عُبید احمدی، دکترای روابط بین‌الملل از ترکیه
روزنامه اعتماد
ترکیه در ۱۴ مه برای سیزدهمین دوره ریاست‌جمهوری و بیست‌وهشتمین دوره انتخابات پارلمانی پای صندوق‌های رای رفت. هیچ نامزدی در انتخابات ریاست‌جمهوری نتوانست حائز بیش از ۵۰ درصد آرا باشد. بنابراین با اعلان نهاد عالی انتخابات YSK، انتخابات رسما به دور دوم رفت.
بر اساس آخرین آمار رجب طیب اردوغان کاندیدای ائتلاف جمهور ۴۹/۵۱ درصد آرا را به دست آورده و کمال قلیچدار اوغلو نامزد ائتلاف ملت نیز که ۴۴/۸۸ درصد آرا را کسب کرده است، مجددا در دور دوم رقابت خواهند کرد. همچنین سینان اوغان، نامزد اتحاد آتا با کسب بیش از ۵ درصد آرا در جایگاه سوم قرار گرفت. در دور بعدی جذب آرای اوغان برای هر دو ائتلاف مهم است برای این منظور تماس‌ها از سوی هر دو ائتلاف با اوغان شروع شده است. انتخابات بعدی روز ۲۸ ماه مه برگزار می‌شود.
در آغاز سخن برای تحلیل چرایی شکست مخالفان می‌توان به اختصار گفت رای‌دهندگان چینش ائتلاف میز شش‌نفره را معتبر ندانستند، به موفقیت اپوزیسیون اعتقادی نداشتند و عملا از رای دادن به نامزد علوی‌تبار لاییک اجتناب کردند.
با نگاهی به نظرسنجی‌ها و نتایج آنها در چند هفته منتهی به انتخابات، همگان در ترکیه و خارج آن انتظار موفقیت بیشتری از اردوگاه مخالفان داشتند. اما این اتفاق نیفتاد. با این حال، در فضایی که باد به نفع مخالفان می‌وزید، می‌توان فهمید که مردم در اظهارنظر به نفع حزب حاکم مردد بودند. علاوه بر این فهمیده شد که برانگیختن مردم توسط مخالفان به معنای جمع‌آوری آرا نیست و رای‌دهندگان به موفقیت مخالفان اعتقادی نداشتند. ائتلاف میز شش‌نفره برای رای‌دهندگان قانع‌کننده نبود.
همگان پیش‌بینی می‌کردند که انتخابات به احتمال زیاد به دور دوم می‌رود، اما برای همه شگفت‌انگیز بود که با ۴۹/۵ درصد به نفع اردوغان تمام شود که عدد بالایی است.
انتخاب رای‌دهندگان چه پیامی به سیاستمداران و ائتلاف‌ها داد؟ آیا ائتلاف میز شش‌نفره در شعارهای خود شکست خورد؟ در دور دوم چه اتفاقی خواهد افتاد؟ توازن‌ها در انتخابات بعدی بیشتر به نفع چه کسی است؟
شماری از تحلیلگران دلیل این شکست را در نامزدی کمال قلیچدار اوغلو جست‌وجو می‌کنند از نظر آنها اکرم امام اوغلو یا منصور یاواش شهرداران استانبول و آنکارا باید نامزد ائتلاف مخالفان می‌شدند که توان اقناع توده‌های محافظه‌کار و ملی‌گرا را دارا بودند. تعدادی دیگر نوع چینش ائتلاف را زیر سوال می‌برند زیرا عملا احزابی که از حزب عدالت و توسعه انشعاب کرده بودند و جزوی از ائتلاف ملت بودند نه تنها هیچ پایگاه رایی برای حزب جمهوری‌خواه خلق جمع نکردند بلکه باعث شیفت پایگاه سنتی رای‌دهندگان ملی‌گرا به یکی از دو حزب اصلی ائتلاف جمهور یعنی عدالت و توسعه و حرکت ملی شدند. استدلال این عده جلوگیری از معرفی کردن نامزد ریاست‌جمهوری توسط حزب چپ‌گرای حامی کردها به‌طور مستقل بود تصمیمی که در نهایت باعث دلخوری رای‌دهندگان ملی‌گرا شد از نظر آنها قرار گرفتن حزب جمهوری‌خواه خلق و حزب خوب در کنار حزب دموکراتیک خلق‌ها به این امید که چند درصد آرای کردها را به سبد ائتلاف ملت بریزد در عمل به همان اندازه چند درصد رای ملی‌گراهای حامی این جریان را به سبد مخالفان سوق داد.
