iran-emrooz.net | Thu, 21.12.2006, 6:03
يلدا؛ خاطره مشترك اقوام ايرانی
از ميان جشنهای باستانی ايران اكنون ديگر تنها دو جشن است كه همچنان عموم ايرانيان خود را پايبند گراميداشت آن میدانند و در هر كجا كه باشند اين دو آيين را پاس میدارند؛ نوروز و شب يلدا. ديرزمانی است كه ايرانيان زاده شدن دوباره خورشيد را در طولانیترين شب سال جشن میگيرند. خوردن خوراكیها و مراسم ديگر در اين شب بهانهای است برای بيدار ماندن و برگزاری جشنی كه در هر منطقه با توجه به فرهنگ و اقليم منطقه، آداب و رسوم و ويژگیهای خاص خود برگزار میشود.
جالب اينجاست كه علاوه بر استفاده از ميوههايی مثل انار، خوردن هندوانه در شب يلدا از ضرورت خاصی برخوردار است زيرا ايرانيان بر اين باورند كه خوردن هندوانه موجب مقاومت بدن در مقابل سرمای زمستان میشود شايد از اين روست كه در سراسر ايران زمين، كمتر جايی را بتوان يافت كه خوردن هندوانه در شب يلدا جزو آداب و رسوم آن نباشد. در آذربايجان مردم باور دارند كه با خوردن هندوانه لرز و سوز و سرما به تن آنها تاثيری ندارد.
مردم خطه آذربايجان در اين شب برای دختری كه نامزد خانواده است با تازه عروسها، هدايايی میفرستند كه اطرافش با هندوانه و شال قرمز بزرگی كه گرداگرد آن میاندازند تزئين میكنند. چرا كه معتقدند شال قرمز باعث خوشبختی شادی و بخت زيبای عروس میشود.در اردبيل رسم است كه مردم، چله بزرگ را قسم میدهند كه زياد سخت نگيرد و معمولا گندم برشته و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و كشمش میخورند.
مردم شيراز در اين شب سفرهای میگسترانند كه بی شباهت به سفره هفت سين نوروز نيست و در آن آينه و قاب عكس علی (ع) را جای میدهند. انواع و اقسام آجيل و تنقلاتی چون نخودچی، كشمش، حلوا شكری و رنگينك و ميوههايی چون انار، به و بخصوص هندوانه خوراكیهای اين شب را تشكيل میدهند. در شيراز همچنين رسم است كه شب چله هويچ پلو يا كوفته سبزی طبخ كنند. اما مردم گيلان كه به تنوع غذايی و مهمان نوازی شهرهاند در جای جای شهرها و روستاها آداب خاص خود را دارند. در گيلان، مردم هندوانه را حتما فراهم میكنند و معتقدند كه هر كس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمیكند و در زمستان سرما را حس نخواهد كرد.
«آوكنوس» خوراكی وسوسه برانگيز و جدانشدنی از مهمانیهای شب چله گيلان است. ازگيل خام (كنوس) را در خمره میريزند و بعد از اضافه كردن نمك آن را پر از آب میكنند. سپس در خم را میبندند و آنرا يك ماهی نگاه میدارند تا پخته و ترشمزه و آبدار شود. آوكونوس را كه عمدتا با نمك، گلپر و يا «دلار» (نمك سبز) میخورند در ديد و بازديدهای نوروزی گيلانيان هم میتوان ديد در شب يلدا اشعار و ترانههای گوناگونی در اين ديار سبز خوانده میشود و قصه گويی پيران از افسانههای ايرانی و اتفاقات گذشته برای كوچكترهای خانواده جلوهای ديگر دارد .
شب چله گيلانی برای زوجهای جوان هم شبی به يادماندنی است و در اين شب خانواده داماد برای عروس خود هدايا به همراه انواع ميوههای شب چله و به همراه ماهی بزرگ تزئين شدهای میفرستند و دو خانواده به همراه ميهمانانی ديگر به خوشی و شادمانی اين شب بلند پاييزی را به سپيده دم خوشبختی پيوند میزنند. در تبريز نيز در موسم يلدا «عاشيقها» مینوازند. عاشيقها خنياگران محلی هستند كه فی البداهه شعر میسرايند و ساز میزنند و داستان میگويند. قصههايی كه عاشيقها در شب يلدا میگويند ريشه در افسانههای كهن ايرانی دارد.
دكتر محمود روح الامينی روايت جالبی از يلدای مردم كرمان ذكر میكند. بنا به روايت او مردم كرمان تا سحر انتظار میكشند تا از قارون افسانهای استقبال كنند. قارون در لباس هيزم شكن برای خانوادههای فقير تكههای چوب میآورد. اين چوبها به طلا تبديل میشوند و برای آن خانواده، ثروت و بركت به همراه میآورند. يكی از رسوم قيديمی لرها به اين شكل بوده كه پسران كوچك و نوجوان شب يلدا بر پشت بام خانهها میرفتند و كيسهای را به همراه روسری(گلبندی) از سوراخ دودكش خانهها به داخل آويزان میكردهاند و شعری محلی میخواندند با اين مضمون كه صاحبخانه، ان شاءالله خير به خانه ات ببارد و كدخدای خانه ات نميرد.
و آنگاه صاحبخانه از تنقلاتی كه برای شب چله تدارك ديده بود داخل كيسه میگذاشت و بچهها متناسب با كرم صاحبخانه برای او ترانهای میخواندند. در ساير نقاط ايران نيز رسوم مختلفی رواج دارد. از جمله اينكه در شهر خوی هديه دادن شيرينی پشمك رواج دارد و اين كار گويا به مناسبت شباهت پشمك با برف است. در روستاهای خراسان و آذربايجان در اين شب خانواده پسری كه با دختری نامزد شده طی مراسمی شاد با ساز و دف هدايايی برای دختر میفرستند. در يكی از شهرهای گرمسار نيز متداول است كه افراد يك قوم، يك قبيله يا خانواده دور يكديگر جمع میشوند و شب خروس پلو میخورند و پس از خوردن شام به نقل قصه، مثلها و لطيفهها میپردازند.
در فرهنگ ايرانی كه همچنان خانواده مهمترين ركن جامعه به شمار میرود خانوادههای ايرانی هر كجا كه باشند در شب يلدا در كنار هم جمع میشوند و بلندترين شب سال را به هر ترتيبی كه میتوانند با شادی و صفا سحر میكنند. و آنچه پس از آن میماند خاطره شبی است كه به خاطرات يلداهای شيرين گذشته افزوده شده است.
كارگزاران - رضا نادم