iran-emrooz.net | Wed, 31.12.2008, 16:39
"منابع و كتابهاى درسى در آموزش زبان مادرى ایرانیان مقیم خارج کشور"
آموزش زبان مادرى فارسی
گفتگو با بهرام توکلی
چهارشنبه ۱۱ دی ۱۳۸۷
آموزگاران زبان مادرى در سوئد معتقدند كه در نتیجه تغيير و تحولات منفى بسيارى كه در جامعهى سوئد و بخصوص طى سالهاى اخير و با روى كار آمدن احزاب دستراستى رخ داده است، آموزش زبان مادرى نيز از اين تغييرات بىنصيب نمانده است. برخى از آموزگاران زبان مادرى بيش از دوازده سال است كه كانون آموزگاران زبان فارسى با هدف ايجاد همكارى، همراهى و همآهنگى در پيشبرد هدفهاى فرهنگى و آموزشى آموزگاران زبان فارسى كه در شهرهاى مختلف كشور سوئد اشتغال به كار دارند را تشكيل دادهاند. اين كانون همهساله با برگزارى سخنرانىها و فعاليتهاى گوناگون آموزشى، به مركزى براى تجمع و تبادل نظر آموزگاران تبديل شده است که آنان مشكلات، تجربهها و پيشنهادهاى خود را با هم درميان مىگذارند. يكى از مطالبى كه همواره در اين گفتگوها مورد بحث بوده است، محتواى كتابهاى درسىاى است كه اين آموزگاران براى آموزش زبان مادرى بكار مىبرند. اين موضوع از سوى والدين كودكان و نوجوانانى كه علاقمند به فراگيرى و آموختن زبان مادرى مىباشند نيز مورد توجه و پرسش قرار گرفته است. براى اينكه با دلايل اين اختلافنظرها آشنا شويم و نيز راهحلهاى پيشنهادى آموزگاران را بدانيم، با بهرام توكلى كه خود آموزگار زبان مادرى، از مسئولان كانون آموزگاران زبان مادرى در سوئد و نيز مسئول انجمن كودكان و نوجوانان نيما در استكهلم مىباشد، گفتگوئى انجام دادهايم كه در زير ملاحظه مىكنيد.
شهرام فرزانهفر - استکهلم
.(JavaScript must be enabled to view this email address)
فرزانهفر – جناب توکلی بحثهاى زيادى روى انتخاب منابع و كتابهاى درسى مورد استفاده آموزگاران زبان مادرى انجام مىشود و اختلافنظرهاى زيادى وجود دارد. اساساً قوانين نظام آموزشى سوئد در باره نحوه و شرايط انتخاب كتابهاى درسى چه مىگويد؟
توکلی - در سيستم آموزشى سوئد، آموزگاران خود، مواد و كتابهاى درسى كارشان را انتخاب مىكنند. البته در چارچوب بىطرفى و رعايت ارزشهاى دمكراتيك. يعنى بطورمثال آموزگارى نمىتواند مطالبى در راستاى تأييد و ترويج نژادپرستى تدريس كند و يا اصولاً در جهت جانبدارى از ايدئولوژى خاصى و يا تبليغ مذهب ويژهاى كار آموزشى انجام دهد. آموزگاران به جز رعايت بىطرفى كامل و رعايت ارزشهاى دمكراتيك، مىبايست اطلاعات و دانش مشخصى كه در برنامهی آموزشى اداره آموزش كشور سوئد تعيين شده را به دانشآموزان انتقال دهند. اين به معنى تعيين جزييات مواد آموزشى و اطلاعات از سوى اداره آموزش نيست، بلكه تعيين خطوط كلى آن است. اين كه دانشآموزان مىبايست اطلاعاتى كلى راجع به جغرافيا، تاريخ، شخصيتهاى ادبى، آداب و رسوم و... كشورشان كسب كنند.
