ايران امروز

شریعتی :زنان گونی پوش و علم بورژوایی

اکبر گنجی
بدون نقد گذشته نمي توان راه آينده را هموار کرد. نفي و ناديده گرفتن سنت ناممکن و نامطلوب است. سنت حاصل تجربه بلند تاريخي است. ولي فقط سنت نقد و بازخواني و بازسازي شده به کار امروزيان مي آيد. والا سنت نقد ناشده به معناي تکرار اشتباهات پيشينيان است. دموکراسي محصول پيش شرط هاي معرفتي و اجتماعي، و آدمياني است که شجاعانه براي آن مبارزه مي کنند. شجاعت و ايثار وشهادت، اگر همراه با بصيرت نظري نباشد، راه به جايي نخواهدبرد وديکتاتورهايي از دل آن سر بر خواهند کشيد، که نه تنها جانفشاني ها را بر باد خواهند داد، بلکه مبارزه براي آزادي و دموکراسي و حقوق بشر بيهوده تلقي خواهد شد و انفعال و سرخوردگي فراگير خواهد شد. فرهنگ دموکراتيک و انديشه دموکراتيک از پيش شرط هاي معرفتي دموکراسي است. جنگيدن با يک نظام استبدادي، با انديشه هاي غير دموکراتيک وبه قصد برپايي ديکتاتوري پرولتاريا يا ولايت فقيه يا هر نوع نظام ديني، راه گشاي دموکراسي و زندگي صلح آميز نخواهد بود.

روشنفکران و گروه هاي مخالف در دهه ي چهل و پنجاه در مسيري گام نهادند که به هيچ وجه به يک نظام دموکراتيک منتهي نمي شد. حاصل آن همه جانفشاني و آرمان خواهي عدالت طلبانه، ولي غير دموکراتيک، نظام سلطاني ولايت مطلقه فقيه است. نظام سلطاني ولايت فقيه به يک بديل دموکراتيک نياز دارد، اما متأسفانه برخي به دنبال تکرار گذشته شکست خورده و فاجعه بارند. در چپ مارکسيستي، برخي دوباره بيرق لنينيسم را برافراشته اند، و در چپ مذهبي، برخي دوباره حول انديشه هاي شريعتي گرد آمده، از او اسطوره و براي خود هويت مي آفرينند.

طرح مسأ له شريعتي و لنينيسم، از زاويه ي توجه دوباره به انديشه هاي غير دموکراتيک، بسيار مهم و ضروري تلقي مي شود. نمي توان به بهانه سرکوب گسترده رژيم، گفت و گو درباره ي انديشه هاي اقتدارگرايانه اي که موجب پديد آمدن شرائط فعلي شده اند را کنار نهاد يا آن را نابهنگام تلقي کرد. رژيم 28سال در حال سرکوب است و تا زماني که بر سر کار باشد، به سرکوب ادامه خواهد داد. اين رژيم از بحران و شرايط جنگي تغذيه مي کند. از سوي ديگر، اگر در باره مسأله اي، در شرايط سرکوب سازمانيافته، نبايد سخن ناقدانه بيان کرد، درباره همان مسأله سخنان شاعرانه و مبالغه آميزهم نبايد ابراز کرد. چگونه است که اسطوره سازي گسترده از انديشه هاي غير دموکراتيک مجاز وبه موقع است، اما نقد انديشه هاي اقتدارگرايانه بي موقع[1]؟ نبايد جوانهاي ايران زمين را مانند نسل دهه چهل و پنجاه، مفتون انديشه هاي يوتوپيايي لنينيستي کرد. نظام هاي ايدئولوژيک مقبول گروه هاي سياسي آن دوران، فرصت آن را يافتند تا مدينه ي فاضله هاي خود را محقق کنند: شوروي لنينيستي- استالينينستي حزب توده و چريکهاي فدايي خلق، چين مائوئيستي حزب رنجبران، آلباني انورخوجه سازمان انقلابي و توفان، پايگاه اشرف سازمان مجاهدين خلق و رژيم سلطاني ولايت مطلقه فقيه مذهبي ها. به جاي خاموش کردن ناقدان، بايد شيفتگان را دعوت به رواداري و پذيرش " ديگري" کرد. اين کار به مصلحت همگان است. ناقدان، وحتي دشمنان، در انديشه هاي يک متفکر اشکالاتي را تشخيص مي دهند که به هيچ وجه به چشم شيفتگان و عاشقان نمي آيد. شريعتي و سروش وبازرگان و طالقاني ومطهري وخميني و... به مخالفانشان بسپاريد تا امکانات و ظرفيت هاي نظام فکري آنها را به ما نشان دهند. کمترين فايده اين کار آنست که آنها پيامد هاي نظري و عملي انديشه هاي آنان را بر شيفتگان روشن مي کنند.

آيا نقد گفتمان دهه چهل و پنجاه مهم است ؟ پاسخ اين پرسش تا حدود زيادي به نسبت "معرفت" و "معيشت" باز مي گردد. مارکس مي گفت: "زندگي، آگاهي را مي سازد، نه آگاهي زندگي را"[2]. در ايدئولوژي آلماني مي نويسد: "در تعارض مستقيم با فلسفه آلمان که از آسمان به زمين نزول مي کند ما از زمين به آسمان مي رويم. يعني ما از گفته ها – تصورات و مفهومهاي بشر و يا از آنچه در باره بشر گفته شده، تصور شده، تخيل و تفکر شده آغاز نمي کنيم تا به بشر خاکي برسيم. ما از بشر واقعي و فعال شروع مي کنيم و از روي جريان زندگي واقعي آنها، رشد و ظهور بازتاب ايدئولوژيک و طنينهاي زندگي آنان را نشان مي دهيم. اشباح مغزي بشر، صورت تصعيد يافته ي ضروري زندگي مادي اوست[... ] اخلاق، مذهب، متافيزيک و ساير ايدئولوژيها و انواع متناسب با آنها، از اين پس ديگر وجود مستقل خود را از دست خواهند داد. نه تاريخچه دارند و نه رشد و تحول. اين انسانها هستند که با رشد توليد مادي و روابط مادي ضمن تغيير هستي واقعي خود، تفکر خودشان و محصولات تفکر و خودشان را هم عوض مي کنند. زندگي را آگاهي تعيين نمي کند بلکه زندگي است که آگاهي را شکل مي بخشد"[3]. ولي مارکس با فلسفه خود جهان را تغيير داد. شريعتي هم با انديشه هاي خود ايران را تغيير داد. اگر با انديشه مي توان در جهان واقع تغيير ايجاد کرد و اگر يک نظام فکري را مي توان محقق کرد، در آن صورت بايد جايگاه واقعيت نامطلوب را در ايدئولوژي پشتوانه ي انقلاب نشان داد. بسياري از متفکران مغرب زمين، مجمع الجزاير گولاگ را پيامد منطقي انديشه هاي خود مارکس تلقي مي کنند. به عنوان نمونه ميشل فوکو مي گويد: "مطمئناً استالينيسم حقيقت " بسيار" عريان گفتمان سياسي تمام عياري است که از آن مارکس و ديگر متفکران پيش از اوست. با گولاگ آدمي نه فقط شاهد پيامدهاي اشتباهاي ناگوار بلکه ناظر پيامد"حقيقي" ترين نظريه ها در نظم سياست نيز هست. کساني که مي کوشند با قرار دادن ريش واقعي مارکس در برابر سبيل دروغين استالين خود را نجات دهند بيهوده وقت خود را تلف مي کنند"[4]. مارکس متفکر بزرگ و عميقي بود. مارکسيسم را نمي توان و نبايد به لنينيسم واستالينيسم فروکاست. اما به ظرفيت ها و امکانات بالقوه يک مکتب هم بايد توجه داشت. مفهوم "ديکتاتوري پرولتاريا " امکاني است که از دل آن استالينيسم بيرون مي آيد. مارکس ديکتاتوري پرولتاريا را "کامل ترين شکل دموکراسي" مي دانست. يعني، اکثريت، براي اولين بار در تاريخ، طبقه ي حاکم مي شود. ديکتاتوري پرولتاريا به معناي دوره اي از حکومت متمرکز و سرکوب گر است که طبقات قديمي ( بورژوا ها) را نابود مي کند. اما مارکس به اين نکته توجه نداشت که بدين ترتيب، زور و اجبار نهادينه مي شود. آموزه ها بسيار مهم و سرنوشت ساز اند. هيچ کس در اين ترديد ندارد که آموزه هاي شريعتي نقشي تعيين کننده در انقلاب ايران داشتند. انقلاب فقط لحظه تاريخي سرنگوني رژيم پيشين نيست، انقلاب بدنبال تغيير تمام ساختارها و روابط است. "فروپاشي نظم پيشين" و "جايگزيني نظم جديد" است که انقلاب را مي سازد. فهم نظمي(نظامي) که پس از سرنگوني رژيم شاه استقرار يافت، بدون بازگشت به گفتمان مسلط دهه چهل و پنجاه بسيار دشوار است. تمام گروه ها، خصوصاً گروه هاي چپ، بايد نقش ايدئولوژي خود را در انقلابي که پديد آمد و نظامي که مستقر کرد نشان دهند و بگويند انتظار داشتند که از لنينيسم و استالينيسم چه برون آيد؟ مذهبي ها هم بايد به روايت ها و قرائت هاي ديني پيش از انقلاب باز گردند و به اين پرسش پاسخ گويند که آيا از دل آن خوانش ها، نظامي غير از نظام فعلي بيرون مي آمد يا نه؟ بدينترتيب، بررسي و تحليل آراي شريعتي بسيار ضروري است. تنها مسأله قابل مناقشه، روايتي است که از متون او ارائه مي گردد، نه بي موقع و غير ضروري خواندن بازخواني آثارشريعتي.

هرنوع قرائتي از انديشه هاي يک متفکر، بايد از نظر هرمينوتيکي، روايتي معتبر باشد. اگر متفکري درباره موضوعي سخنان پارادوکسيکالي بيان کرده باشد، بايد کوشش نمود تا به روش هاي تفسيري نظر او را دريافت. به عنوان مثال، در آثار عبدالکريم سروش، هم خداي متشخص انسانوار وجود دارد و هم خداي غير متشخص. اگر خدا موجودي غير متشخص باشد، وحي، به معناي آنکه متون مقدس ديني کلام خدا باشند، منتفي مي شود و متن مقدس، کلام نبي ( صورت بخشي به تجربه بي صورت خود) خواهدشد. يک راه آنست که از طريق سير تحول تاريخي آراي سروش را مورد رسيدگي قرار دهيم. شايد سروش متقد م معتقد به خداي متشخص انسانوار بوده و سروش متأخر، به خداي غير متشخص معتقد شده باشد. در آثار آقاي خميني هم همين مسأله وجود دارد. آقاي خميني درپاريس آزادي و دموکراسي وحقوق بشر را وعده مي داد، اما همو در تهران، همه آن وعده ها را ناديده گرفت و نظامي غير دموکراتيک مستقر کرد. کدام خميني، خميني حقيقي است: خميني بي قدرت يا خميني در قدرت؟ فقط قدرتمندان با چنين معضلي روبرو نيستند، تحول انديشه، امري انساني است. از اين منظر، حيات فکري بسياري از متفکران به دو دوره تقسيم مي شود: مارکس جوان و مارکس پير، ويتگنشتاين متقدم و متأخر، هايدگر هستي و زمان و هايدگر مابعد آن، فوکوي ساختارگراو فوکوي پسا ساختار گرا.
اما مسأله ي شريعتي از اين طريق حل نمي شود، براي آنکه او آخر عمر دموکراسي را نفي و روايتي مارکسيستي از اسلام عرضه مي کرد[5]. اين مدعا متکي بر اصلي تفسيري است که مطابق آن، مومنان متون مقدس ديني را بر اساس پيشفرض هاي بشري تفسير مي نمايند. آنکه مارکسيسم را ايدئولوژي برتر مي يابد، تفسيري مارکسيستي از اسلام ارائه مي کند. آنان که دموکراسي را بهترين نظام سياسي تلقي مي نمايند، تفسيري دموکراتيک از اسلام عرضه مي دارند. آنها که ليبراليسم را بهترين دستاورد انديشگي بشر تلقي مي کنند، تفسيري ليبراليستي از اسلام ارائه مي کنند. مسلمانهاي فمينيست، روايتي فمينيستي از اسلام عرضه مي دارند. اگر روشنفکران مسلمان آراي چارلز تيلور، السدر مک اينتاير، مايکل سندل و... را بپذيرند، تفاسير باهمادگرايانه(communitarianism) از اسلام هم عرضه خواهد شد[6]. شريعتي مارکسيسم – لنينيسم را مترقي ترين ايدئولوژي زمانه تلقي مي کرد، لذا تفسيري لنينيستي از اسلام عرضه کرد. در آن تفسير، دموکراسي و حقوق بشر و آزادي جايي ندارند. شريعتي در نوشته هاي پس از زندان نيز همچنان مي گفت: "سوسياليسم را بزرگترين کشف انسان جديد مي شمارم"[7]. مي گفت انسان سوسياليست ارزش ها، رنگ ها و زيبائي ها را به گونه ي خاصي مي بيند. عقل و عشقش هم سوسياليست است. عشق ورزي او با عشق ورزي بورژوا متفاوت است: "يک سوسياليست مادي اخلاقاً يک مذهبي حقيقي است، اقتصاد را اصل مي داند، زندگي مادي و عيني اين دنيائي را، تنها واقعيت موجود و قابل اعتقاد و اتکاء مي شمارد، اما تنها در فکر، و براي جامعه. در عمل و در اخلاق درست در صف مقابل قرار دارد، به اقتصاد خود و زندگي مادي خود همان نگاه را دارد که يک پارساي خداپرست"[8]. اما مطهري دشمن مارکسيسم و سوسياليسم بود. از سال 1332در شرحي که براصول فلسفه و روش رئاليسم علامه طباطبائي نوشت، به طور جدي با مارکسيسم در گير شد و تا لحظه ترور، خطر اصلي را از سوي مارکسيسم و انديشه هاي اسلامي آلوده به مارکسيسم احساس مي کرد. انديشه مطهري ليبرال نيست، اما او مکاتب رقيب مارکسيسم را مي خواند و از آنها براي نفي مارکسيسم استفاده مي کرد. وقتي گمان کرد ليبراليسم برترين برساخته بشري است، بدون کمترين ترديد اعلام کرد: " تعليمات ليبراليستي در متن تعاليم اسلامي وجود دارد"[9]. داستان رويارويي مومنان با کتاب مقدس شان سرشار از اين گونه تفاسير است. مومنان، در ابتداء با هر پديده جديدي مخالفت مي ورزند. اگر آن پديده رفته رفته جا بيفتد، دين شان را با آن سازگار مي کنند. اما اگر به يک پديده مقبول جهاني تبديل شود، مدعي خواهند شد که آن پديده در دين آنها از ابتدا وجود داشته است. قصه رويارويي روشنفکران مسلمان با حقوق بشر هم يک نمونه ديگر از اين حکم کلي است[10].

