بخش مانیتورینگ بی‌بی‌سی
در چند ماه گذشته، ایروان دست به اقدامات جدیدی برای فاصله گرفتن از روسیه و کاهش همکاری‌های نظامی با مسکو زده است.
مقامات ارمنستان ابراز تمایل کرده‌اند که کشورشان عضو اتحادیه اروپا شود و رابطه نزدیکتری با ناتو داشته باشد.
رابطه ایروان و مسکو بعد از این که سازمان پیمان امنیت جمعی و روسیه حاضر نشدند از ارمنستان در جریان جنگ خونین این کشور با جمهوری آذربایجان در سپتامبر ۲۰۲۰ حمایت کامل کنند رو به سردی گذاشت.
کنترل کامل منطقه ارمنی‌نشین قره‌باغ در سپتامبر ۲۰۲۳ توسط ارتش جمهوری آذربایجان نیز باعث شد که رابطه ارمنستان و روسیه بیش از پیش تیره شود.
تمایل ارمنستان به عضویت در اتحادیه اروپا
در ماه‌های اخیر، مقامات ارمنستان برای عضویت در اتحادیه اروپا ابراز تمایل کرده‌اند و همزمان نیز اعلام کرده‌اند که این کشور شاید از پیمان نظامی تحت رهبری مسکو خارج شود.
آرارات میرزویان، وزیر خارجه ارمنستان، در اوایل ماه مارس به تلویزیون دولتی ترکیه گفت که ایروان در حال بررسی درخواست عضویت در اتحادیه اروپا است.
آلن سیمونیان، رئیس مجلس، نیز گفت که این کشور باید به گرفتن جایگاه نامزدی عضویت در اتحادیه اروپا فکر کند، چرا که کشورش «از لحاظ شاخص‌های دموکراتیک وضعیت بسیار بهتری در مقایسه با خیلی از شرکایمان دارد که همین حالا عضو اتحادیه اروپا هستند.» او اضافه کرد که اتحادیه اروپا می‌تواند بهتر از روسیه امنیت ارمنستان را تضمین کند.
نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان هم گفته است که دولتش «می‌خواهد به تلاش برای تعمیق و توسعه» روابط با اتحادیه اروپا ادامه دهد.
او گفت که تصمیم بر سر عضویت بالقوه کشورش در اتحادیه اروپا و همچنین عضویت فعلی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا که با محوریت مسکو تشکیل شده است به همه‌پرسی گذاشته خواهد شد.
ایروان در عین حال دارد رابطه خود با ناتو را هم تقویت کند.
پاشینیان به ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو که به ایروان سفر کرده بود، گفت «ما می‌خواهیم همکاری‌ها با ناتو را تعمیق دهیم، و امیدوارم که برنامه‌ای که صرفا برای رفع نیازهای ارمنستان تهیه شده است هر چه سریعتر اجرایی شود. شما می‌دانید که ما در حال حاضر داریم اصلاحات گسترده‌ای انجام می‌دهیم، و من امید دارم که این برنامه برای نیازهای خارجی ما هم مفید باشد.»
او اضافه کرد که همکاری ارمنستان با ناتو نباید برای کشورهای منطقه نگران‌کننده باشد، ولی نامی از روسیه نبرد.
او گفت «روابط خاص ما با گرجستان و جمهوری اسلامی ایران بسیار مهم‌اند و همکاری‌های ما نباید متوجه این منطقه باشد.»
ارمنستان در ضمن همکاری نظامی با فرانسه را نیز افزایش داده است. در پی نخستین قرارداد نظامی بین دو کشور در اکتبر ۲۰۲۳، ایروان و پاریس در فوریه امسال نیز بر تمایل خود به گسترش روابط نظامی تاکید کردند.
مساله مهم دیگر این است که مردم ارمنستان دیگر روسیه را متحد و ضامن امنیت خود قلمداد نمی‌کنند.
بر اساس یک نظرسنجی جدید، روسیه در بین مردم ارمنستان جایگاه پنجم را میان کشورهایی کسب کرد که به نظرشان شریک مهم سیاسی قلمداد می‌شوند – پس از فرانسه، ایالات متحده، ایران و اتحادیه اروپا. همچنین فرانسه، ایران و ایالات متحده بین مردم شرکای امنیتی مهمتری از روسیه محسوب می‌شوند.
البته وضع روسیه به عنوان شریک اقتصادی بهتر بود و بعد از ایران در جایگاه دوم قرار گرفت.
از طرف دیگر، مرکز پژوهش برای توسعه روابط روسیه که اندیشکده‌ای حامی کرملین محسوب می‌شود در گزارش اخیر خود اعلام کرد که رتبه دوستی ارمنستان از ۴۶ به ۵۸ تنزل پیدا کرده است.
ابعاد دیگر دوری از روسیه
همزمان با تلاش برای برقراری روابط نزدیکتر با اتحادیه اروپا و ناتو، رهبران ارمنستان به آمادگی این کشور برای خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی نیز اشاره کرده‌اند.
آقای پاشینیان در سفر ماه فوریه خود به پاریس به تلویزیون فرانسه ۲۴ گفت که ایروان مشارکت در این پیمان را «در عمل معلق» کرده است. او مدعی شد که این پیمان نظامی تعهدات خود به امنیت ارمنستان را زیر پا گذاشته بود.
او البته اضافه کرد که ایروان «هیچ دلیلی ندارد» که بخواهد موضوع حضور پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان را پیش بکشد.
