دوراهی ميان كنجكاوی و استفاده‌هايش

آلبرت آينشتاين يك بار در باره‌ی خودش گفته بود: «من هيچ استعداد بخصوصی ندارم، بلكه صرفاً با تمامی وجود كنجكاوم». شكی نبايد داشت كه وی بيش از اندازه فروتن بود. با اين وجود در اين مورد نيز نبايد ترديدی به خود راه دهيم كه كنجكاوی نيرويی قدرتمند و محركی لازم برای انجام كشفيات و تحقيقات علمی است. در واقع در كنار استعداد طبيعی و علاقه‌ی شخصی و توانايی‌های رياضی يا ساير استعدادها، كنجكاوی ويژگی ضروری برای هر محققی است كه می‌خواهد در تحقيقات خود به موفقيت برسد (١).
كنجكاوی نشانه‌ای است از شور و هيجان پنهان و وضعيتی است از مسحور شدن ناخواسته و غيرارادی در چيزی كه دور شدن از آن برای فرد بسيار دشوار است و از آنجا كه شخص نمی‌تواند به نحو ديگری مگر تلاش برای يافتن جواب پرسشی كه ذهن او را مشغول كرده رفتار نمايد پس فرد برای چنين رفتاری فقط تا اندازه‌ای مسئول است. ما انسان‌ها با احساسی از كنجكاوی زياد پای به جهان می‌گذاريم و همگی با سائقه‌های روان شناختی برای كشف و شناختن جهان و وسعت بخشيدن به ناحيه‌ای كه تصور می‌كنيم می‌توانيم از عهده‌ی آن برآييم تجهيز شده‌ايم. اين نبايد تصادفی باشد كه برای كتابی مشهور در باره‌ی روان شناسی تكوينی عنوان « دانشمند در گهواره » انتخاب شده است، يعنی برای اثری كه خطوط موازی ميان رفتار خردسالان را از يك طرف، و جريان‌ها و راه كارهای تحقيقاتی را كه به طور معمول در تحقيقات علمی وجود دارند، از طرف ديگر، مورد بررسی قرار می‌دهد.
ليكن اشتياق انسان برای آن دانشی كه كنجكاوی مادرزادی را به سوی فراتر رفتن از افق‌های معلوم تشويق می‌كند هميشه غير قابل مهار باقی نمی‌ماند. والدين می‌توانند برای ما حكايت‌های بسياری در اين باره تعريف كنند كه چگونه كودكان آنها همين كه مدرسه رفتن را آغاز نمودند به ناگهان رفتار‌های بازيگوشانه‌شان دچار تغيير گرديد، زيرا اكنون می‌بايست حواس خود را به موضوعاتی متوجه سازند كه برنامه‌های درسی برای آنها تعين می‌كرد. به نحوی مشابه، علم امروز نيز هرچقدر توانايی‌هايش در ايجاد امر پيش بينی ناپذير و غير منتظره مطلوب باشد باز هم نمی‌تواند ادعا كند كه در برابر جامعه مسئوليتی ندارد.
كنجكاوی انسان سيری ناپذير و ارضا نشدنی است و در تحقيقات علمی به طرزی تفكيك ناپذير به پيش بينی ناپذيری نتايج چسبيده است. تحقيقات خودش جريانی بی پايان است، آنهم با مقصدی كه هيچ كس نمی‌تواند آن را به دقت پيش بينی كند. آن نتايج غير قابل پيش بينی و دور از انتظاری كه توسط تحقيقات علمی در آزمايشگاه‌ها به بار می‌نشينند هرچقدر بيشتر پيش شرطی برای ابداعات و نوآوری‌های ديگر باشند، به همان اندازه نيز فشار بيشتری برای به زير نظارت درآوردن محصولات دانش جهت هدايت تحقيقات در مسيرهای معلوم و برای رام كردن كنجكاوی‌های علمی اعمال خواهند كرد. ليكن كنجكاوی نبايد بيش از اندازه جدی و به طور شديد محدود شود، زيرا در غير اين صورت توانايی‌های علمی برای ايجاد دانش جديد هم از دست خواهد رفت.
اين تنگنا مركز بسياری از مباحثات موجود پيرامون تحقيقات علمی را تشكيل می‌دهد. بی ترديد همه‌ی آنچه كنجكاوی‌های علمی را برمی انگيزد مناقشه برانگيز نيستند. در واقع بيشتر تحقيقات علمی چنين خصوصيتی ندارند. با اين وجود تنگنای مورد نظر ما در حوزه‌های پيشگام مانند پزشكی زيستی، نانوتكنولوژی و علوم اعصاب كاملاً آشكار هستند. تحقيقات در اين عرصه‌ها گاهی دچار مخالفت شديد می‌شوند. برای مثال می‌توان به انگيزه‌ها و دلايل دينی در مورد تحقيقات سلول‌های پايه اشاره كرد و يا به هراسی كه در مورد امكان تغيير هويت انسانی وجود دارد.
كنجكاوی مستلزم تندروی بخصوصی است، يعنی يك زياده روی ضروری و مشخص. اين دقيقاً همان چيزی است كه كنجكاوی را به يك شور و هيجان تبديل می‌كند: يعنی چيزی كه خارج از مقوله اخلاق قرار می‌گيرد و از قوانين خودش پيروی می‌كند، و به هيمن خاطر هم هست كه چرا جامعه اصرار به رام كردن آن از راه‌های متفاوت دارد. سرمايه گذاری‌های خصوصی در تحقيقات كنجكاوی را به مسيرهايی هدايت می‌كند كه در آنها پيشرفت‌های جديد علمی وعده‌ی رسيدن به ظرفيت‌ها و امكانات بالای اقتصادی را می‌دهد. سياستمداران معمولاً انتظار دارند كه تحقيقات به مثابه قوه‌ی محركه‌ی رشد اقتصادی عمل كند. كميسيون‌های اخلاقی می‌خواهند كه محدوديت‌هايی بر تحقيقات علمی اعمال نمايند، حتی اگر چنين محدوديت‌هايی نيازمند مذاكرات و گفتگوهای مجدد باشند. در نهايت تمايل برای مشاركت دموكراتيك نيز در تلاش برای تاثيرگذاری بر اولويت‌های علمی است.
اين ملاحظه كاری‌ها بايد در تمامی تلاش‌ها برای حمايت از تحقيقات بنيادی لحاظ شوند. دراروپا بنيادی به نام انجمن تحقيقات اروپايی (European Research Council) در حال وارد شدن به مرحله‌ی سرنوشت ساز خود است و دارای پيامدهای تعين كننده‌ای است برای آن نقشی كه ما اكنون آماده به اذعان كردن آن در مورد كنجكاوی‌های علمی هستيم. اين برای اولين بار است كه حمايت برای تحقيقات بنيادی در سطح اتحاديه اروپا ممكن گشته است. گروه‌های علمی منفرد در حال وارد شدن به رقابتی پان اروپايی هستند كه طی آن بهترين نتايج از ميان منتخبين گزينش می‌شوند. پيامدهای چنين چيزی ايجاد يك فضای باز برای كنجكاوی‌های علمی است و قادر ساختن نتايج غير قابل پيش بينی كه مشخصه‌ی تحقيقات آينده نگر و پيشتاز هستند.
تنگنا ـ كه حقيقتاً تنگنايی سرنوشت ساز است ـ اين جا است كه امروزه ما كنجكاوی پرشر و شور فردی چون آينشتاين را ارج می‌نهيم، اما در عين حال هنوز هم می‌خواهيم كه پيامدهای غيرقابل پيش بينی را به زير كنترل در آوريم كه كنجكاوی‌ها ما را به آن سو هدايت می‌كنند. ما بايد بر اين تنگنا غلبه يابيم آنهم از طريق اجازه دادن به آن كه كنجكاوی مورد حمايت و پشتيبانی قرار گيرد و آنهم در حالی كه سعی شود آن ثمره‌هايی از آن جذب شود كه به جامعه نفعی می‌رساند. اين كه ما چگونه از پس چنين كار مهمی برمی آييم بايد پيوسته در عرصه‌ی عمومی مورد بحث و گفتگو قرار گيرد. در هر حال تناقض‌هايی كه به سادگی نمی‌توان برآنها غلبه كرد همچنان باقی خواهند ماند و در درون آنها است كه ناهماهنگی‌هايی خود را نشان خواهند داد كه ويژگی مواضع و نظرگاه‌های جوامع مدرن به سوی علم هستند.