فرزانهفر - آيا در مورد كتابهاى مربوط به آموزش زبان مادرى نيز به همينگونه است؟
توکلی- همانطور كه در بالا اشاره شد، اين موضوع شامل زبان مادرى هم مىشود. يكى از كارهاى وقتگير آموزگاران بحث و گفتگو در باره مطالب و موضوعهاى درسى يا برنامهی آموزشى مىباشد. اداره آموزش خود جلسات زيادى با گروههاى مشورتى متشكل از آموزگاران زبان مادرى برگزار مىكند.
فرزانهفر - آيا اين شرايط براى تمامى انواع مدارسى كه در سوئد وجود دارد يكسان است؟
توکلی- بله. تمام مدارس اعم از دولتى و غيردولتى بايد برنامهی آموزشى تعيين شده از سوى اداره آموزش سوئد را اجرا كنند.
فرزانهفر - با توجه به اختلافنظرهاى خود آموزگاران درباره محتواى كتابهاى درسى و اينكه طبق اصل بىطرفى آموزش در سوئد، اینکه كتابهاى درسى مىبايست بدور از هر گونه تبليغ ايدئولوژيك ـ مذهبى باشند را چگونه مىتوان حل كرد و به يك برآيند مشترك رسيد؟
توکلی – اين موضوعى نيست كه ما آموزگاران خودمان حلش كنيم. در واقع اين موضوع از سوى اداره آموزش تعيين شده و روشن است. فقط مشكل اينجاست كه تعداد معدودى از آموزگاران بدلايلى حاضر به قبول اين چارچوب قانونى نيستند. و بگونهاى طفره مىروند. اين طفره رفتن گاهى با ذكر اين كه ما مطالب مذهبى را كنار مىگذاريم و يا اين كه كتابهاى نظام ايران از لحاظ دستورى و نگارش اشكال كمترى دارند، توجيه مىشود. لازم است اشاره كنم كه حتا مراكز فرهنگى وابسته به حزبهاى سياسى نيز اصول دمكراتيك و غير مذهبى بودن را رعايت مىكنند. بخواهم روشنتر بگويم مثلاً سازمان آموزشی آ ب اف كه مربوط به سوسيالدمكراتهاست به هيچ گروهی براى تبليغ مذهبى كمك مالى نمىكند.
فرزانهفر - آيا اين اختلافنظرها در بين آموزگاران ساير زبانهاى مادرى نيز وجود دارد يا فقط بين آموزگاران زبان فارسىست؟
توکلی- اطلاع دقيقى ندارم. ولى به احتمال زياد بايد در بعضى از گروههاى ديگر مانند افغانىها و يا كردها و گروههاى ديگر اين اختلافها وجود داشته باشد.
فرزانهفر- مىدانيم كه بخصوص طى سالهاى اخير و بحرانهايى كه در جامعهى جهانى بوجود آمده، دولتهاى دستراستى بيش از پيش از امكانات گوناگونى كه براى مهاجران وجود داشته مىكاهند. آموزگاران چگونه مىتوانند اختلافنظرهاى خود را حل كنند تا بهانهاى به دست مسئولين براى كمتر كردن اين امكانات رفاهى ندهند؟
توکلی- به نظر من اگر هدف اصلى آموزگاران گسترش دانش و اعتلاى فرهنگى دانشآموزان باشد، با درك قبول شرايط متفاوت نظام آموزشى و ساختار دمكراتيك كشورهاى غربى، براحتى مىتوانند براى بهبود وضعيت آموزش زبان مادرى با هم همكارى كنند. تا زمانىكه برخى از آموزگاران بلحاظ ذهنى همچنان در نظام آموزشى كشورشان گرفتارند و حاضر به پذيرش ارزشهاى دمكراتيك و اساسى جامعه غربى نيستند، در بر همين پاشنه خواهد چرخيد.