يک راه ديگر براي حل سخنان متناقض يک متفکر آن است که گفتمان غالب او را دريابيم و سخنان ديگر او را فرعي و عرضي محسوب کنيم. مشکل شريعتي آنست که گفتمان او گفتمان غير دموکراتيک است. از اينرو، بازسازي آراي وي به شکلي دموکراتيک و معتبر، بسيار دشوار است. برخي از مدافعان شريعتي با استناد به مقاله شريعتي زير عنوان" عرفان، برابري، آزادي"، او را مدافع دموکراسي معرفي کرده اند. در مقاله "يوتوپياي لنينيستي شريعتي" به آراي شريعتي در باره آزادي اشاره اي نکردم. اينک ضمن بررسي ديدگاه هاي شريعتي درخصوص آزادي، زنان، نحوه ي مواجهه ي با ديگري، دانشگاه و علم، عيار آن مدعا را مي کاويم[11].

1- شريعتي و آزادي: سه مفهوم دموکراسي، حقوق بشر و آزادي ( آزادي از مداخله ي ديگران، انتخاب ميان شقوق مختلف، عدم دخالت ديگران در فعاليت هاي انتخابي بالفعل و بالقوه فرد) را بايد از يکديگرتفکيک کرد. هرچند که امروزه، دموکراسي و آزادي هم از ارکان حقوق بشرند. در مقاله " يوتوپياي لنينيستي شريعتي"، مخالفت او را با دموکراسي و حقوق بشر نشان دادم. برخي از ناقدان، براي رد آن مدعا، بر اين نکته انگشت نهاده اند که شريعتي به دنبال "عرفان، برابري، آزادي" بود. اما اين نکته به هيچ وجه نافي آن مدعا نيست. براي اينکه مي توان از موضع آزاديخواهي به مخالفت با دموکراسي( اگر به ديکتاتوري اکثريت تقليل يابد) پرداخت[12]. پس اگر شريعتي آزاديخواه هم باشد، از آزاديخواهي او، لزوماً نمي توان تأييد دموکراسي را استنتاج کرد. بگذريم از آنکه اساساً شريعتي، آزادي و حقوق بشر را، "شوخي هاي بزرگ" مي ناميد[13].

1-1-آزاديخواهي شريعتي چه معنا و مضموني داشت. پيش از آنکه به ديدگاه شريعتي در باره آزادي بپردازييم، بايد نگاهي به زمينه ي تاريخيcontext))بيندازييم که او در آن از آزادي، مطابق تلقي خود، دفاع کرد. دو حادثه مهم قابل ذکر است:
الف- دراوائل دهه 50 رهبري سازمان مجاهدين خلق به دست بهرام آرام(55-1323)، محمد تقي شهرام(59-1327)و مجيد شريف واقفي(54-1328) افتاد. شاخه زير نظر شهرام پس از باز انديشي در باره اسلام به مارکسيسم-لنينيسم پيوست[14]. پس از آن بهرام آرام و شاخه زير نظرش هم با تغيير ايدئولوژِي به گروه شهرام پيوستند. اما مجيد شريف واقفي و معاونش مرتضي صمديه لباف در مقابل آنها ايستادند. شريف واقفي قصد داشت وفاداران به اسلام را سازماندهي نمايد، اما همسرش(ليلا زمردي) که مارکسيست شده بود راز او را با شهرام درميان گذارد و آنها در ارديبهشت 1354شريف واقفي را به قتل رساندند و جسدش را سوزانند و سپس آن را در بيرون شهر تهران رها کردند. لباف هم در درگيري با آنها زخمي و سپس توسط ساواک دستگير و اعدام شد. مجاهدين مارکسيست در شهريور 1354 گرويدن خود به مارکسيسم را رسماً اعلام کردند. آنها در اطلاعيه در باره تغيير ايدئولوژي اعلام کردند:" در آغاز گمان مي کرديم مي توانيم مارکسيسم و اسلام را ترکيب دهيم و فلسفه جبر تاريخ را بدون ماترياليسم و ديالکتيک بپذيريم. اينک دريافتيم که چنين پنداري ناممکن است... ما مارکسيسم را انتخاب کرديم زيرا راه درست و واقعي براي رها ساختن طبقه کارگر زير سلطه است"[15]. در همين بيانيه توضيح دادند که تغيير مواضع از بالا به پايين بوده و افرادي که حاضر به "اصلاح" خود نشدند- حدود 50 درصد- تصفيه شدند[16].

اين حادثه تلخ و باور نکردني، تأثير بسياري بر گروه هاي مسلمان مبارز و روابط بعدي آنها با مارکسيست ها نهاد. هاشمي رفسنجاني که تا آن زمان کمک هاي مالي بسياري به سازمان مجاهدين مي کرد، مارکسيست شدن سازمان را " يک خود کشي سياسي" اعلام مي نمايد. رفته رفته، نگراني از گروه هاي مارکسيستي و اسلام آلوده به مارکسيسم بالا مي گيرد. هاشمي رفسنجاني، کتاب فلسفه تاريخ حبيب الله پيمان را نقد مي کند. مطهري که بيش از همه از مارکسيسم وماترياليسم فلسفي احساس خطر مي کرد، نقد خود را به گروه هاي مسلمان التقاطي گسترش داد و ماترياليسم در ايران و تفسير ماترياليستي قرآن و ديوان حافظ را نقد و رد کرد. در اسفند ماه1354در زندان اقايان منتظري، طالقاني، رباني شيرازي، مهدوي کني، انواري، لاهوتي و هاشمي رفسنجاني با صدور يک بيانيه، فرايند جداسازي را آغاز مي نمايند:

"باسمه تعالي، با توجه به زيانهاي ناشي از زندگي جمعي مسلمانها با مارکسيست ها و اعتبار اجتماعي که بدين وسيله آنها بدست مي آورند و با در نظر گرفتن همه جهات شرعي و سياسي با توجه به حکم قطعي نجاست کفار، از جمله مارکسيست ها، جدايي مسلمان ها از مارکسيست ها در زندان لازم و هر گونه مسامحه در اين امر موجب زيان هاي جبران ناپذيري خواهد شد".

ساواک در سال 1352حسينيه ارشاد را تعطيل ودر تاريخ3/7/1352شريعتي را بازداشت کرد. او پس از 18 ماه حبس، در تاريخ 29/12/1353 از زندان آزاد شد. اين زمان مصاد ف است با تغيير ايدئولوژي سازمان وبه قتل رساندن شريف واقفي. شريعتي در اين باره مي گويد:" مي دانيم که سال هاي 54-53سال هاي خيلي خاصي است: سال ضربه خوردن، سال خيانت ديدن، سال بدترين جراحت ها را تحمل کردن و سال خيلي سال ها و حرف هاست"[17]. درجاي ديگري با تلخي تمام مي نويسد: "از زمان لنين تا مائو، در اين شصت سال که از عمر اين نهضت آزاديبخش عدالتخواهي علمي و انقلابي و غيره! مي گذرد، ما شصت سال خيانت، نامردمي و سازشکاري را تجربه کرده ايم و پاسخ هر لبخند حسن نيتي را، تفي بر رو، ضربه اي بر سر يا خنجري از پشت دريافت کرده ايم. ميرزاکوچک خان، دکتر مصدق، و اينک مجاهدان! و انتقام کشي هاي کثيف، سبعانه، زرنگي هاي طرارانه و رذيلانه ترين فرصت طلبي ها و غنيمت شماري ها در دشنام و اتهام و حمله و حتي هتک و قتل عليه اسلام، آن هم نه اسلام ارتجاعي، سنتي و يا بي طرف، اسلامي که به ميدان آمده سلاح برداشته و هولناکترين لحظات تاريخي اش را در پيکار با امپرياليسم و سرمايه داري جهاني مي گذراندو جز رهايي از استعمار و جز شوراندن توده هاي محروم بر طبقه ي انگل استثمارگر شعاري ندارد، آنها نه تنها از اسارت و جراحت ما سوء استفاده مي کنند، بلکه، به نام وارث مهاجران و مجاهدان نخستين اسلام معاصر، از غيبت عزيزترين شهيدان، براي پر کردن رندانه و غاصبانه ي خلاء وجود و حضور آنان بهره مي جويند و به جاي تجليل از اسلام و از ميراث شهداي اسلام، به تحريف و توهين و تحقير آنان و راه آنان همت مي گمارند و تمامي اتهامات دشمن را عليه آنان تثبيت مي کنند"[18].

ب- شريعتي پس از آزادي از زندان به اين نتيجه رسيد که بذر پاشي اش دارد به بار مي نشيند. پيروزي نزديک است. تنها مسأله باقيمانده، تعيين مرز با "دشمن" و "رقيب" است. دشمن اصلي امپرياليسم آمريکا، و تنها رقيب هم گروه هاي مارکسيست بودند. مي گويد: "اسلام، يک هوو پيدا مي کند و يک دشمن. يک رقيب پيدا مي کند و يک خصم. مبارزه ي خصم با يک حقيقت و يک قدرت، مبارزه ي اصولي است، يعني اختلاف و تضاد در هدفها ست، در مباني است، در مقاصد است. اسلام در برابر استعمار، در برابر امپرياليسم جهاني، يک چنين رابطه اي دارد. يعني رويارويي دارد. اين مي خواهد که آن نباشد و آن مي خواهد که اين نباشد و ريشه کن شود، زيرا که در اصول، در آرمانها و در هدفها با هم تضاد دارند"[19]. اما رقيب داراي اهداف و آرمانهاي مشترک است. تفاوت فقط به "شکل دعوت" و شيوه "طرح مسائل" باز مي گردد. زمان نشان خواهد داد که کدام طرف "صداقت و لياقت" براي رسيدن به هدف را داراست. "بنابر اين اسلام، الآن، در دو جبهه در معرض خطر قرار گرفته است"[20]. اول: امپرياليسم آمريکا و رژيم دست نشانده شاه. دوم : مارکسيست ها که از طريق خيانت به مسلمانها ضربه وارد آوردند[21].

شريعتي در جلسه اي در شب يازدهم محرم1397(1355) با حضور آقايان خامنه اي، مطهري، فخرالدين حجازي و چند تن از دانشجويان مسلمان ايراني مقيم خارج به طرح مسأله مي پردازد و از آنها " برنامه ي عملي" درخواست مي نمايد:" البته هيچوقت تقاضاي خيلي ناشيانه نداريم که مثلاً يک مرتبه جناب آقاي خامنه اي، جناب آقاي مطهري يا آقاي حجازي يا از رفقا کسي، يک نسخه اي از جيبش در بياورد و بگويد بله، اين شربت را بخور بعد اين آمپول را بزن و بعد اين قرص ها را بگير"[22]پس آقايان راه حل هاي مورد نظرشان را مطرح مي کنند. [23] آنگاه شريعتي رشته کلام را به دست مي گيرد و به تفصيل در باره راه حل خود توضيح مي دهد. مي گويد راه حلش را با رهبر فعلي جمهوري اسلامي مطرح کرده و او هم آن را پسنديده است: "در خدمت آقاي خامنه اي عرض مي کردم و ايشان هم پسنديدند"[24].

2-1- راه حل عملي شريعتي چيست؟ عرفان، برابري و آزادي. مسأله ي شريعتي آن بود که نه تنها از رقيب عقب نيفتد، بلکه چيزي کامل تر از او بسازد تا رقيب را جا بگذارد. از اينرو او نمي توانست از سوسياليسم مارکس بگذرد. آن را نزد خود نگاه داشت و دو چيز ديگر بر آن افزود. پذيرش سرمايه داري را به منزله "پفيوز پوچ پوک مبتذل کثيف" شدن تلقي مي کرد. مي گفت بورژوازي ارزشهاي معنوي، تعلقات وجودي و حقيقت پرستي را نابود کرده است. مفهوم پيشرفت هم بزرگترين فريبي است که سرمايه داري ساخته است. آزادي جوامع غربي سرمايه داري موجب نفرت عموم روشنفکران جهان است. [25] آزادي راستين فقط پس از زوال سرمايه داري و نظام طبقاتي به دست مي آيد. [26] در کمونيسم هم، به شرحي که پس از اين خواهد آمد، از مارکس پيشي مي گيرد.

عرفان و برابري تا حدودي روشن است. تمام مسأله بر سر آزادي است که شريعتي از آن چه مراد مي کرد؟ شريعتي براي روشن شدن منظور خود، براي هريک از آن مفاهيم، شخصي را در شرق و غرب معرفي مي نمايد. در شرق، حلاج ومولوي نماد عرفانند، مزدک نماد برابري است و بودا نماد آزادي است. در غرب، پاسکال نماد عرفان است، مارکس نماد برابري است و سارتر نماد آزادي است[27]. پس مسأله اين است که: "چگونه مي توان مارکس را و حلاج را و سارتر را در خويش با هم آشتي داد"[28].