مشکل کردها مهم‌ترین مشکل ترکیه مدرن است. کردها با حمایت از قلیچدار اوغلو و عدم معرفی نامزد مستقل تاکتیک خوبی را دنبال کردند. اما اردوغان در مقابل از تاکتیک «کسانی که از قلیچداراوغلو حمایت می‌کنند از تروریست‌ها حمایت می‌کنند» پیروی کرد. به نظر می‌رسد این سخنان بر گروهی از رای‌دهندگان که به‌طور سنتی رای‌دهندگان اردوغان نبودند و از پ‌ک‌ک و تجزیه ترکیه می‌ترسیدند تاثیر گذاشته است. مشکلات ساختاری، مشکل پناهندگان و مشکلات اقتصادی و بحران زلزله که مخالفان در جریان انتخابات مطرح کردند همچنان نیز وجود دارد اما اپوزیسیون نتوانست هزینه برقراری رابطه هر چند غیر مستقیم با پ‌ک‌ک را محاسبه کند که در تضاد با نهاد دولت- ملت ترکیه است.
اگر به دلایل این شکست عمیق‌تر نگاه کنیم، اولا بخش قابل توجهی از رای‌دهندگان از ترس بروز بی‌ثباتی و نبود چشم‌انداز روشن در فردای پیروزی مخالفان به دولت فعلی رای دادند زیرا آنها خواهان ثبات و امنیت در ترکیه بودند. شاید این درست نباشد اما اردوغان با این کارت خوب بازی کرد و از رای‌دهندگان پاسخ مثبت گرفت. یعنی بیش از ۴۹ درصد مردم معتقد بودند که می‌توانند بر مشکلات اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی با اردوغان فایق آیند. ثانیا کسانی که فکر می‌کردند حزب عدالت و توسعه در حال ضعیف شدن است اشتباه می‌کردند. حزب عدالت و توسعه بدون شک نشان داده است که همچنان یک «ماشین انتخاباتی» است و با تمام توان و با استفاده از امکانات دولتی بار دیگر بارگیری و راهی جاده حکمرانی شد.
دلیل سوم ۶ میلیون رای اولی نسل جدید است. همه فکر می‌کردند که جوانان بیشتر به قلیچدار اوغلو و تغییر گرایش دارند اما دیدیم که جوانان در طرف طیف خاصی نبودند و آرا تقسیم شد. باید خاطرنشان کرد برخلاف آنچه محافل روشنفکری در فضای مجازی تحلیل می‌کردند جوانان فقط دانشجویان یا جوانان ساکن در محله‌های زیبای استانبول نیستند. در شهرها و روستاهای کوچک آناتولی نیز جوانانی وجود دارند که به اردوغان رای دادند اگرچه نسبتا در اقلیت هستند.