فرزانهفر - آيا در سمينارهاى آموزگاران زبان فارسى كه اخيراً نيز در وين برگزار شد به نتيجهى خاصى رسيديد و تصميم مشتركى گرفتيد؟
توکلی- این سمينارها بيشتر براى بررسى مسايل و مشكلات آموزش و انتقال تجربيات به يكديگر است. اين كه با هر يك از گروههاى سنى با توجه به مشكلات موجود در خارج از كشور، چگونه كار شود تا نتيجهى بهترى بدست آيد. البته در سمينار اخير مانند سمينارهاى پيشين، در مورد كتابها و مواد آموزشى هم بحث و گفتگو شد. و همينطور تارنماى آزمايشى كانون آموزگاران زبان فارسى با آدرس http://amozgar.wordpress.com معرفى شد. در ضمن قرار شد سمينار سال ۲۰۰۹ در شهر استكهلم برگزار شود. در مورد چگونگى برنامههاى سمينار و به منظور دستيابى به نتايج بهتر، از آموزگاران نظرخواهى شده است. خوبست آموزگاران بصورتى فعال براى تنظيم برنامههاى سمينار آتى شركت كنند.
فرزانهفر – شما محتواى كتابهاى فارسى نظام آموزشى ايران را براى آموزش زبان مادرى فارسى در سوئد مناسب نمىدانيد. اگر ممكن است دلايل مشخص خودتان را براى نامناسب دانستن اين كتابها بفرمائيد؟
توکلی- اساساً كتابهاى آموزشى نظام آموزشى ايران همانطور كه از اسمش مشهود است، براى نظام موجود در ايران در نظر گرفته شدهاند. اين كتابها طبق تعريف مشخص وزارت آموزش و پرورش، براى پرورش نسل مسلمان و هوادار نظام اسلامى برنامهريزى شدهاند. هرچند بنابه تجربه تاريخى در ساير نظامهاى توتاليتر و ايدئولوژيك، با اينگونه روشها بيشتر به نتيجه معكوس رسيده مىشود.
لازم است براى روشن شدن محتواى كتابها توضيح بيشترى بدهم. كتابهاى مورد استفاده فارسى نظام آموزشی جمهورى اسلامى را بايد از چند زاويه بررسى كرد:
۱- محتواى تبليغات مذهبى- ايدئولوژيك.
تبليغات مذهبى و ايدئولوژيك بطور سيستماتيك چه بصورت مطالب و داستانهايى كه انسان مسلمان در آنها جايگاه والايى پيدا مىكند، و چه به صورت طرح داستانگونه از بزرگى امامان و شخصيتهاى مذهبى در كتابها مستتر است. تبليغات مستقيم و غير مستقيم حتا در تمرينها و سئولات درسى مطرح شدهاند. بطور مثال براى آموزش فعل برگزاركردن در كتاب اول ابتدايى، نوشته شده: "نماز جماعت را در مسجد برگزار كردند". و يا در درس مسجد محله ما در همان كتاب اين پرسشها آمده است: "اسم مسجد محل خود را بگو!" و "آيا تابحال به مسجد رفتهاى؟ چرا؟"
سئوال اينست که مؤلفان كتاب با طرح اين پرسشها به دنبال چه هستند. بچه ۷ ساله اگر به مسجد نرفته است، چه دليلى مىتواند داشته باشد جز اين كه پدر و مادر مؤمن و معتقدى ندارد؟
۲- نقش فرودست زن.
كوچك كردن نقش زن بجز پوشاندن سر دختران خردسال و زنان با حجاب اسلامى به صورتهاى تحقيرآميز ديگرى صورت مىگيرد. زن به عنوان مادر و زن خانه، كسى كه هميشه وظيفه آشپزى و رفت و روب به عهده اوست تعريف مىشود و مرد نانآور خانه است، كسى كه در اجتماع حضور دارد و اوست كه بهر حال داناتر است و مىتواند به پرسشهاى فرزندان پاسخ دهد! يعنى برترى مردان نسبت به زنان و يا فرودست شمردن زنان.