بدينترتيب روشن مي شود که منظور شريعتي از آزادي "آزادي منفي"(انتخاب ميان شقوق مختلف يا امکانهاي متفاوت، بدون مزاحمت ديگران) نيست، منظور او فقط اگزيستانسياليسم است. او به تفصيل در باره اگزيستانسياليسم سارتري، به عنوان بعد آزاديخواهانه انسان سخن مي گويد و سپس آن را اسلاميزه مي کند تا نشان دهد به دنبال آزدي منفي و مثبت، به تعبير آيزايا برلين، نمي باشد: "در اسلام آرمان، فلاح است. البته با همان اندازه اختلاف معنايي که بين ليبرته و فلاح وجود دارد. ليبرته آزاد شدن از يک بند است، فقط، اما فلاح دربردارنده ي يک آزادي تکاملي وجودي است، نه آزادشدن يک فرد از توي يک زندان. يک برداشتن مانع نيست، بلکه يک نوع رشد است، يک شکوفائي است"[29]. به نظر آيزايا برلين، بنيادي ترين عدم آزادي را عمدتاً بايد در محدود کردن انتخاب ميان شقوق مختلف توسط ديگر عاملهاي انساني جست. اما شريعتي، نه تنها آزادي منفي را نفي مي کند، بلکه اگزيستانسياليسم سارتر را هم به دليل بي خدايي مورد نقد قرار مي دهد. اگر خدايي نباشد که دست ما را بگيرد، کارمان به آوارگي و پوچي و حشيش مي کشد:" آزاد کردن من خدمتي به من نخواهد بود. وقتي که در بيرون کاري براي من نيست، شايد آزادي، تبديل به آوارگي شود، و در آنجا ديگر معلوم نيست که آزادي خدمت به من باشد. اگر آزادي به صورتي در بيايد، که ملاک و جهت نداشته باشد، آوارگي است، و بعد تبديل به پوچي مي شود و بعد به صورت اگزيستانسياليسم غربي در مي آيد که ايده آلش در نپال و در تنگه خيبر به دنبال حشيش گشتن است"[30].

از نظر آيزيابرلين، آزادي منفي به اين دليل اهميت دارد که شرط خودآفريني از طريق دست زدن به انتخاب است. در اين چاچوب بر تنوع فروناکاستني خيرهاي نامتوافق تاکيد مي شود. پلوراليسم ارزشي متکاي آزادي منفي، فقط خيرها و خوبيها را در بر نمي گيرد، بلکه بدها و بي ارزشها را هم در بر مي گيرد، براي اينکه " انتخاب" و "خودآفريني" مهم است. پس يک جامعه آزاد جامعه اي است که امکان هر چه بيشتري براي تنوع صورتهاي خود آفريني از طريق دست زدن به انتخاب فراهم مي آورد. قيد وبندهاي محدود کننده انتخاب ميان شرهاي نامتوافق و خيرهاي نامتوافق بايد از ميان برداشته شوند، تا آزادي منفي امکان پذير شود. آزادي از قيد و بندهاي بيروني براي شريعتي هيچ ارزشي نداشت. او به فضيلت و آزادي وجودي مي انديشيد :" هر کس که از يک "قيد" – هرچند قيد غير انساني و منحط- رها مي گردد، نبايد سخاوتمندانه و سهل انگارانه، لقب بزرگ و خدايي "آزاد" را برايش حرام کرد و با ستايش او به نام آزادي، هم او را فريفت و هم به آزادي خيانت کرد... آزادي يک مسأله وجودي است"[31]. او آزادي منفي را به صراحت تمام نفي مي کرد، چون نه تنها امکان سوء استفاده از آزادي منفي وجود دارد، بلکه آزادي منفي پيامدهاي نامطلوب به دنبال مي آورد. مي گويد:" ممکن است بپرسيد نفس گسستن بندي که بر دست ها بسته است مگر نه خود يک فضيلت است؟ بي ترديد مي گويم: هرگز! بايد اول پرسيد : چه کسي اين بند را از دست تو باز کرد؟ و چرا؟ اگر دست هاي تو را گشودند تا در توطئه اي، به خون انسان بي گناهي فروبرند، تو ستايشگر رهائي هاي خويش خواهي بود؟... [ چنانکه] زن متجدد در رهائي از اين قيدها [ي سنتي]، از انحطاط به فساد و انحراف افتاده است و اين يک سقوط بيشتر است"[32].

شايد گمان رود که شريعتي به دنبال آزادي مثبت( خود مختاري عقلاني) است. آزادي مثبت آزادي سروري بر خويشتن و آزادي کنترل عقلاني زندگي خويش است. خودمختاري autonomi))، خودسروري، خودآئيني وخود فرمانروايي بسيارمهم است، اگر که ديگري نخواهد به جاي من و براي من تصميم بگيرد و مرا مطابق يک مدل عقلاني يا غير زميني از خير، بر خلاف ميلم، به سويي براند. اما سخن شريعتي درباره ي "فلاح" است، نه خودمختاري و خود آئيني. به صراحت تأکيد مي کرد، فلاح يعني:" رستگاري وجودي انسان"[33].

شريعتي مدعي مي شود که اسلام هر سه بعد را در خود جمع دارد: "از يک طرف سارتر مرا به آزادي وجودي خود مي خواند، و از طرفي ديگر، سوسياليسم مرا به مسئوليت اجتماعي ديگران مي خواند، و از طرفي عرفان وعشق، رابطه ي مرا با عالم وجود، زندگي، سرنوشت نهايي وجودي و نوعي مي خواند... اکنون اگر من که در قرن بيستم زندگي مي کنم، در اين زندگي امروز در مکتبي هر سه را در برداشته باشم، اين مکتب رشد هماهنگ و متعادل و چند بعدي مرا تضمين خواهد کرد... به نظر من اسلام ارزشش در اين است که روي هر سه بعد هماهنگ با هم تکيه مي کند"[34]. شريعتي به آقايان خامنه اي و مطهري و حجازي مي گويد، تمام اينها در امام علي موجود است. [35] در تابستان 1355 براي تعدادي از مجاهدين متني تحت عنوان "خودسازي انقلابي" مي نويسد و به آنها هم مي گويد علي نماد اين ابعاد سه گانه است:" او که حساس تر از مزدک و انقلابي تر از مارکس زندگي کرد". اما بايد نشان داد که حضرت علي در کمونيسم از مارکس پيشي مي گيرد تا رقيب حرفي براي گفتن نداشته باشد. مي گويد حضرت علي علاوه بر برابري هايي که مارکس مطرح کرد، عاليترين نوع نظام اشتراکي (تساوي در مصرف)را مطرح نمود. اين مدعايي نيست که شريعتي آن را طي يک سخنراني مطرح کرده باشد، او در آن زمان حق سخنراني نداشت. اين مدعاي نامعقول را شريعتي پس از تأمل فراوان نوشته است:" نه تنها به هر کس مطابق کارش، نه تنها تساوي در مالکيت بر ابزار توليد، بلکه عالي ترين تصوري که از يک نظام اشتراکي داريم يعني تساوي در مصرف"[36].

وقتي تمام مسائل به جنگ با دشمن و پيروزي بر رقيب مترقي فروکاسته مي شود، اين سخنان طرح مي شود. رقيب مدعي دفاع از کارگران و ديکتاتوري پرولتاريا است، ما براي جلو زدن از او مي گوئيم، شما خود يک عده بورژوا بيش نيستيد، اما: "بزرگترين رهبران فکري و پيشوايان انقلابي اسلام براستي کارگر بوده اند"[37].

براي تساوي در مصرف به چگونه دولتي نياز است؟ آيا جز يک دولت توتاليترکه آزادي شهروندان را ناديده بگيرد، امکان ديگري براي برابرکردن مصرف مردم وجود دارد؟ شريعتي چندان عنايتي به آزادي سياسي-اجتماعي نداشت. براي پيروزي بر رقيب مارکسيست خود، فقط به عرفان حلاج واگزيستانسياليسم سارتر نياز داشت. آزادي وجودي سارتر را هم در نهايت به مفهوم قرآني "فلاح" فرو مي کاست. پس اينک معناي شعار عرفان، برابري و آزادي شريعتي روشن مي شود: حلاج، مارکس وسارتر، يا دقيق تر از آن: عرفان، تساوي در مصرف و فلاح. همه اينها را در امام علي يک جا جمع مي ديد. حضرت علي را از بستر تاريخي اش بيرون مي آورد و او را به پاسکا ل و مارکس و سارتر تبديل مي کرد[38]. نه تنها سوسياليسم مارکس، که تئوري امپرياليسم لنين را هم همچنان در ايدئولوژي خود نگاه مي داشت.

3-1- مارکس معتقد بود که فقط در يک جامعه کمونيستي، که طبقات و دولت ونهادهاي واسط محو مي شوند، آزادي وجود خواهد داشت. شريعتي در سال 1355همچنان اين ايده هاي مارکسي را پي مي گيرد. مي گويد دموکراسي و سرمايه داري غير قابل جمع اند. مي گفت دموکراسي، "پوششي دروغين" براي مخفي کردن بهره کشي انسان از انسان است و آن را " کثيف ترين فريب" تلقي مي کرد. مهم نيست که آدميان در جوامع سرمايه داري مغرب زمين احساس آزادي مي کنند، آنها نمي فهمند، اين احساس کاذب است: "ممکن است در چنين نظامي انسانها احساس آزادي کنند اما اين يک احساس کاذب است، ممکن است در چنين جامعه هائي همه ي افراد آزادانه رأي بدهند. اما پيش از آن سرمايه داري است که رأي ها را در صندوق رأي هاي شان فرو ريخته است، زيرا پول خودآگاه و ناخودآگاه رأي مي سازد"[39]. مي گويد اعتقاد به وجود آزادي و دموکراسي در جوامع سرمايه داري غربي، چيزي جز " يک ساده لوحي"نيست[40]، "آزادي راستين" تنها پس از رهايي" از نظام سرمايه داري " و " نظام طبقاتي" به دست آمدني است[41]. مي گفت دموکراسي و ليبراليسم با سرمايه داري "ناسازگاري فطري" دارند[42]. اما به اين نکته ساده توجه نداشت که دموکراسي و ليبراليسم و سرمايه داري، فطرت(ماهيت؟) ندارند.

جامعه شناسان و اقتصاد دانان بسياري روابط دموکراسي با سرمايه داري( يک نظام سازماندهي اقتصادي، مبتني بر رقابت بازار، که در آن ابزار توليد، توزيع و مبادله تحت مالکيت خصوصي است و افراد يا شرکتها آن را مديريت مي کنند) را بررسي کرده اند. نتيجه پژوهش هاي جامعه شناختي نشان مي دهد که تمام جوامع دموکراتيک، اقتصادشان اقتصاد بازار است. اقتصاد داناني چون آمارتياسن نشان داده اند که اقتصاد بازار شرط کافي دموکراسي نمي باشد، اما اقتصاد بازار شرط لازم دموکراسي است. برينگتون مور در تحقيق کلاسيک اش درباره ي راههاي منتي به ديکتاتوري و دموکراسي، به اين نتيجه ي مهم دست مي يابد که: "بورژوازي نباشد، دموکراسي نيست"[43]. به گفته ي چارلز ليند بلوم :" نه تنها جامعه هاي دموکراتيک کثرت گرا بدون استثنأ داراي سيستم بازار هستند بلکه به طور خاص سيستم اقتصادي خصوصي دارند"[44]. به نوشته ي رابرت دال: "دموکراسي همواره در گذشته و حال با مالکيت خصوصي ابزار توليد همبسته بوده است... حتي امروز تمام کشور هايي که سيستم دموکراسي کثرت گرا دارند ابزار توليد به طور عمده در مالکيت خصوصي است. بر عکس هيچ کشوري که در آن ابزار توليد در دست دولت يا باصطلاح در دست "اجتماع" است سيستم دموکراتيک کثرت گرا ندارد"[45]. اقتصاد تمام کشورهاي سوسيال دموکراسي اسکانديناوي، اقتصاد بازار است.

2- شريعتي و زنان: آرمان هاي آزادي و برابري، در مقام عمل، بدون آزادي زنان و برابري حقوقي زنان و مردان ناتمام است. فرايند آزادي خواهي و دموکراسي خواهي نمي تواند و نبايد محدود و معطوف به مردان باشد. هر آزاديخواهي با مسأله زنان روياروي خواهد شد و در آنجاست که عمق آزاديخواهي خود را بر ملا خواهد کرد. شريعتي در دهه پنجاه به طور جدي با مسأله زنان مواجه شد. او سه گونه زن را از يکديگر تفکيک مي کرد. الف – زن سنتي مقدس مآب. ب – زن مدرن اروپايي مآب. ج – زن فاطمه وار.

به نظر شريعتي، زن سنتي نه امکان بقا دارد و نه بقايش فايده اي دارد. زن متجد د محصول دوران مدرن و تهاجم غرب به جهان سوم است. او دوران مدرن را دوران عقلانيت، فرديت، من گرايي، اصالت رفاه، اصالت واقعيت، فايده گرايي و... مي ناميد. در اين دوران روابط عاقلانه ي منطقي و انسان خود آئين انتخاب گر، جانشين " پيوند هاي مقدس روحي و ادبي و فطري و... مايه هاي مرموز الهامي و حقيقت آميز ارزشمند فوق اراده ي توصيف ناپذير ماورأ عقلي و بيرون از تسلسل عليت منطقي علمي" شد[46] علم و عقلانيت مدرن، منجر به فرسايش هاله تقدس شد: "علم و بينش منطقي دکارتي، همه چيز و حتي مقدسات و اصول اخلاقي را که هميشه انسان به چشم ارزشهاي ماوراء عقلي و فضائل خدايي مي نگريست، همچون اشياء مادي تحليل کرد و از آن جمله، زن و عشق را که همواره در هاله اي از قداست و خيال و روح و الهام و شعر و اسرار دست نايافتني پنهان بود، بر روي تخته ي تشريح گذاشتند و تجزيه و تحليلش کردند"[47]. زن در دوران مدرن از طريق استقلال اقتصادي، استقلال فردي، استقلال اجتماعي مستقل شد، اما احساس هاي عميق انساني و عواطفش را از دست داد. سرمايه داري زن را به موجودي تک ساحتي فروکاست. زن چيزي نيست جز سکس. بورژوازي آينده او را پوچ و بي هدف کرده است :" زن، به عنوان ابزار سرگرمي و به عنوان تنها موجودي که جنسيت و سکسواليته دارد، به کار گرفته شد، تا نگذارد کارگر و کارمند و روشنفکر، در لحظات فراغت، به انديشه هاي ضد طبقاتي و سرمايه داري بپردازد... سرمايه داري... زن را به عنوان موجودي که سکسواليته دارد- و جز اين هيچ، يعني موجودي يک بعدي – به کار گرفت"[48]. شريعتي مي گويد جامعه سنتي گذشته، جامعه اي معنوي – اخلاقي- مذهبي بود. زن در آن جوامع، اسير محبوب و از نظر الهام و احساس و خصوصيات روحي، داراي مقامي بسيار بزرگ و متعالي بود، اما در دوران مدرن، زن به "اسير آزاد" تبديل شد که براي " نابود کردن ارزشهاي متعالي و اخلاقي" و پوچ و مصرفي کردن جوامع از آن استفاده مي شود[49]. همه ي زنان قابل خريدن هستند، فقط قيمت آنها متفاوت است: "بانوي اول آمريکا را هم مي توان با مبلغي خريد، فرقش با آنها که سر چهار راه مي ايستند در نرخ او است"[50].

