع برساخته توسط برخی رسانه‌ها و دولت بلکه یک حقیقت غیرقابل انکار است. حقیقتی که اگر هر چه سریع‌تر برای مرتفع کردن آن راهکار‌هایی درست نه همچون پولی کردن مدرک و فشار به شهروندان اندیشیده نشود، این موج بزرگ‌تر و خطرناک‌تر برای جامعه و اقتصاد ایران خواهد شد.