«خشونت علیه زنان از مجاز تا واقعیت»
کانون شهروندی زنان
گزارش از صبا شعردوست
نشستی به مناسبت روز منع خشونت علیه زنان(۲۵ نوامبر)، چهارشنبه ۳ آذر در موسسه بهاران، توسط کانون شهروندی زنان برگزار گردید.
مهدیه گلرو، عضو کانون شهروندی زنان که اجرای این برنامه را بر عهده داشت، در ابتدا با توضیحاتی پیرامون روز ۲۵ نوامبر گفت: طبق آخرین آمار سازمان جهانی، خشونت در هر ۱۸ ثانیه، یک زن را قربانی می‌کند. او درباره اشکال مختلف خشونت هم توضیح داد: خشونت خانگی، یکی از متعارف‌ترین خشونت‌ها است. شاید دلیلش هم این باشد که هنگامی که زن مورد خشونت قرار می‌گیرد، پزشک می‌تواند آن را با دیدن جراحت‌ها اثبات کند اما در انواع دیگر خشونت شاید این موضوع امکان‌پذیر نباشد. به نظر می‌آید که در دنیای مدرن خشونت کاهش پیدا کرده باشد، اما آمار می‌گویند که اینطور نیست. چراکه همان طور که ما شکنجه سفید را در قرن ۲۱ تعریف می‌کنیم، خشونت سفید را هم می‌توانیم تعریف کنیم.
ریشه‌های خشونت علیه زنان
سکینه موسوی، دانشجوی دکترای حقوق جزا، به عنوان اولین سخنران گفت: در ابتدا باید توضیح دقیق فرهنگ مردسالار و پدر سالار را بدانیم. در واقع نظام پدر سالاری، نظام سلطنه مردانه‌ای است که از طریق نهادهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی زنان را سرکوب می‌کند و نظام از دسترسی بیشتر مردان به منابع و امتیازات ساختارهای سلطه در داخل و خارج از منزل حمایت می‌کند. مفهوم مرد سالاری هم مفهومی است که مردان قدرت مالکیت فراوان تری نسبت به زنان دارند.خشونت نیز نوعی قدرت است که با تحمیل خود به سایر پدیده‌ها، قدرت پدیده‌ها را مشخص می‌کند.
موسوی توضیح داد: در بررسی ریشه‌های تاریخی خشونت علیه زنان، در می‌یابیم که در حوزه عمومی، سه فاکتور آداب و رسوم، فرهنگ شفاهی و کتبی و سنت‌های عرفی، شرایط اعمال خشونت بر زنان را بازتولید و یا تسهیل می‌کنند. فرهنگ شفاهی می‌تواند شامل کلیه ضرب المثل‌هایی باشد که دهان به دهان می‌چرخد و عامل پیام‌های خشونت بار علیه زنان باشد. فرهنگی که اگرچه ریشه در سنت‌های خانوادگی ما دارد اما کارکرد خود را در جامعه مدرن حفظ کرده است.
او درباره ریشه‌های زن ستیری نیز گفت: ریشه‌های زن ستیزی را می‌توان در روایت‌ها از آدم و حوا دید. گویی زن موجودی نامستقل و تنها برای آسایش مرد آفریده شده است. اگرچه این باور سنتی با پیام قرآن از جمله سوره نساء در تعارض است اما متاسفانه رأی مفسران سنتی در ادبیات کلاسیک ما و در باورهای عرفی و قوانین ما تاثیر شگرفی داشته است.
سکینه موسوی با اشاره به شعری از مولانا ادامه، داد: آسیب شناسی تفسیرهای سنتی از زنان نشان می‌دهد که در پی نقصان عقل و ایمان زن هستند و بر عدم توانایی زنان و آسیب پذیری آنان برابر شیطان اصرار دارند. از این جهت اصرار دارند که زنان چون ناقص در عقل و دین هستند، نیازمند مرد هستند.
او گفت: اگرچه وقتی با موضوع خشونت رو به رو می‌شویم ، ابتدا جراحت و کبودی در نظر می‌آید اما در بررسی انواع خشونت می‌بینیم که هیچ کدام از این موارد دیده نمی‌شود و علائم ظاهری ندارد. در واقع لایه‌های پنهان تری وجود دارد.