این آرای ملی‌گرایان بود نه آرای کردها که تعیین‌کننده انتخابات بود
در ترکیه آرای ملی‌گرایان تعیین‌کننده انتخابات بود نه آرای کردها. ترکیه کشوری است که سریع‌تر از بقیه از جریانات سیاسی دیگر کشورها تاثیر می‌گیرد و تقریبا در هر دوره‌ای همین بوده است. در حالی که احزاب راست رادیکال در همسایگی ترکیه در صربستان و مجارستان به قدرت می‌رسند، یا گفتمان اقتدارگرایی در روسیه، چین، اسراییل و حتی امریکا نیز سکان حکمرانی را به دست می‌گیرد آیا در کشوری به مانند ترکیه ائتلاف میز شش‌نفره شانسی برای حکومت کردن می‌تواند داشته باشد؟ آیا می‌توان گفت که ترکیه تحت‌تاثیر جریان ملی‌گرایی در جهان نیست؟
موفقیت حزب حرکت ملی تصادفی نیست
آنچه همیشه از نتایج نظرسنجی‌ها به بیرون درز می‌کند بیان‌کننده این گذاره است که حزب حرکت ملی یا MHP در هر انتخاباتی زیر حد نصاب است. اما این یک توهم است. MHP قوی‌ترین جنبش جوانان را در ترکیه دارد. در سراسر ترکیه نهادی به نام کانون‌های ملت Ülkü Ocakları وجود دارد که رسالتی تاریخی بر عهده دارند و همچنان فعالانه به کار خود ادامه می‌دهند و جوانان و نوجوانان در این نهاد به فعالیت می‌پردازند. می‌توان گفت که MHP فقط یک حزب نیست بلکه یک روبنای ایدئولوژیک است و این ساختار توده‌هایی را سازماندهی می‌کند که به ملیت ترک اعتقاد دارند. حزبی که دارای سازمان جوانان و کانون باشد هرگز از بین نمی‌رود. برخلاف انتظارات MHP در این دور از انتخابات پارلمانی با کسب بیش از ده درصد آرا ۵۰ نماینده راهی مجلس کرد حتی بیشتر از انتخابات پیشین.
نتایج خلاف پیش‌بینی نظرسنجی‌ها
یکی از جنبه‌های جالب این دور از انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی ترکیه نتایج تعجب‌برانگیز و خلاف پیش‌بینی نظرسنجی‌ها بود که تیتروار بر می‌شماریم.
یکی از تعحب‌برانگیزترین نتایج این دور از انتخابات آرای وارده به سبد اردوغان و ائتلاف جمهور از مناطق زلزله‌زده و عمدتا کردنشین بود. تا قبل از ۱۴ مه آنچه از سوی افکار عمومی پیش‌بینی می‌شد سقوط آزاد آرای دولت حاکم به دلیل ناکارآمدی در مدیریت مناطق زلزله‌زده به نسبت دوره‌های پیشین بود. دولت اردوغان به ناتوانی در مدیریت بحران، عدم کمک‌رسانی سریع به زلزله‌زدگان و مهم‌تر از همه دادن مجوز ساخت‌وساز به شرکت‌های بساز بفروش که مقصر اصلی شمار قربانیان زیاد ساختمان‌های بی‌کیفیت و سست پایه بودند متهم بود بنابراین آنچه همگان توقع آن را داشتند افزایش رای مخالفان اردوغان در این مناطق بود کارتی که مخالفان روی آن حساب ویژه‌ای کرده بودند. اما آنچه از صندوق‌های رای این مناطق خارج شد تقریبا همه را شوکه کرد. اردوغان در ۸ استان زلزله‌زده در میان آنها قهرمان مرش مرکز زلزله، هاتای و شانلی اورفا با اختلاف قلیچداراوغلو را شکست داد. در یک استان هردو به یک اندازه ۴۸ درصد آرا را به خود اختصاص دادند و در یک استان نیز از قلیچدار اوغلو شکست خورد.
حزب حرکت ملی (MHP) تقریبا با اجماع شگفتی‌ساز این دوره از انتخابات بود حزبی که تا روز ۱۴ مه هیچ‌کس باور نمی‌کرد حد نصاب را رد کند و تصور می‌شد حدود ۵ درصد آرا را به دست آورد درنهایت با کسب ۱۰/۸ درصد آرا ۵۰ نماینده روانه مجلس کرد. مسلط بودن گفتمان ملی‌گرایی و امنیت‌گرایی در بین مردم ترکیه در این برهه باعث شد شعارهای حزب حرکت ملی پاسخ مثبتی از رای‌دهندگان بگیرد.