مارکس در مانيفست کمونيست يکي از شاخص هاي دوران ماقبل مدرن را هاله تقدس مي دانست که بورژوازي آن را در دوران جديد نابود ساخت. شريعتي همچنان گرفتار هاله تقدس، پيوندهاي مقدس روحي ومايه هاي مرموز الهامي دوران پيشامدرن است. عبور از آن جهان به جهان عقلاني- منطقي محاسبه پذير براي او دشوار است. اين امر وقتي به صورت غير قابل قبول در مي آيد که غربيان بخواهند به روش هاي استعماري، جهان اسطوره اي ما رابه جهان اسطوره زدايي و افسون زدايي شده ي غربي، با تمام پيامدهاي نامطلوبش، تبديل کنند.

به گفته ي شريعتي غرب به ما حمله کرد وهمه چيزمان را نابود ساخت. "آلودگي در مغز استخوان مردم خانه" کرده است. غربيان: "مرزها را شکستند و برج و باروها را فرو ريختند و سنگر ها را بر روي سنگرداران بي دفاع... خراب کردند، و همه چيز را در هم کوفتند و همچون دسته دسته روباه هاي مکار و گرگ هاي خونخوار و کفتار هاي مرده خوار و نبش قبر کن و سگ هاي هار زنجير گسسته اي که از قفس گريخته باشد... بر شهر ها و آباديها و بازارها و مسجدها و خرمن ها و حتي خانه هاي ما ريختند و غارت کردند و آمدند و کشتند و سوختند و بردند... و نرفتند"[51]. غربيان زنان ما را آزاد کردند، آزاد از چادر[52]. "آزاديهاي ساخت سرمايه داري غرب" فقط آزادي هاي جنسي است. "نظام پليد سرمايه داري غرب" به زنان شرقي آزادي جنسي داده تا ملت هاي آنها را استعمار کند. زن متجدد پوچ شرقي را مدرنيسم از حمام هاي زنانه در آورد و وارد نهادهاي مدني بي خاصيت کرد: "انجمن هاي زنان در نام هاي مختلف باز شده و خانم هاي پوچ محترمه را از درون خانه ها به اين حمام هاي سرد بي آب و بي بخار زنانه مي خواند"[53].

شريعتي تا آخر عمر نگران زنان و نقش آنان بود. به گمان او، غرب تمام استراتژي توطئه گرانه ي خود را معطوف به زنها کرده تا اصالت و استقلال و ارزش هاي ما را نابود نمايد. سه ماه پيش از مرگ، خطاب به زنان مي گفت: "دخترها، خواهرها، اينها همه توطئه ي دشمنه، اينها همش نقشه است. مي خواهند همه چيز را از شما بگيرند. مي خواهند به اسم آزاد شدن شما را لاابالي بار بياورند، به اسم امروزي شدن، شما را روسپي بار بيارن. مي خواهند از شما يک کنيزهاي تازه بزک کرده بسازند، براي اينکه، جوونها را به گند بزنيد، براي اينکه، جنس هاي آنها را به فروش برسانيد، براي اينکه مردم را عوض کنيد، براي اينکه، زندگيها را آلوده کنيد، براي اينکه خودتان را به کثافت بکشانيد، براي اينکه همه ي ارزشها را پامال بکنيد، براي اينکه، اصالتتون، عفت تون، ايمانتون، استقلال تون، شخصيت انساني تون، سرمايه تون، روح تون، عشق تون، تقوا تون، نجات تون، فلاح تون، همه دفن بشه، براي اينکه از شما ها عروس هاي کاغذي بسازند. شما ها مي تونيد انسان باشيد، آزاد باشيد، چقدر؟ مي تونيد هم از زندان سياه رمال و دعا نويسه بياييد بيرون، هم مي تونيد زن بدکاره ي دم گاراژها نباشيد. شما، يک گوهر خدايي زن بودن داريد، که ازش عشق، دوست داشتن، لطافت زندگي و معني رابطه ي انساني سرچشمه مي گيره. شما فقط اين جوريد. همه را توي اين بازار گند پليد کثيف، نريزيد! نفروشيد"[54].

به اعتقاد شريعتي جنگ تمام عياري آغاز شده بود: "اسلام با غرب و استعمار غرب درگير است"[55]. کمتر جامعه اي توانسته است در مقابل دعوت هاي منحرفانه غرب به نام مدرنيسم خوب بايستد. تمام مسأله اين است: "مقابله و مقاومت در برابر مدرنيسم خاصي که به نام آزادي زن مطرح شده " است. "در برابر هجوم مدرن مآبانه ي آزادي زن" چگونه مي توان ايستاد ؟ " بزرگترين سلاح براي مبارزه با تحميل ارزشهاي غربي، و در برابر دعوت غرب، داشتن چهره هاي بسيار ممتاز و شخصيتهاي نمونه ي متعالي زنده در تاريخ ودر مذهب اسلام است"[56]. در مسأله مورد نزاع، فقط با فاطمه مي توان در مقابل يورش فرهنگي غرب و متجددين داخلي ايستاد: "وي در همه ابعاد گوناگون زن بودن نمونه شده است. مظهر يک دختر در برابر پدرش. مظهر يک همسر در برابرشويش. مظهر يک مادر در برابر فرزندانش. مظهر يک زن مبارز و مسئول در برابر زمانش و سرنوشت جامعه اش"[57]. شريعتي حضرت فاطمه را به عنوان الگو در برابر زن مدرن معرفي مي کند. اما او به اين نکته بسيار مهم هيچ اشاره اي نمي کند که حضرت فاطمه متعلق به جامعه پدر سالار و مرد سالار است. ايده ي برابري حقوقي زنان و مردان، ايده اي متعلق به مدرنيته و حاصل مبارزات جنبش هاي فمينيستي است. در سخنان حضرت فاطمه نشاني از ايده برابري حقوقي زنان و مردان وجود ندارد و نمي توانست وجود داشته باشد، چون قرآن متني است متعلق به جامعه پدر سالار و مردسالار. مطابق نظريه شيعي امامت، ولايت از آن ائمه اطهار است. حضرت فاطمه براي فدک و زعامت غصب شده ي همسرش مبارزه مي کرد. زن مدرن با نظام سلطه ي مردانه که از طريق نهادهاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي زنان را سرکوب مي نمايد، مخالف است. مردان بيش از زنان به منابع و امتيازات ساختارهاي سلطه در داخل و خارج خانه دسترسي دارند. مسأله ي زنان مردسالاري patriarchy)) و فرودستي زنان است، نه پذيرفتن مردسالاري به اضافه ي اهداي يک نقش انقلابي به زنان براي دفاع از نظام انقلابي برحق. به گمان فمينيست ها پيچ تنظيم قدرت در جامعه در دست مردان است و قدرت زنان فقط در چارچوب اقتدار مردانه وجود داشته است. لذا اين اقتدار مردسالارانه است که بايد پايان يابد.

به گمان شريعتي تنها راه مقابله با تهاجم فرهنگي غرب، پياده کردن حقوق اسلامي است. [58] به گفته شريعتي، حقوق اسلامي و احکام فقهي، "قوانين منبعث از فطرت است". اين قوانين را خالق طبيعت وضع کرده است، لذا "کهنه شد ني نيست ". بدينترتيب احکام فقهي، احکام ابدي است[59]. اين رأي شريعتي را با آراي روشنفکران ديني پس از وي مقايسه کنيد که تمام احکام فقهي غير عبادي را تاريخي (نه فطري و طبيعي و آسماني )- موقتي(نه هميشگي و کهنه ناشدني) مي دانند. سروش و مجتهد شبستري، شارع را پيامبر اسلام ( نه خدا) مي دانند. به نظر اينان، تمام قرآن کلام پيامبر است، نه خدا[60]. رويکرد فقه شناسانه شريعتي با رويکرد فقه شناسانه فقهاي بنيادگرا تفاوتي ندارد. هر دو فقه را نازل شده ي از سوي "خداي متشخص انسانوار" و کهنه ناشدني مي دانند. اما مصطفي ملکيان به طور مستدل نشان داد که خداي متشخص انسانوار غير قابل دفاع است، واگرخدايي وجود داشته باشد، مي توان برهان اقامه کرد که "وجود غير متشخص"(خداي عرفا و وحدت وجوديان) است. سروش هم از خداي فراشخصي دفاع مي نمايد. اگر اين مدعا صادق باشد، نه تنها نگاه ما به فقه، بلکه به کل دين و تجربه نبوي، دگرگون خواهد شد.

شريعتي به بسياري از احکام فقهي مربوط به زنان اشاره و از آنها دفاع مي نمايد. حجاب شرعي را به چادر فرو نمي کاهد، اما معتقد است هر انسان آگاه و روشني، حجاب شرعي را منطقي و قابل پذيرش مي داند. پس آگاهي و روشني مساوي با پذيرش منطقي حجاب شرعي است و عدم پذيرش حجاب، به معناي عدم آگاهي و ناروشني است: "اتفاقاً يکي از چيز هايي که آقاي مطهري مطرح کرده اند _ و چه خوب – مسئله ي چادر به عنوان يک شکل و مسئله حجاب به عنوان يک اصل اسلامي است... اما اصل حجاب اسلامي به عنوان يک قانون فقهي اصلي است که هر انسان آگاه و روشني برايش منطقي و قابل پذيرش است"[61]. حجاب براي شريعتي نوعي سلاح براي مقابله و مبارزه ي با غرب است. در زمستان سال 1355، يعني چند ماه پيش از وفاتش، مي گويد " دختر چيني بت زيباي رنگيني[است] که تمام زنان عالم در برابرش تسليم بودند، براي اينکه در... نقاشي و درست کردن خود مهارت داشت... زيبائي هاي زن چيني و آرايش چيني در تمام دنيا خودش را تحميل کرده" است. دختر زيباي چيني مي داند چگونه "ناز و عشوه و قر غمزه بکند". اما زنان چيني در دوران مائو " لباس گوني" به تن کردند و بدين ترتيب "دختر اروپائي را تحقير " کردند. اين پوشش ايدئولوژِيک بهتر از لباس هاي بورژوازي غرب است. با لباس گوني مي توان در برابر غرب ايستاد، اما پوشيدن لباس هاي غربي به منزله ي پذيرش فرهنگ منحط غرب است. دختر چيني با لباس گوني " خود را يک انقلابي ايدئولوژيک مي داند" و دختران غربي را "عروسک کوکي" دست ساز بورژوازي. حجاب زنان مسلمان هم سلاح پيکار است: "يک حجاب مال نسل آگاهي است که به پوشش اسلامي بر مي گردد. اين نسلي است که با اين پوشش اسلامي مي خواهد به استعمار غربي و به فرهنگ اروپائي بگويد 50 سال کلک زدي، کار کردي، نقشه کشيدي که مرا فرنگي مآب کني، من با اين لباسم به تو مي گويم "نه" و به تمام 50 سال کارت فاتحه مي خوانم. مرا نمي تواني عوض کني... اين کسي که آگاهانه پوشش را انتخاب مي کند مظهر چيست؟ مظهر يک فرهنگ خاص، يک مکتب خاص، يک حزب فکري خاص، يک جناح خاص و يک جبهه ي خاص است"[62]. درست مثل جبهه ي جنگ که در دو سوي آن دو ارتش با دو فورم لباس متفاوت در برابر يکديگر ايستاده اند. زنان با حجاب اسلامي جبهه ي خاص ضد غرب را مي سازند و فاتحه ي فرهنگ مدرنيته را مي خوانند. به فرض آنکه رويکرد شريعتي درست باشد، در آن صورت جاي اين پرسش باقي است که چرا مردان براي مقابله ي با فرهنگ منحط غرب، لباس هاي غربي را نبايد کنار بگذارند و به لباس هاي رايج در شبهه جزيره ي عربستان زمان ظهور اسلام باز گردنند؟ مگر غرب فقط از طريق پوشش و آرايش زنانه فرهنگ اسلامي را نابود مي کند؟ اگر همه ي مردان ايراني کت و شلوار و کراوات را کنار بگذارند و بجاي آن لباس روحانيت بر تن کنند، اين شايد بزرگترين "نه" به غرب و مدرنيته باشد.

شريعتي تعدد زوجات يا چند همسري را "ضرورت اجتماعي" مي شمارد و مي گويد قرآن به دليل "سرنوشت يتيم ها مسأله تعدد زوجات را مطرح" کرده است. دليل ديگر اين ضرورت اجتماعي، جنگ هاي بي شمار، کشته شدن مردها و افزايش تعداد زنان نسبت به مردان است[63]. استدلال شريعتي با استدلال مطهري، طباطبايي و آقاي خميني تفاوتي ندارد. وقتي اوريانا فالاچي از آقاي خميني پرسيد چرا قوانين شما به مرد ها اجازه مي دهد چهار همسر اختيار کنند؟ وي پاسخ داد: "قانون اينکه يک مرد بتواند با چهار زن ازدواج کند قانوني است بسيار مترقي و براي خوبي زنها نوشته شده است. به خاطر اينکه تعداد زنها از مردان خيلي بيشتر است. مونث بيشتر از مذکر متولد مي شود. در جنگ ها، مردان بيشتر از زنان کشته مي دهند. يک زن احتياج به يک مرد دارد. پس بايد چکار کرد؟ آيا شما ترجيح مي دهيد که زنان اضافي بروند و فاحشه بشوند؟ و يا اينکه با يک مرد که چند زن دارد ازدواج کنند؟ به نظر من صحيح نيست که زن ها ي تنها فاحشه شوند به خاطر اينکه مرد کم است".