موسوی افزود: بحث خشونت جسمی را همه به آن واقف هستند چون آثار قابل مشاهده دارد. بعضا هم میان برخی زنان مخصوصا در گذشته امری مرسوم و پذیرفته شده بود. اما خشونت روانی هم وجود دارد. خشونتی که باعث می‌شود، روح زن آسیبب ببیند و اعتماد به نفس و شخصیت او مخدوش شود. از دیگر خشونت‌ها ، خشونت اقتصادی است که ابعاد وسیعی دارد. مثلا بحث استقلال مالی زنان مطرح است که مردان آن را باور ندارند. این در حالی است که استقلال مالی به قدرت مردان می‌افزاید و زن مرئوس خانه‌ای می‌شود که رئیس آن می‌تواند او را از حق ادامه تحصیل، اشتغال، مسافرت خارج از کشور، حق ولایت و حضانت محروم کند.
او گفت: وقتی زن مورد تجاوز قرار می‌گرد، در حد دفاع از شرع می‌تواند وارد شود. از آنجایی که روابط جنسی بر عهده زنان گذاشته شده، اغلب زنان بار شرمزدگی را بر دوش می‌کشند و اغلب آماری که اعلام می‌شود با واقعیت فاصله زیادی دارد.
او در جمع بندی این بحث گفت: نگاه به واژه‌ها نشان می‌دهد که خشونت به عنوان حلقه کارا برای توجیه نابرابری در جامعه مرد سالار عمل می‌کند. از سوی دیگر در تقسیم قدرت و منابع، بر اقتدار مردان می‌افزاید و به زنان تحمیل می‌کند گمان برند که قابلیت‌های جسمانی و روانی آنها کمتر از قابلیت‌های بالقوه است. از این رو تأکید بر زنان نه به معنای ستیز با مردان بلکه به معنای تغییر فرهنگی است که نظام مرد سالار توجیه می‌نماید.
موسوی درباره پایان نامه‌اش با موضوع نقش خشونت در همسر کشی زنان نیز اضافه کرد: من با ۵۰ زن که همسرانشان را کشته بودند، یکسال در زندان رجایی شهر و مدتی در زندان اوین کار میدانی کردم. در مورد بسیاری از این زنان، خشونت فیزیکی، جنسی و روانی به شکل‌های زننده‌ای وجود داشت و بدتر از همه خشونت علیه فرزندان بود که مادران تحمل این خشونت‌ها را نداشتند و دست به قتل زده بودند.
موسوی در پایان سخنانش به خشونت دیگری که در زندان گریبانگیر زنان است اشاره کرد و ادامه داد: در شرایط زندان هم زنان مکلف به تمکین از مردان هستند و اگر نکنند، مرد می‌تواند به دلیل عدم تمکین تقاضای طلاق کند.
خشونت در فضای مجازی
شیما قوشه، وکیل دادگستری و عضو کانون شهروندی زنان دیگر سخنران این نشست با تمرکز بر بحث خشونت در فضای مجازی گفت: همیشه باید درباره خشونت علیه زنان حرف زد و از حرف زدن درباره آن نترسید. خانواه، محیط کار، دانشگاه و فضای مجازی، بیشترین حوزه‌هایی هستند که خشونت علیه زنان در آنجا اتفاق می‌افتد.
عضو کانون شهروندی زنان، درباره خشونت جنسی در فضای مجازی ادامه داد: همیشه اولین مورد بارزی که از خشونت جنسی به ذهن می‌رسد، تجاوز است. اما در خشونت جنسی چندین دسته بندی وجود دارد که بخشی از آن امکان وقوع در فضای مجازی را هم دارد. مانند بهره کشی جنسی. مثلا وادار یا اجیر نمودن زنان برای فحشا، یا سایر فعالیت‌های تجاری جنسی و یا تهدید و تحریک یا وادار کردن زن به فعالیت‌های جنسی. این موارد فقط نیاز به فضای واقعی ندارند. بنابراین خوب است که فضای مجازی را مانند فضای واقعی بدانیم و بدانیم که خشونت جنسی در فضای مجازی هم به وقوع می‌پیوندد.