بازگشت جریان ملی‌گرایی رادیکال پس از برهه‌ای طولانی به عرصه سیاست و اجتماع ترکیه به گونه‌ای که در کنار حزب عدالت و توسعه که بزرگ‌ترین نماینده جریان ملی مذهبی است احزابِ راستِ رادیکالِ حرکت ملی و احزاب منشعب از آن یعنی حزب خوب و حزب ظفر سرجمع ۲۰ درصد کل آرا را به دست آوردند. سینان اوغان نامزد ائتلاف آتا، ائتلاف ملی‌گرایان رادیکال مخالف اردوغان نیز بیش از ۵ درصد کل آرای ریاست‌جمهوری را به خود اختصاص دا به گونه‌ای که سرنوشت دور آتی انتخابات در ۲۸ مه به رای‌دهندگان او بستگی دارد.
عدم موفقیت چشمگیر مخالفان به نسبت دور پیش در سال۲۰۱۸ به گونه‌ای که حزب چپ کردی دموکراتیک خلق‌ها موسوم به HDP که در این دور با نام حزب چپ سبز یا YSP در انتخابات شرکت کرده بود نتوانست شمار کرسی‌های پیشین خود را حفظ کند و با از دست دادن ۶کرسی به نسبت دوره قبل با هشت درصد آرا تعداد۶۱ کرسی مجلس نمایندگان را به خود اختصاص داد. از طرفی دیگر حزب خوب یا İYİ هم‌پیمان حزب جمهوری‌خواه خلق در ائتلاف ملت مانند دوره قبل با نه درصد آرا تنها توانست یک کرسی به شمار کرسی‌های خود در مجلس نمایندگان اضافه کند و در مجموع حائز۴۴ کرسی شد.
حزب جمهوری‌خواه خلق نیز با سه درصد افزایش به نسبت دوره قبل با کسب ۲۵ درصد آرا تنها توانست ۲۳ کرسی به شمار کرسی‌های خود در مجلس اضافه کند و در مجموع ۱۶۹ کرسی کسب کند. احزاب آینده به رهبری داوداوغلو، دموکراسی و پیشرفت به رهبری باباجان و سعادت به رهبری کارامولااوغلو که همگی نماینده راست مذهبی ترکیه به شمار می‌روند نه تنها در کارزار مبارزه با اردوغان که روزگاری همرزم او بودند هیچ پایگاه رایی به حزب جمهوری‌خواه خلق اضافه نکردند و هیچ نماینده‌ای نیز به مجلس نفرستادند بلکه به دلیل حضور در ائتلاف ملت هرکدام نمایندگانی از لیست جمهوری‌خواه خلق دریافت خواهند کرد تا در مجلس حضور داشته باشند امری که با گذشت تنها دو روز از انتخابات باعث موجی از اعتراضات در درون بدنه حزب جمهوری‌خواه خلق شده است مبنی بر اینکه این احزاب بدون هیچ دستاوردی تنها سواری مجانی گرفته‌اند.
شکست تلخ دیگری برای این احزاب آرای غافلگیرکننده حزب «دوباره رفاه» به رهبری فاتح اربکان بود حزبی که از جریان ریشه‌دار «ملی گوروش» و مرحوم نجم‌الدین اربکان می‌آید که روزگاری اردوغان، علی باباجان، داوداوغلو و کارامولااوغلو نیز همگام و همراه آن بودند و در این دوره از انتخابات با کناره‌گیری به نفع اردوغان دوباره به جرگه یاران و متحدان او بازگشت و در کمال ناباوری توانست ۵ نماینده راهی مجلس کند این رقم در مقایسه با سه حزب راست مذهبی داوداوغلو، باباجان و کارامولا اوغلو که به‌رغم حجم وسیع تبلیغات و هیاهو هیچ نماینده‌ای راهی مجلس نکردند پیروزی بزرگی است. به عبارت دیگر می‌توان گفت به‌رغم حجم تبلیغات وسیع و گسترده و بسیج همگانی همه احزاب مخالف علیه اردوغان آنچه در صحنه عمل به وقوع پیوست دستاورد ناچیز و اندکی است.