شريعتي ازدواج موقت يا صيغه رابزرگترين و تنها راه حل مسائل جنسي جهان معاصر مي داند. مي گويد از نظر جامعه شناسي و بخصوص روانشناسي: "نه تنها بزرگترين، بلکه تنها وتنها راه حل مسأله ي بحران جنسي نسل جوان در جهان امروز است، و مترقي ترين سنتي است که وضع شده است"[64]. دفاع از صيغه در چارچوب يک جامعه اسلامي شيعي براي گشودن روابط دختران و پسران يک بحث قابل مناقشه است، اما شريعتي آن را بزرگترين و بلکه تنها راه حل بحران جنسي جهان مدرن تلقي مي کند. بدينترتيب ايده ي صيغه را مي توان به عنوان بزرگترين دستاورد به جهان غرب صادر کرد. آقاي خميني تا آنجا پيش مي رود که صيغه کردن فاحشه را هم مجاز مي شمارد: "يجوز التمتع بالزانيه علي کراهيه خصوصاً لو کانت من العواهر و المشهورات بالزنا، و ان فعل فليمنعها من الفجور: متعه نمودن با زن زانيه، خصوصاً اگر از زنهايي باشد که در زنا شهرت دارد، با کراهت جايز است، و اگر متعه نمود او را از فجور باز دارد"[65].

شريعتي حقوق اسلامي را حلال مشکلات زنان مي دانست. اين حقوق، آن چنانکه فقها بازگو کرده اند، پيامدهاي باورنکردني و ناپذيرفتني بسيار دارد. به عنوان مثال، آقاي خميني، استفاده شهواني از شيرخوارگان را هم مجاز مي داند: "همبستري با زن قبل از اينکه 9 سالش تمام شود چه ازدواج دائم باشد و چه متعه جايز نيست. و اما ساير کامجويي ها، مانند لمس شهوت آميز او و در آغوش فشردنش و ران به ران او ماليدن، اشکالي ندارد. و اين قبيل کارها با دختر شير خواره هم مي توان کرد. اگر مردي قبل از اينکه همسرش 9 ساله شود با او همبستر شود به طوري که منجر به افضاء او نشود بنابر قول اقوي، غير از گناه چيزي بر اين کار مترتب نمي شود، اما اگر او را افضاء کرد، يعني مجراي بول و خون حيض يا مجراي خون حيض و مدفوع او را يکي کرد همبستري با همسرش براي هميشه حرام مي شود، اما بنابر قول احتياط آميزتر حرمت دائم همبستري اختصاص به مورد دوم، يعني وقتي که مجراي خون حيض و مدفوع يکي شود دارد، و به هر حال بنابر قول اقوي زن از همسري شوهر خارج نمي شود و احکام همسري بر آن زن جاري است، يعني از هم ارث مي برند و ازدواج با زن پنجم براي شوهرش جرام است و ازدواج با خواهر آن زن نيز بر بر مرد حرام است و همچنين است ساير احکام"[66]. در غربي که از نظر فقهاي ما و شريعتي مرکز فساد و فحشا است، مطلقا چنين احکامي وجود ندارد و سوء استفاده جنسي از کودکان مجازات هاي سنگين دارد[67].

نگرش شريعتي به زنان به آزادي و برابري زنان راه نمي گشايد. در برخي مواضع شريعتي سخناني بيان کرده که مطلقا مطلوب فمينيست هاي امروزين نيست. در دعاهايش از خدا درخواست مي کند به زنان ما شعور عطا کن. در وصيت نامه اش خطاب به جوانها مي نويسد:" شرافت مرد همچون بکارت يک زن است. اگر يک بار لکه دار شد ديگر هيچ چيز جبرانش را نمي تواند"[68]. اين گونه سخنان نشان مي دهد که شريعتي همچنان در چارچوب نظام مردسالارانه سخن مي گويد. برابري حقوقي زنان و مردان مسأله ي او نيست، مسأله ي او، ايستادن در برابرغرب و "نه" گفتن به اوست. اگر با پوشاندن گوني بر تن زنان مي توان به غرب "نه" گفت، پس بايد بر تن تمام زنان گوني کرد. ادعاي من اين نيست که شريعتي مي خواست تمام زنان را گوني پوش کند، ادعاي من آنست که اگر مدعيات شريعتي را تا نهايت منطقي اش دنبال کنيم، به همين جا مي رسيم. قصد و نيت مولف مهم نيست، مقتضيات درون متني مهم است[69].

3- شريعتي و ديگري: دموکراسي مستلزم تحمل وجود "ديگري"، رعايت حقوق او و احترام نهادن به انتخاب ها و "سبک زندگي " اوست. به رسميت شناختن "تفاوت" زيربناي زندگي مسالمت آميز است. شريعتي در مواجهه با " ديگري" از زباني استفاده مي کرد که اخلاقاً غير قابل دفاع است. او ديگري را تحقير و او را خوار و بي مقدار مي شمرد. به ديگري اهانت مي کرد و به او اتهام وارد مي آورد. در سال 1355 درباره آمريکا مي نويسد: "آمريکا !آمريکا! اين بلاهت عظيم و توحش متمدن و بدويت مدرن و خشونت با اتيکت و غارت قانونمند و خوشبختي زشت و آزادي لش و دموکراسي احمق و انديويدواليسم قالب ريزي شده و استاندارديزه و بالاخره همان جاهليت عرب"[70]. مي گويد هرگاه کسي را مي بيند که از آمريکا آمده و شيفته آزادي فردي و ليبراليسم و حقوق بشر است، از خود مي پرسد چرا از "نفرت نسبت به سرمايه داري وآن همه تبعيض و فريب و ددمنشي و پستي" که در آمريکا نهفته است خالي است[71]. مي گويد: "جاي تأمل بسيار است که در پيشرفته ترين جامعه تاريخ بشري – آمريکا – برجسته ترين شخصيت هايي که با قضاوت آزاد ميليونها انسان متمدن انتخاب شده اند فورد است و جيمي کارتر"[72].

درسال 1355 در باره ورودش به اروپا مي گويد: "اما عظمت اين هيولاي پولاد، که بر روي طلا و سکس خوابيده است و نامش تمدن جهانگير مغرب است و دارد نقش تمدن منحصر به فرد بشريت را بازي مي کند، مرا برخود لرزاند. با اين دستمايه از فرهنگ و ايمان، تنها، مي توانم با اين ديو سياه برآيم که با يک خيز مرا نبلعد و در معده اش که سنگ آهن و صخره خارا را هضم مي کند، جذب و هضم نشوم، آن چنانکه خودپرستي و جنسيت و کار اقتصادي و شغل فني، و تمايل به رفاه و لذت و مصرف و پيشرفت را که با مزاجش سازگار است، در خونش بريزد و نگه دارد و تمام احساس هاي معنوي، ارزش هاي اخلاقي، ايده آلهاي خدايي و همه ي انگيزه ها و آموزش ها و اندوخته هائي را که از مذهبم و تاريخم به ارث گرفته ام، از ما تحت خود دفع کند"[73]. مي نويسد چرا بايد ايتاليا يي و يوناني و ايراني و چيني عقب مانده باشند، و "آمريکايي خوک و سوئيسي خر آقاهاي جهان باشند"[74]. "آمريکا، با صدها کيسه ي زر مي آيد و از دم در دانشگاه هاي اروپا و آسيا، نبوغ مي خرد و هيتلر بي مخ براي چرخاندن ماشين هولناک آدم کشي اش و اثبات علمي جاهليت وحشي اش "[75].

آمريکا همچون هر نقطه ديگر اين کره خاکي جامعه اي با دستاورد هاي بي شمار انساني قابل مدح و ذ م است. اگر تمامي دستاوردهاي علمي و تکنولوژيک و اجتماعي آمريکائيان را ناديده بگيريم و فقط به دنبال امور اجتماعي ناپسند آنها باشيم، باز هم راه هاي بسياري براي نقد غير فقهي اين جامعه وجود دارد. به عنوان مثال، اينک در آمريکا حدود 8/44 ميليون نفر(15درصد) فاقد بيمه هاي اجتماعي هستند. در بزرگترين و پيشرفته ترين اقتصاد جهان، که در عين حال مرفه ترين جامعه بشري است، 5/3ميليون بي خان و مان homeless)) وجود دارد. 37ميليون نفر(6/12درصد) زير خط فقر قرار دارند. به گفته ي اداره ي آمار هاي کار وزارت کار آمريکا، در ماه جولاي 2007، چهار و شش درصد نيروي کارآمريکا بيکاراست(آلمان 11درصد، فرانسه 9/9 درصد، انگليس 6/4درصد، سوئد 5/5 در صد). تبعيض نسبت به سياهان همچنان روداشته مي شود. خشونت مردان عليه زنان، در شکل تجاوز به عنف، ضرب و جرح، و ضرب و شتم رو به افزايش بوده است. نرخ تجاوز به عنف تقريباً چهار برابر سريعتر از نرخ جنايت و جرم به طور کلي رشد کرده است. زنان ده برابر بيشتر از آنکه در معرض مرگ بر اثر تصادف در اتومبيل باشند در معرض تجاوز به عنف هستند[76]. بنابر تحقيق راسل جاکوبي، در ايالات متحده از جنگ جهاني دوم به اين سو " روشنفکران عمومي، نويسندگان و متفکراني که مخاطبي عام و فرهيخته را خطاب قرار مي دهند"، رو به زوال نهاده اند[77]. به گفته جاکوبي برخي از فرايندها، محلات قديمي که اينگونه روشنفکران از دل آن بر مي خواستند را از بين برده و دانشگاه را به يگانه پناهگاه آنان بدل کرده است. دانشگاه روشنفکران را به متخصصان با زبان فني تبديل کرده که فقط براي يکديگر مي نويسند.

جوامع بشري را نمي توان به بهشت تبديل کرد. بهشت وعده داده شده توسط اديان ابراهيمي، براي سراي آخرت است. هرگونه سياستي بايد معطوف به کاهش درد و رنج هاي آدميان باشد. تمام جوامع را از اين زاويه مي توان و بايد نقد کرد. ولي بنياد گرايان فقط به سکس و فحشا کار دارند و عجيب آن است که گويي غير از اين مکان ها جاي ديگري ( مثلاً دانشگاه ها و مراکز تکنولوژي پيشرفته ) را نمي شناسند. شريعتي از همين منظر به آمريکا مي نگريست. مي گفت: " زن و عشق؟ اين که حل شده است، موسسه ي معتبر و مشهور و رسمي " باغ هاي رنگين کمان" در شمال محله ي "مانهاتان" در آمريکا نمونه ي رايجش. براي مردم محروم و به عنوان حل مشکل. طبقات زحمتکشي که بضاعت خريدن آپارتمان خصوصي، اجاره ي اطاق هاي مخصوص هتل، ورود به پارتي هاي مجلل خانواده هاي محترم، کلبه هاي کليد پارتي – که زنان يکديگر را با قرعه کشي کليد اطاق هاشان برد و باخت مي کنند و با هم عوض مي نمايند- و يا امکان استفاده از جزاير تفريحي لختي ها و شرکت در شب نشيني هاي هزار و يک شبي جديد را ندارند، مي توانند به اينجا مراجعه کنند و با پرداخت مبلغ يک دلار، در يک تالار بزرگ از ميان صدها دختر رنگارنگ زيبايي که آماده و منتظر ايستاده اند يکي را انتخاب کنند و دختر زيبا و آراسته، بليت مشتري را مي گيرد و در ازاي آن، با وي، همراه موزيک بسيار مدرني که فضا را مي کوبد، مي رقصد و در همين حال، او را در رسيدن به حالت انزال، کمک مي کند. در زبان زن آزاد در اين تمدن Shall I help you? يعني اين... اين دختران زيبايي که شش قران مي گيرند و يک دوره رقص همراه با کمک به مرد براي استمناء انجام مي دهند، معلم رقص اند و کار آموزشي و هنري و تربيتي مي کنند"[78].