او در اواسط ماه مارس گفت که کشورش در صورتی که پیمان امنیت جمعی نسبت به نگرانی‌های امنیتی ارمنستان کوتاهی کند شاید از آن خارج شود. البته او چیزی راجع به زمان این کار نگفت.
در عین حال، ارمنستان در ماه جاری از روسیه خواست که ماموران مرزی خود را از فرودگاه بین‌المللی ایروان خارج کند. ایروان می‌گوید که ماموران مرزی خودش دیگر می‌توانند به تنهایی خدمات مرزی لازم را در فرودگاه ارائه کنند.
ماموران مرزی روس از اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی در فرودگاه زوارتنوتس و همچنین در امتداد مرز این کشور با ترکیه و ایران مستقر بوده‌اند، تصمیمی که به نزدیکی روابط نظامی دو کشور در گذشته اشاره دارد. طبق توافق سال ۱۹۹۵، پایگاه نظامی روسیه تا سال ۲۰۴۴ در ارمنستان باقی خواهد ماند.
آقای پاشینیان در ماه فوریه نیز گفته بود که در جنگ اوکراین «ارمنستان متحد روسیه نیست.»
حمایت اتحادیه اروپا و ناتو از چرخش ایروان به طرف غرب
روسیه غرب را متهم کرده است که «تمایل دارد ارمنستان را به ابزاری علیه روسیه تبدیل کند.»
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، هشدار داد که ایروان ممکن است به روابط دو کشور «آسیبی جبران‌ناپذیر» بزند و استقلال و امنیت کشور را «با خطر جدی» روبه‌رو کند.
خانم زاخارووا در ماه مارس نیز دفتر اتحادیه اورپا در ایروان را متهم کرد که دارد از روسیه، ایران و جمهوری آذربایجان «جاسوسی» می‌کند. او اضافه کرد که «چنین فعالیت‌های مخربی به افزایش تنش در منطقه منجر می‌شود، و شاید پیامدهای بازگشت‌ناپذیری نیز به همراه داشته باشد.»
سرگی لاوروف، وزیر خارجه، هشدار داد که «تصمیم آگاهانه» ارمنستان برای سرد کردن رابطه با مسکو شاید باعث شود که روسیه نیز در روابط خود با این کشور بازبینی کند.
رسانه‌های حامی کرملین نیز در پی بازدید آقای استولتنبرگ از ایروان روایت‌های رسمی را بازتاب دادند.
پیامدهای احتمالی برای ارمنستان
اپوزیسیون و تحلیلگران در ارمنستان هشدار می‌دهند که فاصله گرفتن از مسکو شاید پیامدهای شدیدی برای کشور داشته باشد، چرا که اقتصاد همچنان به میزان زیاد به روسیه وابسته است.
بر اساس داده‌های دولت ارمنستان، یک سوم تجارت خارجی این کشور بین ماه‌های ژانویه و نوامبر ۲۰۲۳ با روسیه بود، و مراودات مالی دوجانبه با رشدی ۴۰ درصدی به ۶.۳ میلیارد دلار رسید.
فیچ، یکی از آژانس‌های مهم رتبه‌بندی اعتباری، در اوایل سال جاری گفت که «اقتصاد ارمنستان به شدت به تجارت و انرژی روسیه وابسته است، و ما انتظار نداریم که در کوتاه مدت شاهد متنوع‌سازی اقتصادی و دوری از روسیه باشیم.»
این آژانس اضافه کرد که «صادرات کالا به روسیه از سال ۲۰۲۱ رشدی ۳۰۰ درصدی داشته است، و از ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۳ روسیه مقصد ۵۱ درصد صادرات ارمنستان و مبدا ۳۰ درصد واردات این کشور بود.»
روزنامه هراپاراک نوشت که فراکسیون پارلمانی حزب حاکم و آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت، راجع به عواقب بالقوه کسب جایگاه نامزدی عضویت در اتحادیه اروپا تبادل نظر کرده‌اند. این روزنامه گفت که یکی از معاونان وزیر اقتصاد گزارشی گسترده از وابستگی اقتصادی به روسیه در اختیار نمایندگان گذاشت.
الکساندر اسکندریان، مفسر سیاسی، گفت که روسیه شاید گذرگاه مرزی لارس [گذرگاه مرزی گرجستان با روسیه که راه ارتباط زمینی ارمنستان با روسیه را نیز تامین می‌کند] را به روی محموله‌های ارمنستان ببندد، یا کیفیت کالاهای وارداتی از ارمنستان را زیر سوال ببرد.
به گفته آرگیشتی کیویریان، تحلیلگر سیاسی، روسیه شاید برای تلافی قیمت گاز صادراتی به ارمنستان را افزایش دهد، کارگران مهاجر ارمنستانی را اخراج کند، یا به نیروهایش دستور دهد که نوار مرزی ارمنستان با آذربایجان و ترکیه را ترک کنند.
واردان آرامیان، وزیر دارایی سابق، گفت که یافتن جایگزینی برای روابط نزدیک اقتصادی با روسیه کار بسیار سختی خواهد بود.
آرمان قوکاسیان، کارشناس سیاسی، نیز هشدار داد که آنچه که بعضی‌ها رقابت‌پذیر نبودن کالاهای ارمنستان می‌خوانند به این معنی است که بازارهای اروپایی نمی‌توانند جایگزینی برای بازار روسیه باشند.