۳- نامناسب بودن كتابها بلحاظ شكل و محتوا و ادبيات.
شكل و محتواى آموزشى و ادبيات به كار رفته در اين كتابها متناسب با دانش و آگاهى اجتماعى دانشآموزان خارج از كشور نيست. اين كتابها براى دانشآموزانى كه در ايران زندگى مىكنند و درس مىخوانند نگاشته شدهاند. سطح ذخيره واژگانى اين دانشآموزان به هيچوجه قابل مقايسه با سطح پايين ذخيره واژگانى دانشآموزان خارج از كشور نيست. همينطوربرخى از مطالبى كه در رابطه با مسايل و مناسبات اجتماعى مردم داخل ايران است، قابل فهم دانشآموزان ما نيست. چه بسا خود ما بزرگسالان هم در درك نظرات و پيامهاى مختلف اجتماعى، هموطنان ساكن ميهن دچار مشكل مىشويم. خشونت و رفتار ناپسند قهرمانان مطالب آموزشى هم گاهى قابل پذيرش نيست. بطور مثال در درس گاو كتاب چهارم با تصويرى مشمئزكننده از مردى با روپوش خونين و با ساطورى در دست بر بالاى سر شاهزاده كه زانو زده است، مىخوانيم كه چگونه بوعلى مشكل بيمارى روانى شاهزادهاى را كه تصور مىكند گاو است و بايد قربانى شود را حل كرده است. او با اين ترفند كه قصابى براى ذبح شاهزاده آمده ولى چون شاهزاده (گاو خيالى) لاغر است از كشتن او صرفنظر مىكند. و با اين ترفند شاهزاده با خوردن غذاى بيشتر و چاق شدن براى اين كه قصاب او را بپسندد، درمان مىشود. از اين گونه مثالها در كتابهاى درسى فراوان يافت مىشود.
۴- نبود مطالب ضرورى و منطبق با نيازهاى روز
در كتابها بندرت اثرى از موضوعات و مسايل مربوط به وضعيت و معضلات جهانى ديده مىشود. آز آلودگى محيط زيست و تأثيرات آن در گرمايش كره زمين و در همين رابطه لزوم روزافزون استفاده از منابع پاك انرژى. و يا بزرگداشت روزها و شخصيتهاى جهانى مهم مانند برندگان جوايز نوبل و يا معرفى تلاشگرانى كه براى بهبود شرايط جهانى مىكوشند، خبرى نيست. به ويژه اين كه شخصيتهاى برجسته ادبى و اجتماعى داخلى به دليل مخالف بودنشان با ارزشهاى مذهبى- ايئولوژيك نظام، سانسور شدهاند.
فرزانهفر - خود شما از دستاندركاران تدوين كتابهاى درسى براى كودكان فارسىزبان هستيد. اين كتابها تا چه مدارج تحصيلى را دربر مىگيرد و محتواى كتابهاى شما با كتابهاى مشابه چه تفاوتهايى دارند؟
توکلی- كتابهايى كه تاكنون از سوى من و همسرم انتشار يافتهاند از دوره پيشدبستانى تا پايان ششم ابتدايى را دربر مىگيرند. مطالب كتابهاى ما با توجه به برنامهی آموزشى اداره آموزش سوئد برگزيده شدهاند و بلحاظ شكل و متديك آموزشى از روشهاى متناسب با دانش و اندوخته زبانى محدود دانشآموزان در آنها بهره گرفته شده است. ناچارم دوباره اشاره كنم كه طبق توصيه اداره آموزش سوئد، دانشآموزان در دورههاى مختلف درسى بايد بطور مثال در مورد تاريخ و جغرافياى ايران، آداب و رسوم و شخصيتهاى ادبى و مشهور آشنايى پيدا كنند. يعنى مطالب با توجه به وضعيت و آگاهى دانشآموز در خارج از كشور طرحريزى مىشود. اين كتابها تا جايى كه در توان ما بوده است بدور از هرگونه تبليغ سياسى و مذهبى و منطبق با ارزشهاى دمكراتيك جامعه غربى مدون شدهاند و هر سال بازنگرى و گاه بازنويس شدهاند. كتابهاى درسى مانند داستان و رمان نيستند كه همه ساله بدون تغيير و بازنگرى، تجديد چاپ شوند. خوبست همينجا اشاره كنم كه كتابهاى ما خالى از ايراد نيستند و اميد ما براى بهتر كردن محتواى كتابها، همكارى و مشاركت آموزگاران است.