عجيب است که هر گاه ما از احساس هاي معنوي و ارزش هاي اخلاقي و دين حرف مي زنيم، تمدن و فرهنگي که نماد عد م پايبندي به اخلاق مي دانيم را با بدترين اهانت ها توصيف مي کنيم. منصفانه از خود بپرسيم: چرا بيان سخنان اهانت آميز ازسوي بنيادگرايان نسبت به غرب و دموکراسي و آزادي و حقوق بشرغير قابل قبول است، اما بيان همان سخنان از سوي شريعتي ناديده گرفته مي شود؟ شريعتي مي گويد در جنگ جهاني دوم " بول و غايط به جان هم افتاده بودند"[79]. گرايش زنان به آرايش و مد و مصرف را " موج متعفن " مي خواند[80]. مي گويد زنان و جامعه معترفند که " بکارت بالا ترين نرخ را دارد"[81]. زن مدرن :" حجاب و حرم را، با رنجهاي بسيار، دور افکند تا شخصيت و اصالت آزاد و انساني خويش را باز يابد، بازيچه ي پليد بازار بي حرمت جنسيت و جاهليت شد و ابزار فريباي لذت پرستي و فلج سازي و فريب و انحصار تمامي ارزشهايش در اسافل اعضايش"[82]. روشنفکراني که با انديشه هاي رايج در 1967 آشنا مي شدند را" مموش هاي زلفي، و قرتي هاي مزلف که جهان بيني شان را چند تا صفحه جاز و بيتل و ديد زدن دم مدرسه دخترانه تشکيل مي دهد" مي نامد[83]. مي گويد برخي از بريده هاي از غرب گمان مي کنند با ديدن فيلم آدم و حوا " که تم اصلي اش چشم چراني عزب اوغلي هاي هنر شناس است با اسافل اعضاي مادر خود" مي توانند فرهنگ مذهبي ابران را بشناسند[84]. "تحصيل کرده ها... لش جامعه اند"[85]. جوان به زور مذهبي شده "مثل سگ ارمني سر پا مي شاشد"[86]. مي گويد "بچه هاي ما دو جورند، يکي روح لش دارد، پفيوز است و سطحي است"[87]. مردم ايران قبل از اسلام را "ملت يائسه و عقيم " مي نامد[88]. بورژوازي را "کثيف و پليد" مي خواند[89]. درباره داريوش آشوري مي گويد: "آقاي آشوري از آن افيون که اسرائيل در مي اش انداخته چنان گيج شده است که مقاله اش به هزيان بيشتر شباهت دارد"[90]. "هر بچه ي مزلف بدبخت و نکبت و پيزوري که اساسي ترين کار حياتش استمنأ است به خودش اجازه مي دهد که به رويت پنگال کشد و تمام عقده هاي رانده شده به قسمت بي شعوري اش را بر سرت به راحتي خالي کند، و هم اسواران رعيت نواز قدرشناس سفله پرور، دستي به سر و گوشش کشند و آخورش را آباد کنند. پاردمش دراز باد آن حيوان خوش علف"[91]. مي گويد رابرت کندي:"با جهود هاي خرپول نيويورک که سرنوشت سياسي ملت آمريکا را به کمک کانگسترهاي مافيا مي سازند لاس [مي] زند و براي آرائي که با پول و جنسيت و هفت تير تهيه مي شود، شرف خويش را گرو[مي]گذارد"[92]. مي گفت آمريکا مي خواهد از طريق ژندارمش(شاه): "جوونهاي ده [ ايران] را، همه جاکش بار بياره، زن هاي ده را و دخترهاي ده را، همه روسپي و بد کاره"[93].

شريعتي مي گفت غرب را بايد بشناسيم تا بتوانيم در مقابل آن بايستيم. مي گفت که غرب را به خوبي مي شناسد: "شما مي دانيد و مي شناسيدم که در همين غرب و قلب تمدن و فرهنگ و تجدد غرب زندگي کرده ام و تحصيل و گذشته از آن، رشته تحصيلي ام نيز جامعه شناسي غربي و شناخت علمي تاريخ و تمدن و انديشه و فرهنگ و جامعه و مذهب و ايدئولوژي ها و نهضت ها و فلسفه هاي غربي، از يونان قديم تا اروپاي جديد، بوده است و شايد با مکتب ها و نهضتها و شخصيتها و جامعه هاي غربي بيشتر از شرق آشنا باشم و براستي هم بيکن و دکارت و کانت و هگل و نيچه و اشپنگلر و هايدگر و برگسون و سارتر و لوتر و کالون و مارکسيسم و اگزيستانسياليسم و انقلاب کبير فرانسه و انقلاب صنعتي انگليس و فاشيسم آلمان و انقلاب اکتبر روسيه و حتي جامعه و طبقات و احزاب و گرايشهاي سياسي و وضع اقتصادي و آمار دقيق و نمودار هاي علمي جمعيت و خانواده و رفتار و مصرف و توليد و صنعت کشور هاي غربي را بيشتر از بودا و نانک و کنفسيوس و لائوتزه و لويي و زرتشت و ماني و مزدک و فارابي و ابن رشد و شيخ طوسي و ابن تيميه و ابن العربي و عبده و کواکبي و تاگور و ملاصدرا.... تائوتيسم و شنيتوئيسم و اخوان الصفا و زيديه و معتزله و اشاعره و اسماعيليه و نضت هاي آزاديبخش هند و رويدادها و جريانهاي فکري اندونزي و مصر و ترکيه و جامعه شناسي ملت هاي شرقي و حتي مسلمان مي شناسم و اين البته جاي تأسف است"[94].

در مقاله حاضر و مقاله يوتوپياي لنينيستي شريعتي تا حدودي با غرب شناسي وي روياروي شديم. شريعتي پس از چنان شناخت عميقي از غرب، داوري نهايي اش را درباره آينده غرب عرضه مي دارد: "آري، ديدم که: کنگره ي ايوان مدائن اروپا فرو مي ريزد و آتش دروغين آتشکده ي غرب به خاموشي مي گرايد"[95]. "پيداست که اسفنديار روئين تن انديشه ي غرب، با تير قهرمان ما که از سيمرغ مد د مي جويد کور مي شود و به خاک مي افتد"[96].

زبان غير علمي، فحاشي را جايگزين نقد مي کند. به پيرو آموزش مي دهد ضرورتي ندارد درس بخواني و آثارديگران را مطالعه کني و رفرنس بدهي و سپس آن را نقد کني. رفرنس دادن کار آدم هاي بي کار و بچه قرتي هاست. به "متن" کار نداشته باش، يقه ي "مولف" را بچسب و انگيزه هاي ناصواب او را افشا کن. به کسي که افکارش را نمي پسندي فحش بده. او را متهم به وابستگي به آمريکا و اسرائيل و انگليس کن، کارش ساخته است. او را متهم به روابط نامشروع کن. نسلي که با اين زبان و با اين رويکرد به دموکراسي، حقوق بشر، آزادي، زنان، غرب، دانشگاه و علم پرورش يافت، برمبناي اين گفتمان، انقلابي آفريد که از دل آن فقط "نفي ديگري" برون مي ريخت. "اصول راهنماي عمل"، آن نسل را به سمت و سوي ديگري سوق نمي داد. با پيروزي انقلاب، جبهه بندي ها به طور سازمانيافته شکل گرفت و سمت و سوي حوادث را تعيين داد.

پس از پيروزي انقلاب، طرفداران شريعتي، به گروه هاي مختلف تقسيم شدند. تعيين اينکه کدام گروه پيرو واقعي انديشه هاي شريعتي است، کاري بس دشوار است. سازمان مجاهدين خلق، گروه فرقان، ملي- مذهبي ها، جنبش مسلمانان مبارز، دانشجويان پيرو خط امام، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي، کيهاني ها و غيره. از ميان تمام اينها، تنها سازمان مجاهدين خلق( بخش مسلمان) تائيد شريعتي را داراست. شريعتي در تأئيد سازمان مجاهدين خلق تا آنجا پيش مي رود که دو تن از شهداي سازمان را به عنوان حجت تمام مدعياتش عرضه مي دارد. او: "براي اثبات حقانيتش، دليل نداشت، حجت نداشت. يک شاهدي که نشون بده حرف اين راسته، نداشت. هيچکس حاضر نشد حقانيتش را گواهي بده". اما يکدفعه معجزه اي صورت گرفت و با شهادت حسن آلادپوش و همسرش محبوبه متحدين، تمام مدعيات شريعتي اثبات شد. آنها "دو شهيد همه ي ادعاهايش" بودند[97]. در عين حال، ديگران هم خود را پيرو شريعتي مي دانند. گروه فرقان در دفاع از شريعتي به راهي عجيب رفت. پس از مرگ زود هنگام شريعتي، در 23 آذر 1357، مهندس بازرگان و مرتضي مطهري طي يک بيانيه مشترک، ضمن رد سني گري و وهابي گري شريعتي اعلام کردند: چون مرحوم شريعتي تحصيلات عاليه اش غربي بود و هنوز مجال کافي براي تتبع در همه مسائل اسلامي را نيافته بود، لذا وي در برخي مسائل احياناً دچار اشتباهاتي شده است که در نشريات مبسوط به آنها خواهيم پرداخت". گروه فرقان در ساعت 30/22يازدهم ارديبهشت 1358 مرتضي مطهري را ترور کرد. گروه فرقان به شدت مخالف بازرگان بود. در نشريه 23 بهمن 1357 مهندس بازرگان و مرتضي مطهري را متهم کرد که عليه نوشته ها و افکار دکتر شريعتي موضع گيري خصمانه و توهين آميز کرده اند. فرقان دولت بازرگان را ارتجاعي وابسته به آمريکا و فرمانبردارروحانيت حاکم مي دانست. آنها که سفارت آمريکا را اشغال کردند و آنها که طي انقلاب فرهنگي با گروه هاي چپ درگير و دانشگاه ها را به تعطيلي کشاندند، هم خود را پيرو شريعتي مي دانستند. داستان پيروان آقاي خميني هم داستان مشابهي است. اصلاح طلبان و اقتدار گرايان، هر دو خود را پيروان راستين خميني مي خوانند. براستي، سيد محمد خاتمي ادامه دهنده راه خميني است يا محمد تقي مصباح يزدي؟ سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي و جبهه مشارکت پيروان راستين خميني اند يا جمعيت موتلفه و انصار حزب الله و روحانيت مبارز تهران؟ برخي متن ها به گونه اي است که به سياست هاي متعارض راه مي دهد.

مجموعه ي آثار او يک سنت را درميان ما تثبيت وپايدار کرد. زبان ما همچنان زبان فحاشي و اتهام زني است. مفهوم "اسلام آمريکايي" را نخست شريعتي در آثار خود به کار برد[98]. پس ازآن آقاي خميني به وفور از آن مفهوم استفاده کرد. بعد از او، زمامداران بنياد گراي جمهوري اسلامي از اين مفهوم استفاده کردند. هر کدام، مسلمانان مخالف خود را، اسلام آمريکايي مي خواند. مفهوم " تهاجم فرهنگي" از ديگر برساخته هاي شريعتي است که بسيار به کار رهبر فعلي جمهوري اسلامي آمد.

4- شريعتي، دانشگاه و انقلاب فرهنگي: اگر به سران و اعضاي انجمن هاي اسلامي دانشگاه ها در دوره پيش از تعطيلي دانشگاه ها نگريسته شود، خواهيم ديد که آنها در مکتب شريعتي درس خوانده و مجذوب شخصيت و افکار اوبودند. شريعتي مخالف علم براي علم بود. مي گفت: "در يک جمله مي گويم، هنر براي هنر، علم براي علم و شعر براي شعر، فريبي براي پوشاندن نعش بودن هنرمند يا دانشمند و- آبرومندانه- جلوه دادن گريزش از تعهد مسئوليت اجتماعي" است[99]. دانشگاه پاسدار حقيقت نزد او ارج و قربي نداشت. دانشگاه را براي چيز ديگري مي خواست: "تحقيقات دانشگاهي علمأ با مردم و سرنوشت مردم تماسي ندارد، و بخاطر حقيقت علم! بزرگترين ابزارها را به دست دشمنان انسان مي دهند. اين است که از اين همه پيشرفت هنر و نقاشي و موسيقي و علم و شعر و ادب و تکنيک و فيزيک، هيچکس از توده را بهره اي نيست"[100]. دانشگاه هم محصول غربيان است. ولي غرب "غارتگر و فرهنگ کش" است[101]. مي گفت: "غرب، علم را عامل کافي براي نجات بشري و تکامل و رفع رنجهاي او مي داند"[102]. به شدت نگران تهاجم فرهنگي غرب از طريق دانشگاه بود. مي گفت:" خطرناکترين چهره غرب يعني امپرياليسم فکري غرب... است. آري! خطرناک ترين و در ضمن ناشناخته ترين و پنهاني ترين قيافه ي استعمار غربي! امپرياليسم فرهنگي و فکري اوست... اولين بار روشنفکران مسلمان بودند که نقاب فرهنگ و روشنفکران و تمدن را از قيافه کريه امپرياليسم فرهنگي استعمار که کارش فرهنگ زدايي و نفي مذهب و محو معنويت روح و اصالت و غارت فضائل اخلاقي و مدني در جامعه ها بود، کنار زدند... و در برابر هجوم فرهنگي استعمار غربي ايستادند"[103]. نگران "امپرياليسم صنعتي غرب" هم بود[104]. معتقد بود که غرب امروز بيش از گذشته خشن و بهره کش و وحشي است، اما " نقاب ليبراليسم و دموکراسي" را ساخته تا خود را در آن مخفي نمايد. غربيان آزاد هم نيستند، چون " خناس جن و انس، پيش از آن، رأي خود را در سينه او ريخته اند"[105]. و بدينترتيب، ژنرال دوگل " به گنج قارون و جادوي بلعم از صندوق دموکراسي سر در مي آورد"[106] از " وجدان پليد غرب" سخن مي گفت[107]. سرمايه داري را وقيح مي يافت و تأکيد مي کرد که عموم روشنفکران از آزادي جوامع غربي نفرت دارند:" وقاحت سرمايه داري به قدري اوج گرفت که آزاديش ديگر هيچ شورانگيزي اي ندارد و حتي روشنفکران از آزادي اي که الان در غرب وجود دارد نفرت دارند. يک نفرت عمومي. زيرا جايي که پول هست، هم دين دروغ است و هم آزادي. براي اينکه اصلاً انسان دروغ است"[108]. غربي اين چنين، از طريق دانشگاه و علم ما را به بردگي مي کشاند.

شريعتي دانشگاه هاي ايران را متناسب با يک جامعه ي اسلامي نمي دانست و مي گفت آنها بويي از اسلام و اخلاق و معنا نبرده اند[109]. نه تنها به علم بي طرف و فارغ از ارزش باور نداشت، بلکه مهمتر از آن، علم را هم پديده اي طبقاتي مي دانست و آن را به علم فئودالي و علم بورژوايي تقسيم مي کرد. مي گفت در جهان گذشته علم در خدمت کليسا و فئودال ها بود، اما اينک در خدمت بورژوا ها قرار دارد. مي گويد: "برخلاف ادعاي امروز علم بعد از قرون وسطي، که در خدمت کليسا بود، آزاد نشد، [بلکه] از قيد کليسا آزاد شد و به قيد بورژوازي رشد يافته ي امروز در آمد. و اگر مي بينيم به نام علم با مذهب و ارزش هاي اخلاقي مخالفت مي شود، اين علم نيست که مخالفت مي کند، در اين بت علم و در اين قيافه ي گوساله ي زرين سامري علم، بورژوازي زرساز زرگر است که بانگ بر مي دارد، چنانکه در قرون وسطي هم اين فئوداليته بوده که از اين سنتهاي اجتماعي- اخلاقي اشرافيت فئوداليته ي شواليه بازي حمايت مي کرد و آنها را توجيه و پي گيري مي کرد و نامش را دين و مذهب و مسيحيت گذاشته بود. نه آنجا مسيحيت بود که از فئوداليته دفاع مي کرد و نه اينجا علم است که از مذهب انتقاد مي کند. آنجا نظام فئوداليته است و اينجا نظام بورژوازي است. روشنفکراني که مبناي تحولات اجتماعي را در اقتصاد و در زير بناي مادي اجتماعي مي دانند، بهتر مي توانند منطق مرا بپذيرند"[110].