توانایی دوباره حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان در رای‌گیری از مناطق کردنشین یکی دیگر از نکات مهم این دور از انتخابات بود. اگرچه کردها عموما از اردوغان دل پری دارند و همه توان خود را برای حمایت از رقیب اردوغان کمال قلیچدار اوغلو بسیج کردند اما آنچه مشاهده کردیم این واقعیت بود که هنوز اردوغان و حزب عدالت و توسعه می‌توانند آرای توده‌های محافظه‌کار و مذهبی مناطق کردنشین را به سوی خود جذب کنند، به‌طوری‌که در شهرهای شانلی اورفا، بینگول، ملاتیا، ارزروم، الازیغ و آدیامان با اختلاف اردوغان رای اول آورد و در بقیه شهرهای کردنشین نیز که قلیچدار اوغلو رای اول را تصاحب کرد اردوغان در همه آنها دست‌کم ۲۵ درصد آرا به دست آورده است. برحسب ائتلاف نیز ائتلاف جمهور در مناطق کردنشین با کسب ۴۵/۲۳ درصد در مقابل ۳۴/۷۹ درصد ائتلاف کردها موسوم به ائتلاف کار و آزادی حائز جایگاه اول شد.
شکست محتوم پروژه بازگشت به سیستم پارلمانی توسط مخالفان
با توجه به اینکه ائتلاف جمهور با کسب ۳۲۲ کرسی از مجموع ۶۰۰ کرسی پارلمان بیشتر از نصف کرسی‌ها را تصاحب کرده است حتی در صورت پیروزی قلیچدار اوغلو در دور دوم عملا هیچ کاری برای تصویب و بازگرداندن سیستم پارلمانی نمی‌تواند از پیش ببرد امری که همه امیدها برای تغییر نوع سیستم حکمرانی در بدنه مخالفان را به محاق برده است.
درسی که از این انتخابات می‌توان گرفت این است که تقریبا تمام شرکت‌های نظرسنجی عاجز از پیش‌بینی میزان آرای اردوغان و پیروزی چشم‌نواز او در این دوره بودند. بیشتر مراکز نظرسنجی در ترکیه وابستگی تشکیلاتی به جریان‌های سیاسی دارند و به نوعی مشغول کار سیاسی و هدایت افکار عمومی در راستای تقویت پایگاه احزاب مطلوب و تضعیف جایگاه احزاب رقیب هستند.
البته ناگفته نماند پایگاه اردوغان بیشتر در بین قشر محافظه‌کار، مذهبی، سنتی، سالخورده و در حاشیه جامعه است که تمایلی برای ابراز نظرات خود به صورت فعال بر خلاف پایگاه جوان حزب رقیب ندارد. به تبعِ مراکز نظرسنجی ترکیه رسانه‌های ایران و غرب نیز دچار اشتباه تحلیل و در نتیجه ناتوان از خوانش صحیح دینامیزم‌های سوسیوپولتیک جامعه ترکیه شدند. به‌طوری‌که آنچه در صحنه عمل به وقوع پیوست با تصور مخدوش آنها از جامعه ترکیه کاملا در تضاد بود به همین دلیل نتایج باعث شگفتی آنها شد.
چرا آرای اردوغان هر دوره در خارج کشور بالاست؟
نه تنها برای این انتخابات، بلکه مدت‌هاست که اردوغان روی ترک‌های خارج از کشور در اروپا سرمایه‌گذاری زیادی کرده است. شبکه وسیع مساجد، سازمان‌های کمک‌کننده مردمی و ارتباط نزدیک با دیاسپورای ترک در خارج از کشور از اقدامات مهم اردوغان بوده است. برخلاف او احزاب مخالف در خارج کشور سازماندهی و شبکه‌سازی چندانی ندارند.
نکته دیگر ترکیب جامعه‌شناختی ترک‌های مقیم اروپا است. من در مورد نسل دوم و سوم صحبت نمی‌کنم، بلکه نسل اولی که مدت‌هاست در اروپا زندگی می‌کند و فکر می‌کنم این عامل بسیار مهم است. می‌توان گفت این جمعیت عموما از شهرهایی می‌آیند که محافظه‌کار هستند، مستقیما از آناتولی می‌آیند بدون اینکه تجربه زیست در آنکارا، استانبول، ازمیر یا آنتالیا را داشته باشند در نتیجه ارزش‌های بسیار محافظه‌کارانه خود را حفظ کرده و هر دوره به اردوغان رای می‌دهند.