فرزانهفر – بجز نكاتى كه مربوط به پوشش بانوان و تبليغات ايدئولوژيك مىتواند در كتابهاى فارسى ايران مطرح باشد، نكاتى فنى مانند علامتگذارىها، مصوتها و استفاده ار حروفى كه به ظاهر هم صدا هستند مانند حروف سين، صاط، ث و ت و طين، ز و ظاط، آموزش زبان مادرى براى كودكان ايرانىتبار را با دشوارىهاى زيادى روبرو مىكند. چه پيشنهادهايى براى راحتتر كردن آموزش زبان مادرى داريد؟ آيا کلمه "اصلاً" را با تنوين ( ً ) يا با حرف نون "اصلن" مىنويسيد؟ اين مشكلات را چگونه حل مىكنيد؟
توکلی- اين مشكلات ساختار زبان فارسى است كه مىبايد توسط فرهنگسرايى با صلاحيت حل شود. ما آموزگاران در خارج از كشور قادر به تغيير ساختارى زبان فارسى نيستيم. تنها كارى كه مىتوانيم انجام دهيم، يافتن روشها و شيوههاى آموزشى مناسبتر براى تسهيل در آموزش است. سمينارهاى ما بيشتر به همين منظور برگزار مىشوند. البته سعى مىشود تغيير و تحولات زبان فارسى بخصوص در متون آموزشى در ايران از نظر دور نماند و اين تغييرات در كارمان منعكس باشد.
فرزانهفر– آيا كتابهاى پيشنهادى شما مورد پذيرش اداره آموزش و معلمان زبان مادرى فارسى در سوئد قرار گرفته است؟
توکلی- اداره آموزش سوئد كارش تأييد و يا عدم تأييد كتابهاى درسى نيست. كتابهاى درسى در سوئد و ديگر كشورهاى غربى توسط فرد و يا گروهى از آموزگاران حرفهاى و با حمايت ناشران كتابهاى درسى توليد و منتشر مىشوند. همه ساله كتابهاى جديد جهت بررسى و خريد در اختيار آموزگاران قرار مىگيرد. آموزگاران خود كتابهاى مناسب را برگزيده و بكار مىگيرند. خلاصه اين كه دولت در توليد و توزيع كتابهاى درسى دخالتى ندارد. فقط در مواردى به آموزگاران گروههاى زبانى كه كتابهاى مناسب ندارند، كمكمالى داده مىشود. البته متأسفانه در اين مورد هم انتخابهاى مناسب صورت نمىگيرد. اغلب كتابهاى انتشار يافته با بودجه اداره آموزش قابل استفاده نبودهاند. خوشبختانه ما بدون دريافت هيچ كمكمالىای صرفاً با فروش كتابهايمان توانستهايم به كارمان ادامه دهيم و اميدواريم با وقت بيشترى كه بدست آوردهايم بتوانيم كيفيت كتابها را بهبود بخشيم. لازم به يادآورى است كه كتابهاى ما جز سوئد، در خيلى از كشورهاى ديگر هم استفاده مىشوند.
فرزانهفر– با سپاس از اينكه دعوت ما را پذيرفتيد!
توکلی- منهم سپاسگزارم!