مارکس که تمام اشکال حقوقي، سياسي، مذهبي وفلسفي را اموري روبنايي تلقي مي کرد و مي گفت با تغيير بنيادهاي اقتصادي، همه ي روبناي عظيم آن نيز دير يا زود عوض خواهدشد، علم را ايدئولوژي و امري روبنايي تلقي نمي کرد. مطابق آن ديدگاه انديشه ها از خود استقلالي ندارند، مارکس "اشباح مغزي بشر" را "صورت تصعيد يافته ي زندگي او" تلقي مي کرد. مارکس در هيجدهم برومر بناپارت مي گويد "جامعه بورژوايي مفسران و سخنگويان خود را توليد کرد"، اما مارکس از "علم فئودالي" و "علم بورژوايي" سخن نمي گفت. در نگاه مارکس ايدئولوژي ها، ترجمه ي واقعيت اند به زباني ديگر. براي فهم ايدئولوژيها، بايد به زبان اصلي( طبقه و مراحل تاريخي) مراجعه کرد. اين کاري است که شريعتي با علم مي کند. اگر بورژوازي و سرمايه داري را بفهميد، علم را فهميده ايد. اين مدعا چنان شگرف مي نمايد که مارکسيستي در اعتراض به شريعتي مي گويد: "علم بورژوا و غير بورژوا ندارد"[111]. شريعتي مجبور به تعديل مدعاي خود مي شود. مي نويسد، دو نوع علم وجود دارد: علم طبيعي( رياضيات، فيزيک، شيمي، نجوم، فيزيولوژي، گياه شناسي، جانور شناسي، زيست شناسي) و علم انساني ( جامعه شناسي، روان شناسي، زبان شناسي، اقتصاد، مردم شناسي، تاريخ، انسان شناسي). علم طبيعي تجربي "داراي قوانين قطعي و ثابت و جامع است... قوانين اش مسلم تر است" و دانشي "يقيني" نصيب ما مي کند[112]. بنابر اين علم تجربي طبيعي، "بورژوا و غير بورژوا ندارد". اما علم انساني، دو خصوصيت مهم دارد. يکي آن که تمام پديد آورندگان آن غربي اند، و ديگري آن که همگي زاده ي "روح و فرهنگ بورژوايي" هستند. [113] همه در خدمت بورژوازي هستند. شريعتي در اينجا هم دوباره به زيربناي اقتصاد و روبناي انديشه پناه مي جويد[114]. اما در مقاله ي ديگري در سال 1355 دوباره احکام کلي در باره ي علم به معناي اعم صادر مي کند:" علم از هنگامي که بورژوازي گشت، عفت و قداست و حرمت ديرينش را از دست داد و روسپي وقيح و لاابالي و بي رحم و بي ايمان شد، نه ديگر مريم که از روح القدوس آبستن مي شد و مسيح مي زائيد، که تائيس اسکندر شد که تنها قدرت را مي ستايد"[115]. براي اين علم تفاوتي ندارد که" محل مأموريتش کاخ سفيد باشد يا سرخ يا سياه"[116]. شريعتي تمامي رذائل را بر مي شمارد: دزدي، قتل، جنگ، چپاول، غارت، ربا خواري، فريب مردم، انحطاط، اعتياد، تبهکاري، ساحري، فال گيري، حقه بازي، مي خواري، دلال محبت، روسپي گري، قمار بازي، شکنجه و غيره، آنگاه مي نويسد: "همه را، همه ي اين کارها را علم به تنهايي برعهده گرفته است، علمي که هر گونه تعهدي را مغاير شأن و مخل شرف خويش مي شمارد تا به آزادي و بي طرفي خويش... خدشه اي وارد نشود"[117].

به گمان شريعتي علم در دوران مدرن از سيطره ي دين رها شد، اما تحت سلطه ي سرمايه قرار گرفت و سرمايه داري آن را نابود کرد: "علم او [ انسان] را به پوچي و شک و سياه انديشي کشاند و تمامي اميد ها و ارزش ها و ايمان هايش را از او به گرفت و در نيمه راه، گمراه و بي پناه، رهاکرد و خود به خدمت قدرت و پول درآمد و بي طرف شد و بي جهت و نسبت به سرنوشت انسان و بيچارگي و گمراهي و رنج خلايق، بي مسئوليت... بهشت موعود بورژوازي- که بي حضور خدا و بي نياز به دين، با عقل مادي و به رهبري علم و ياري تکنيک، برپا شده بود- جهنم شد"[118].

پس آنچه در دانشگاهاي غير اسلامي درس داده مي شد "علم بورژوايي" خادم سرمايه داري بود که آدميان را به شک و پوچي و گمراهي مي کشاند و جهنم براي بشر آفريده بود. با اين علم و با اين دانشگاه چه بايد کرد؟ روشن است که انقلاب فرهنگي را نمي توان به افکار شريعتي فروکاست، براي اينکه پديده هاي اجتماعي معلول علل بي شمار و بسيار پيچيده اند. در مقاله ي ديگري که پس از اين، درباره دانشگاه، منتشر خواهم کرد، به برخي از علل وقوع انقلاب فرهنگي و تعطيلي دانشگاه ها اشاره خواهم کرد. اما تأثير انديشه هاي شريعتي در وقايع پس از پيروزي انقلاب انکار ناکردني است. او فقط به انقلاب و انقلابيون مي انديشيد. دانشگاه و علم و عالم غير انقلابي چه ارزشي داشت؟

روشنفکر ناقد قدرت است. براي نقد قدرت، بايد ازقدرت هاي سياسي-اقتصادي –ديني مسقل باشد. اما اگر فلسفه و علم ودين و تمام دستگاه هاي فکري را به نظام معيشتي تقليل دهد و اولي را "بازتاب" دومي بداند، چه جايي براي نقد باقي خواهد ماند. روشنفکر کسي است که با قدرت سياسي درگير مي شود، ولي پيکار سياسي بايد مبناي نظري منسجم و قابل دفاعي داشته باشد. کوشش شريعتي براي سياسي کردن روشنفکران قابل ستايش است، اما اين امر نيازمند استدلال است، نه آنکه شاعر غير سياسي را فاحشه بخواند. پير بورديوهم از ضرورت پيکار سياسي سخن مي گويد. او هم به دنبال آنست که روشنفکران را با قدرت سياسي روياروي کند، اما زبان و لحن اش، زبان و لحن شريعتي نيست:" روشنفکران چهره هايي دوبعدي اند که نمي توانند به خودي خود هستي داشته باشند. و دوام ابياورند مگر آن که ( و فقط مگر آنکه) به اقتدار خاصي آراسته شوند که جهان فکري مستقل( به معناي مستقل از قدرت ديني، سياسي يا اقتصادي) به آن ها اعطا مي کند و آن ها قوانين خاص اين اقتدار را پاس مي دارند، و باز، مگر آن که ( و فقط مگر آن که ) آن ها اين اقتدار خاص را در پيکار هاي سياسي درگير سازند. برخلاف آن چه معمولاً گمان مي رود بي آن که خلاف آمدي ميان جست و جوي استقلال ( استقلالي که وجه مميز هنر، علم يا ادبياتي است که ما آن را "ناب" مي خوانيم) و جست و جوي کارآيي سياسي وجود داشته باشد، روشنفکران با افزايش استقلال شان ( و لذا از امور ديگر گذشته، به دليل آزادي شان در انتقاد از قدرت هاي حاکم) مي توانند تأثيرگذاري کنش سياسي اي را فزوني بخشند که هدف ها و وسيله هايش داراي منطق خاص حيطه هاي توليد فرهنگي است"[119].

شريعتي فردي دردمند و خيرخواه بود. وجودش را درد و رنج عميقي فرا گرفته بود. به رهايي آدميان مي انديشيد. آرمانش برابري و عدالت بود. با استعمار و استحمار و استثمار مي ستيزيد. راه نجاتي در آن زمانه يوتوپيايي مي جست. با کلام سحر گونه اش آتش در جانها مي افکند و جوانها را به سوي انقلاب مي راند. اما هيچيک از اين ها براي کارا بودن درمانگري انديشه ها يش کفايت نمي کنند. براي حل مشکل بايد متن( مجموعه آثار) را از مولف( شريعتي) جدا کرد. آنگاه بايد بدنبال روايتي معتبر ازمتن رفت. شايد روايت من از متون شريعتي، تماماً نادرست باشد. در آن صورت بايد روايت هاي ديگري از آن متون ارائه کرد که مستندات اين دو مقاله را هم در خود بگنجاند و آنها را به گونه اي خرد پسند تفسير نمايد. من به نسلي تعلق دارم که شريعتي بت شان بود. با او زندگي مي کرديم. دل کندن از او بسيار دشوار است. اما دل کندن از يوتوپياي شريعتي و وداع با راه حل هايش به منزله دل کندن از شريعتي نيست. با او زندگي مي کرديم. با او اشگ بر چشمانمان جاري مي گشت. او عشق دوران جواني ما بود. ما که در کوران مبارزه نمي توانستيم عشق را تجربه نمائيم.
آري، اين چنين بود برادر.