-----------------
The Dilemma of Curiosity and Its Use by Helga Nowotny.
Project Syndicate 2006.
هلگا نووتنی نويسنده‌ی كتابی با نام « كنجكاوی ارضا ناشدنی: نوآوری در آينده‌ای نامعلوم » است و نايب رئيس انجمن تحقيقات اروپايی.

١: يك روز قبل از آن كه پدرم در سن ٨٢ سالگی از دنيا برود، در حاليكه در بستر بيماری دراز كشيده بود كتابی را به دستم داد تا برايش بخوانم، زيرا وی به علت ضعف زياد شخصاً از انجام آن عاجز بود. اين كتابی بود در باره‌ی پيدايش و تكوين عالم و نشان می‌داد كه فرد كنجكاو حتی تا دم مرگ نيز دست از فضولی در كار عالم بر نمی‌دارد. ليكن امروزه كمتر كسی هنوز هم دچار اين گونه كنجكاوی‌های كودكانه است. اشتباه نخواهد بود اگر ادعا شود كه يكی از دلايل عقب ماندگی ما ايرانی‌ها فقدان كنجكاوی است. بر خلاف آن استعداد غريبی كه ظاهراً ما داريم خواندن ذهن سياستمداران و كشف اسرار سياسی پنهان و عجيب و غريب است. مترجم.