او با دسته بندی خشونت در فضای مجازی،افزود: خشونت در فضای مجازی گاهی توسط افراد اتفاق می‌افتد. این اشخاص می‌توانند از نزدیکان ما و یا ساختاری باشند. برای مثال، سال گذشته، در تلگرام عکس خانم‌ها را استیکر می‌کردند و خیلی از زنان عکس پروفایل‌هایشان را تغییر دادند این امر منجر شد به صورت مشخص و ساختاری، صورت زن حذف شود. این خشونت سازمان یافته که از ساختار حاکم شکل می‌گیرد، بسیار خطرناک است.
قوشه درباره قانون جرائم رایانه‌ای گفت: این قانون در سال ۸۸ تصویب و در انتهای قانون مجازات اسلامی سال ۹۴ هم اضافه شد. برخی مواردی که در این قانون اشاره شد، مشخصا درباره خشونت زنان در فضای مجازی قابل استفاده است مانند انتشار، توزیع و یا معامله محتویات مستهجن، تولید، ذخیره و یا نگهداری، محتویات مستهجن البته به قصد تجارت و یا فساد، دعوت به جرائم منافی عفت، انتشار و یا در دسترس قرار دادن صوت، فیلم خصوصی و یا خانوادگی، اینها کاملا درباره زنان و اتفاقاتی که برایشان می‌افتد، مصداق دارد.
او افزود: پلیس فتا به راحتی می‌تواند، این افراد را شناسایی و دستگیر کند. بنابراین اگر با آن مواجه شدید، نترسید.چراکه بلافاصله می‌توانید شکایت کیفری کنید. امیدوارم یاد بگیریم که از امکانات خود می‌توانیم، استفاده کنیم.
خشونت در محل کار، علیه زنان
در پنل خشونت در محل کار، ویدئویی که از تجربیات خشونت علیه زنان شاغل در محل کار تهیه شده بود به نمایش درآمد و در ادامه فاطمه خرمی دیگر عضو کانون شهروندی زنان هم درباره خشونت در محیط کار گفت: سازمان عفو بین الملل در سال ۲۰۰۳ هر گونه اقدام، رخداد و عملی را که موجب عدول از رفتار متعارف شود و شخص را در جریان کار؛ مورد تهدید، هجوم و یا صدمه قرار دهد، خشونت محیط کار، تعریف می‌کند. خشونت در محیط کار دقیقا ناقض حقوق زنان است. مثل زمانی که زن‌ها همراه مردان کار می‌کنند اما دستمزد نابرابر دریافت می‌کنند، زمانی که بچه‌هایشان را در محیط کار نمی‌توانند در کنار خود داشته باشند، زمانی که زن‌ها در محیط‌های مدیریتی کلان، پیشرفت زیادی ندارد.
خرمی ادامه داد: یکی از مهم ترین خشونت‌های محیط کار، خشونت‌های جنسی است. آزار جنسی می‌تواند به شکل آزار کلامی هم باشد. زمانی که همکاری جوک‌های جنسیتی می‌گوید و یا اینکه درباره مسائل خصوصی زن می‌پرسد و زن را در یک موقعیت نامتعارف قرار می‌دهد. آزار غیر کلامی هم شامل حرکاتی در صورت مثل چشمک زدن و یا نگاه‌های آزار دهنده است.
عضو کانون شهروندی زنان با اشاره به اینکه آزار جنسی، فقط مربوط به جوامع جهان سوم نیست، ادامه داد: گیدنز، می‌گوید که آزار جنسی در محیط کار در غرب پدیده‌ای معمول است. آزار جنسی در جهان به صورت تبعبض جنسیتی و نقض حقوق بشر شناخته شده است و حتی ۷۵ کشور در این حوزه قانون تصویب کرده‌اند اما در کشور ما قانونی در این رابطه ندارد. قانون مجازات قدیم، طبق ماده ۶۳۷، در صورتی که زنا صورت نگرفته باشد، مجازات ۹۹ ضربه شلاق را برای آزار جنسی مقرر کرده که قابل خرید نقدی هم است. در قانون مجازات جدید هم در زمینه طبقه بندی جرم، ایرادات زیادی وجود دارد. آن چه مهم است اینکه ما قانونی برای مقابله با این نوع خشونت نداریم.