عامل دیگر کردهای اروپا هستند. می‌دانیم که پ‌ک‌ک در اروپا و به خصوص در فرانسه و آلمان بسیار فعال است. فعالیت آزادانه سیاسی پ‌ک‌ک در اروپا ترک‌ها را وادار می‌کند که بیشتر به اردوغان رای بدهند، در بلژیک و هلند نیز همین وضعیت است. اینها واقعیتهای سخت سیاست ترکیه است که باید در تحلیل در نظر گرفته شوند.
عامل سوم وضعیت اقتصادی و تورم بالای ترکیه است. ترک‌های اروپا در دهه‌های گذشته در چندین موج برای کار راهی اروپا شدند نسل اول این مردمان عموما با تفاهم دولت ترکیه و کشورهای اروپا برای استخدام کارگری در مراکز صنعتی راهی این کشورها شدند. تورم بالا و کاهش نرخ برابری لیر در برابر یورو باعث شده ترک‌های اروپا با درآمد کارگری نیز بتوانند در کشور خود بعد از مدت‌ها در بخش مسکن و اموال غیر منقول سرمایه‌گذاری کنند و از این راه برای دوره بعد از بازنشستگی سرمایه‌ای داشته باشند، مضاف بر این نرخ بالای یورو در ترکیه باعث فعال شدن صنعت توریسمِ آنچه در زبان ترکی تحت عنوان «غربت‌چی‌ها» یا ترک‌های مقیم اروپا نامیده می‌شود بشود به‌طوری‌که سالانه حدود سه میلیون ترک مقیم اروپا برای تعطیلات و سفر تفریحی به ترکیه مسافرت می‌کنند، طبیعتا از نقطه‌نظر آنها این از موهبات دولت اردوغان است.
عامل آخر را می‌توان از منظر جامعه‌شناسی دیاسپورا بررسی کرد. مهاجران در اروپا به‌طور عام و مهاجران ترک در اروپا به‌طور خاص همیشه از جایگاه خود به عنوان شهروندانی که هنوز با عنوان «مو مشکی»ها به معنای جهان سومی از سوی اروپاییان صدا زده می‌شوند ناراحتند. نوع نگاه اروپاییان به مهاجران خاورمیانه و عموما مسلمانان و عدم ادغام کامل آنها در ساختارهای فرهنگی- اجتماعی جوامع اروپایی همیشه عامل برخورد و تنش بین این مهاجران با شهروندان بومی اروپا بوده است در چنین فضایی گفتمان ملی‌اسلامی اردوغان که همیشه به عنوان حامی ترک‌های خارج کشور خود را معرفی کرده است و در صحنه روابط و سیاست بین‌الملل نیز گاهی در برابر غرب و اروپا موضع‌گیری‌های تندی می‌گیرد بی‌گمان خریدار خواهد داشت.
در پایان باید گفت که نباید منتظر هیچ غافل‌گیری در دور دوم انتخابات باشیم. هیچ مدرکی مبنی بر اینکه آرای سینان اوغان به سبد قلیچدار اوغلو خواهد رفت وجود ندارد زیرا مسلما در هر صورت رای‌دهندگان رادیکال اوغان به کسی که متحد حزب سیاسی شاخه پ‌ک‌ک باشد رای نخواهند داد. شهروندان ترک نشان داده‌اند گفتمان ثبات، امنیت و ملی‌گرایی را بر هر چیز دیگری حتی با وجود بحران اقتصادی و تورم ترجیح می‌دهند. بنابراین می‌توان گفت ترک‌ها مایل هستند دولت و مجلس یکدست و بی‌حاشیه باشد تا اینکه شاهد درگیری و نزاع‌های سیاسی دو بلوک در مجلس و دولت باشند. می‌توان پیش‌بینی کرد آرای اردوغان در دور دوم از دور اول نیز بیشتر خواهد بود.