اکبرگنجي، کاليفرنيا، 14 مرداد 1386
پانوشت ها:
1 - دوست عزيز آقاي احمد زيدآبادي که نقد مرا بي موقع قلمداد مي نمايد، در همان زمان در مراسم گراميداشت شريعتي سخنراني مي کند. پس روشن است که حرف زدن درباره شريعتي به موقع است، ولي نقد شريعتي بي موقع است.
2 - کارل مارکس، مباني نقد اقتصاد سياسي، ج1، ترجمه باقر پرهام و احمد تدين، آگاه، ص
3 - ايدئولوژي آلماني، چاب مسکو، 1976، ص42.
4 - M. Foucault, La Grande Colere des faits , Le Nouvel Observateur , 9 May 1977 , P. 84.
به نقل از :الکس کالينيکوس، در آمدي تاريخي بر نظريه اجتماعي، ترجمه اکبر معصوم بيگي، آگاه، ص488.
5 - امت و امامت را نخستين بار شريعتي در چهار شب متوالي، به تاريخ 11و12و13و14فروردين ماه 1348 در حسينيه ارشاد ايراد کرد و سپس متن مکتوب آن را نگاشت. برخي بر اين باورند که بايد به آراي بعدي او، در دو سال پاياني زندگي اش (55-54) نگريست. در متن حاضر آراي شريعتي را فصل پاياني زندگي اش را بررسي خواهيم کرد. اما خود شريعتي، در اين زمان هم همچنان از نظراتش درباره دموکراسي در امت و امامت دفاع مي کرد. شريعتي ضمن اشاره به سخنراني هاي امت و امامت، مي گويد همچنان معتقد است که در جوامع انقلابي:" شعار دموکراسي يا حکومت آراء همه ي مردم، فريبي بوده است تا دشمنان مردم در پناه آن بتوانند مسير نهضت مردم را منحرف سازند و تمام ثمرات انقلابي را که در مجاهدات ملت، عليه استعمار و استبداد به دست آورده بودند، بر باد دهند. فريب کلمات را نبايد خورد. آزادي، مردم، حکومت توده، آراء همه ي افراد ملت، انتخاب دموکراتيک و کلماتي از اين قبيل را" ( مجموعه آثار، ج 4، صص 290- 289). شريعتي در ادامه همين مطلب مي گويد، دموکراسي و روشنفکري و تمدن، " شعارهاي روشنفکر خر کن... و اوراد ساحرانه ي ويژه ي استحمار غربي " هستند( پيشين، ص 291).
6 - باهماد گرايان از جمله جدي ترين ناقدان ليبراليسم اند. با سه تن از چهره هاي شاخص آنها( چارلز تيلور، مک اينتاير و مايکل سندل ) گفت و گو کرده ام که بزودي منتشر خواهد شد.
7 - مجموعه آثار، ج 4، ص 161
8- پيشين، صص 248-247
9 - در يوتوپياي لنينيستي شريعتي بر همين نکته انگشت نهادم، اما دوست عزيز آقاي احمد زيد آبادي فرموده اند گنجي" در مطلب اخيرش... مرحوم مطهري... را به ليبراليسم متهم کرده است" و بعد در اعتراض فرموده اند:" کسي که مجموعه کتاب هاي جهان بيني مرحوم مطهري را بخواند متوجه خواهد شد که نسبت دادن ليبراليسم به مرحوم مطهري اتهامي هم عليه مطهري و هم عليه ليبراليسم است". بهتر بود دوست گرامي جمله اي که دال بر تأئيد اين مدعا باشد را عيناً نقل مي کرد تا خواننده خود قضاوت نمايد. اين نکته درباره مدعاي دموکراتيک خواندن" انديشه مرحوم خميني" هم صادق است.
10- دوست عزيزآقاي احمد زيد آبادي فرموده اند:" چند سال پيش گنجي با نوشتن مانيفست در زندان، واکنش هاي زيادي له و عليه خود برانگيخت. او در مانيفست نيز با رديف کردن برخي احکام فقهي مدعي شده بود که اسلام اصولاً با دموکراسي ناسازگار است. چندي پيش البته مطلبي ديدم که با رديف کردن برخي ديگر از موضوعات ديني، از سازگاري اسلام با دموکراسي سخن گفته بود". اگر چه اين مدعا درست نقل نشده، با اين همه اين دوست عزيز و بسياري ديگر به يک تفکيک مهم توجه نکرده و بدينترتيب مدعي تغيير مواضع شده اند. مانيفست جمهوري خواهي به دنبال پاسخ اين پرسش بود: آيا قرائت هاي دموکراتيک و حقوق بشري از اسلام، به لحاظ هرمنينوتيکي قرائت هايي معتبرند؟ اما سخنراني دين و حقوق بشر ( دانشگاه جرج تاون)رويکردي پراگماتيستي را دنبال مي کرد. در آن سخنراني به صراحت تأکيد کردم که به ده پرسش مهم نظري در زمينه حقوق بشر کاري ندارم. مسأله اين است که از نظر عملي چه چيزي به نفع ماست. در سخنراني اسلام، دموکراسي و سکولاريزاسيون توضيحات کافي در باره را تمايز ها داده ام که به زودي منتشر خواهد شد.
11 - اين نوشتار عمدتاً متکي بر نوشته هاي يک سال پاياني زندگي دکتر شريعتي است.
12- فريد ذکريا در کتاب آينده ي آزادي چنان رويکردي را دنبال مي کند. مي گويد " اين آزادي بود که منجر به دموکراسي شد و نه بالعکس" (فريد ذکريا، آينده ي آزادي، ترجمه امير حسين نوروزي، طرح نو، ص 29). به گمان وي اگر ساختار ليبرالي شکل نگرفته باشد، انتخابات فقط به پوششي براي اقتدارگرايي و مشروعيت بخشي به قدرت ربوده شده تبديل خواهد شد( پيشين، ص 115-114). " کانون کشمکش ميان ليبراليسم قانون سالار و دموکراسي، اقتدار دولت است. موضوع ليبراليسم قانون سالار محدودکردن قدرت است، وبالعکس، موضوع دموکراسي انباشتگي قدرت و استفاده از آن" ( پيشين، ص 117). وي صلح را هم محصول دموکراسي نمي داند. او به شدت دموکرسي آمريکا را از موضع آزادي نقد مي نمايد. نظامي که روز به روز به سمت " دموکراسي بيشتر و آزادي کمتر" پيش مي رود( پيشين، ص 190). به گفته وي " کاليفرنيا کامل ترين نمود دموکراسي مستقيم در دنياي امروز است "، ولي او دموکراسي کاليفرنيايي را به شدت نقد مي نمايد.
13 - مجموعه آثار، ج 21، ص 80.
برخي از انديشمندان از موضع دفاع از آزداي با دموکراسي مخلفت مي کنند، اما شريعتي از موضع مخالفت با آزادي دموکراسي را رد مي کند و براي اين کار به هر چيزي متوسل مي شود. نمونه زير قابل توجه است:" در فرانسه ي امروز حتي وقتي که ژنرال دوگل آمد و گفت در اين کاباره هائي که بسيار زشت و بسيار وقيح مي رقصند- در اينجا- يک پوشش مختصري داشته باشند و دستور داد يک Cache- Sex يعني يک عورت پوش(پارچه کوچکي به اندازه ي يک کف دست، يک برگ) به آنجاشان بگذارند، فرياد آزاديخواهان بلند شد که او به چه حق مي خواهد آزادي اين افراد را سلب کند؟ مگر نه هر انساني مي تواند هر جور که خواست در حکومت ليبراليسم و نظام دموکراسي و آزادي فردي برقصد؟ انحطاطي که در کشورهاي ليبراليسم و دموکراسي غربي پيش مي آيد نشانه ي ضعف اين نظام در هدايت جامعه است" ( ج 26، ص 607).
استدلال شريعتي را به نحو زير مي توان بازسازي کرد:الف- نظام ليبرال دموکراسي آزادي فردي را به رسميت مي شناسد. ب- آزادي سياسي به آزادي فساد و فحشاء منتهي مي شود. ج- فساد و فحشاء بد است. د- پس ليبرال دموکراسي و آزادي بد است.
عين همين استدلال درباره نظام هاي سوسيال دموکراسي صادق است. به هر حال، آمريکا ديندار ترين جامعه مغرب زمين است. کشورهاي سوسيال دموکراسي، بي دين ترين جوامع غربي اند. بسياري از آزادي هاي جنسي، در جامعه ي آمريکا ممنوع و جرم تلقي مي شود. شريعتي هم فرانسه را مثال مي زند که انقلابي ضد کليسايي را پشت سر دارد. در عين حال، ليبرال دموکراسي و سوسيال دموکراسي مدعي هدايت اخلاقي جامعه نيستند و روابط مختارانه ي جنسي را از حوزه ي سياست خارج و جزء حوزه ي خصوصي محسوب مي دارند.
14 -در سال 1351حسين احمدي روحاني و تراب حق شناس از سوي سازمان مجاهدين خلق ماموريت مي يابند تا با آقاي خميني در عراق ديدار و از وي تائيد سازمان را دريافت نمايند. آندو طي 7جلسه در طول يکماه مواضع سازمان را با وي در ميان مي نهند، اما آقاي خميني از تأييد سازمان خودداري مي کند. ايندو از فعالترين مارکسيست – لنينيست هاي بعدي سازمان بودند. نکته ي مهم آنست که تراب حق شناس مي گويد اساساً از ابتدأ اسلام براي آنها اهميت چنداني نداشته است:" مجاهدين سالهاي 40 و 50، اول مبارز بودند و سپس مسلمان... ما تکه بريده هايي از مارکسيسم و تکه بريده هايي از اسلام را کنار هم مي گذاشتيم... اگر جلسه مهمي داشتيم ممکن بود نماز ما قضا شود و اين براي ما اهميت نداشت... يعني ابتداء مبارزه است که اهميت دارد. ما از قرآن مي خواستيم چيزهايي را در بياوريم که مبارزه اجتماعي ما را تأئيد کند. تجربه به ما آموخت و هر کدام از مجاهدين که کلاه خود را قاضي مي کردند، اين را مي توانستند بفهمند که ما چندين سال بالاي اعلاميه ها آيه قرآن مي نوشتيم و معتقد بوديم که از قرآن الهام مي گيريم، ولي آن جا که يک سال مي گذرد و تو براي هيچ يک از کارهايي که به مبارزه روزمره ات مربوط مي شود، لازم نمي بيني که لاي قرآن را باز کني، يعني در واقع غير قابل استفاده است... چرا به خودمان دروغ بگوئيم... اصل کار در تغيير ايدئولوژي اين بود که نبايد به مردم دروغ گفت" ( آرش، شماره 79، آبان 1380، ص 24). اگر به اسلام اعتقاد وجود نداشت، تائيد گرفتن از آقاي خميني چه معنايي داشت؟ در واقع شک و ترديد آقاي خميني درست بود که در مواضع سازمان، آنچه را خود اسلام تلقي مي کرد نمي يافت.
15 - بيانيه اعلام مواضع ايدئولوزيک سازمان مجاهدين خلق ايران
16- تقي شهرام با طاهره ميرزاجعفرعلاف ـ همسر سابق يکي از اعضاي سازمان به نام محسن فاضل ـ ازدواج کرد. براي توجيه اين ازدواج به «وجود صلاحيت هاي بالاتر از عضو» در طاهره و «آزاد شدن انرژي» فاضل استناد گرديد. ادعا شد که فاضل در زندگي مشترکش با طاهره همواره با ناکامي هاي مختلف خصوصي و سياسي روبرو بوده است. تقي شهرام مدعي شد که محسن فاضل با تقديم همسرش به وي، از يک بحران خود کم بيني نجات يافته که پيش از آن همه استعدادها و توان هايش را محبوس کرده بود. شهرام، محسن فاضل را به خارج فرستاد تا هم جريان تغيير مواضع در خارج از کشور را سريع تر پيش برد و هم موانع تشکيلاتي اين روند را حذف کند. محسن فاضل در سال 1353 مرتضي هودشتيان را ـ که شريف واقفي او را به خارج فرستاده بود ـ به قرارگاه سازمان در عراق مي برد. فاضل به هودشتيان به عنوان مامور نفوذي ساواک مشکوک مي شود. با توافق حسين روحاني مسئول خارج کشور سازمان، فاضل به همراه محمد يقيني، آن فرد را شکنجه و به قتل مي رسانند. نکته ي مهم ديگري در اين قتل وجود دارد. تراب حق شناس مأمور مي شود درباره ي هويت حقيقي نامبرده از داخل سوال نمايد. در طي کمتر از 24ساعت اطلاع مي دهند که نامبرده مطمئن است. در آن زمان کسي در زير شکنجه هاي ساواک هم در کمتر از 24 ساعت به قتل نمي رسيد. محمد يقيني که در شکنجه وقتل نامبرده با محسن فاضل همکاري داشت، بعدها توسط يکي ديگر از رفقاي سازمان ترور مي شود. طاهره آنچنان در ولايت شهرام ذوب شده بودکه حاضر شد دو تن از برادران خودش را فدا و شخصاً رأي به ترور آنها دهد. از آن دو برادر، يکي توسط سازمان ترور شد و ديگري از دست سازمان گريخت و از ترس آنها خود را به ساواک معرفي کرد.
17-مجموعه آثار، ج 2، ص 50
18- مجموعه آثار، ج 1، صص 212-211
گذشته از ناراحتي شديد از عمل تروريستي، شريعتي نه تنها از رهبران سازمان مجاهدين خلق حمايت و تجليل به عمل مي آورد، بلکه عمليات چريکي و مسلحانه عليه امپرياليسم و سرمايه داري را تأييد مي نمايد.
19 - ج2، ص 18
20- پيشين، ص 19
21 - در اين دوران لحن شريعتي نسبت به مارکسيت ها رفته رفته گزنده تر مي شود. مي نويسد:" مگر اسرائيل فرزند نامشروع سرمايه داري و کمونيسم در جنگ دوم نيست؟... کمونيسم و کاپيتاليسم هر دو پوزه در توبره ي بورژوازي دارند، توبره و آخوري که از ويراني شرق و غارت آسيا و آفريقا پر و آباد شده است"( مجموعه آثار، ج 4، صص 163-162). مي گويد مارکس نفهميد که سرمايه داري معلول سود اضافي نيست، بلکه معلول استعمار و غارت جهان غير غربي است: " آنچه سوسياليسم و مارکسيسم هم در غرب نفهميدند، اين بود که، استعمار آسيا و افريقا سرمايه داري عظيم اروپا را به وجود آورد، نه استثمار پرولتارياي اروپائي"( پيشين، ص 166). " اين استعمار است که بورژوازي غربي را کاپيتاليست کرد و پرولترش را بورژوا. ما را لخت کرده اند تا پرولتر را نو نوار ساخته اند" ( پيشين، ص 170). مي نويسد پيش بيني مارکس در خصوص وقوع فوري انقلاب در جوامع غربي سرمايه داري، " يک نگرش دقيق، قابل تحليل درست و علمي و عيني است" که " قطعاً آن پيش بيني هم درست از آب در مي آيد"، اگر که استعمار اقتصادي-فرهنگي شرق نبود( پيشين، ص 168). شريعتي تا آنجا پيش مي رود که به طور کلي منکر مبارزات مارکسيست ها مي شود:" در هيچيک از کشور هاي استعمار زده ي جهان سوم ( اسي، افريقاو آمريکاي لاتين) مارکسيستها نتوانسته اند کاري از پيش ببرند. نه در جنگ ضد استعماري خارجي که جبهه ي مقدم مبارزه در اين کشورها است و نه در جنگ طبقاتي که در محدوده ي داخلي جامعه درگير بوده است"( پيشين، ص 174). شريعتي همچنان از نهضت هاي آزاديبخش و ضد امپرياليستي ملت هاي استعمار زده دفاع، اما گروه ها و احزاب کمونيستي را نفي مي کند.
22- ج2 ، ص 25
23- متأسفانه کساني که نوار جلسه را پياده کرده اند به هيچ وجه ضروري نديده اند پاسخ هاي آن سه تن را هم در کتاب بياورند. لذا از نظرات انها اطلاعي در دست نيست.
24 - پيشين، ص 50
در تير ماه 1351 در حسينيه ارشاد، شريعتي به حضار مي گويد:"امشب قرار بود که متن سخن را جناب آقاي خامنه اي به عهده داشته باشند که در اين رشته [ مسائل زنان] کار کرده اند و مرد آگاهي است" ( ج21، ص 209).
25 -ج2 ص 48
26- پيشين، ص 148
27 - پيشين، ص 51
28 -پيشين، ص 149
29-پيشين، ص 44
30- پيشين، ص 86
31 - ج 5، ص 67
32- ج 5، صص 68-67انتقادهاي شريعتي از آزادي منفي را با انتقادهاي آقاي خميني و ديگر زمامداران جمهوري اسلامي از آزادي منفي مقايسه نمائيد. آقاي خميني هم مي گفت ما با آزادي موافقيم، اما باتوطئه مخالفيم. با آزادي موافقيم، اما با فساد و انحراف و سقوط اخلاقي مخالفيم. انصاف بايد داد که شريعتي در رد آزادي منفي از اين زاويه، بر تمام زمامداران بنيادگراي جمهوري اسلامي حق تقدم دارد.
33- ج 24، ص 25
34- ج2، ص 87
35-پيشين، ص 51
36-پيشين، ص 144
37 - پيشين، ص 171
شريعتي در سال پاياني زندگي خود، همچنان قرائتي مارکسيستي از قرآن عرضه مي کرد. مي نوشت:" در جامعه شناسي قرآن، که يک جامعه شناسي صريح طبقاتي است: جامعه طبقه ي دائمي است، سه طبقه که "طبقه ي مرکب حاکمه" را مي سازند، در سه سمبل نشان داده شده اند"فرعون" : قدرت حاکمه سياسي، " قارون" : قدرت حاکمه ي اقتصادي، "بلعم باعور": قدرت حاکمه ي مذهبي و فکري( روحانيون رسمي، ايدئولوگ هاي رسمي و علمأ و نويسندگان و انتلکتوئل سوء) و طبقه ي محکوم : "ناس" = توده = عيال الله. پيغمبران وابسته به اين طبقه اند، در برابر آن سه طايفه" ( ج 4، ص 235).
38 -