خرمی درباره تأثیرات منفی خشونت اعمال شده، گفت: خشونت فقط به محیط کار ختم نمی‌شود. وقتی کسی مورد خشونت قرار می‌گیرد، این خشونت را با خود به خانه و جامعه هم می‌برد. تحقیقات نشان می‌دهد که مهم ترین افرادی که مورد خشونت واقع می‌شوند، دختران جوان کم سن و سال هستند. همچنین پرستاران و افرادی که در اورژانس کار می‌کنند در محیط کارشان بسیار در معرض خشونت قرار می‌گیرند. همچنین کسانی که پایگاه اجتماعی مناسب و یا تحصیلات زیادی ندارند هم در معرض خشونت هستند.
عدم حمایت دولت، عامل اصلی خشونت علیه زنان کارگر
نسرین هزاره مقدم، فعال حوزه کارگری از دیگر سخنرانان نشست با طبقه بندی زنان کارگر شاغل سخنان خود را آغاز کرد: اشتغال زنان کارگر را به ۲ دسته می‌توان تقسیم کرد. اول زنان در بازار کار رسمی یعنی آنها که تحت پوشش قانون کار، فعالیت می‌کنند، دوم هم زنانی که در بازار کار غیر رسمی فعالیت می‌کنند. بازاری که یک عده از مسئولان برای سلب مسئولیت کردن از خودشان اسمش را مشاغل کاذب می‌گذارند مثل دستفروش‌ها. بیشترین آسیب هم به زنانی می‌رسد که در بازار کار غیر رسمی کار می‌کنند. اکثریت این زنان هم زنان سرپرست خانوار هستند.
او ادامه داد: پس اگر بخواهیم خشونت علیه زنانی که در بازار غیر رسمی کار می‌کنند را تقسیم بندی کنیم، می‌گوییم که یک دسته خشونت توسط دولتی‌ها صورت می‌گیرد. یعنی افرادی که سعی می‌کنند بدون اینکه برای زنان فرصت‌های شغلی شایسته ایجاد کنند؛ آنها را جمع کنند.
هزاره مقدم یادآوری کرد:مرکز آمار اعلام کرد که حداقل ۱۲ درصد از خانوارهای ایرانی، سرپرست زن دارند. اکثر این زنان کارگر هستند و طبق آنچه مشاهده می‌شود درصد زیادی از آنها به مشاغل غیر رسمی روی می‌آورند. پس آنچه زنان را در معرض خشونت قرار می‌دهد شاید کمتر ریشه فرهنگی داشته باشد و بیشتر به عدم حمایت دولت بازگردد.
او گفت: بند دوم اصل ۴۳ می‌گوید: اشتغال کامل و برابر وظیفه دولت است. این اصول مغفول مانده قانون اساسی را اگر کنار هم قرار دهیم، می‌بینیم که راهی برای ایجاد فرصت‌های شغلی زنان باقی نمی‌ماند. اما راهی که خیلی از محققان پیشنهاد کرده‌اند و در خیلی از کشورها امتحان شده اینکه سازمان‌ها به خود اشتغالی زنان کمک کنند. اصل ۴۴ قانون اساسی هم اتفاقا بر همیاری تعاونی‌ها تأکید زیادی داشته است.
هزاره مقدم در پایان گفت: زنان طبقات فرودست در بحث جنبش‌های مدنی زنان و در بحث جنبش طبقاتی کارگران جایگاهی ندارند. یکی از کارهایی که می‌شود کرد این است که این مطالبات زنان کارگر با دیگر مطالبات پیوند بخورد. در واقع باید غیر از مطالبات حقوقی که اعم زنان دارند، به مطالبات زنان کارگری که نمی‌دانند روز ۸ مارس چه روزی است؛ توجه شود. زنانی که در خیابان‌ها مشغول کار هستند، فقط در معرض آزار جنسی نیستند و تعداد زیادی از آنها درگیر مسأله اعتیاد نیز هستند. اگر فعالان حقوق زنان بتوانند پروسه ترک اعتیاد ، مهارت آموزی و سواد آموزی را پیش بگیرند، قطعا گام بزرگی برای جامعه زنان برداشته شده است.