غلبه کانالهای تلگرام بر انحصار رسانه‌ای
کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران
بررسی نقش کانالهای «تلگرام» در انتخابات ۷ اسفند
غلبه کانالهای تلگرام اصلاح‌طلبان بر انحصار رسانه‌ای اصولگرایان
بررسی کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران بر روی صدها کانال تلگرام که فعالیت پیوسته‌ای در خصوص پوشش اخبار انتخابات و یا هواداری از یکی از گروه‌های سیاسی حاضر در انتخابات داشته‌اند یا تنها به منظور پوشش انتخابات ساخته شده‌اند، نشان می دهد که کانالهای مرتبط با هواداران گروه‌های اصلاح طلب، به مراتب اعضا و تناوب بیشتری در انتشار اخبار خود داشته، از روش‌های خلاقانه‌تری برای فراهم کردن دسترسی مخاطب به اطلاعات استفاده کردند و مطالب خود را در اختیار طیف گسترده‌ای از مخاطبان خود قرار دادند و به این ترتیب نقش مهمی در اطلاع رسانی مردمی برای رای دادن به کاندیداهای خود ایفا کرده‌اند.
همچنین علیرغم محدودیت‌های رسانه‌های چاپی، آنلاین و صوتی تصویری اصلاح‌طلبان برای تبلیغ کاندیداهای خود در دو مجلس، و تحلیل خبرهای انتخابات در داخل کشور، میلیون‌ها تن از مردم ایران با استفاده از شبکه‌های خبری ماهواره‌ای که مخاطب زیادی در ایران دارند و نیز کانالهای پرطرفدار آنها بر روی تلگرام، اخبار و تحلیل‌های مرتبط با انتخابات را پیگیری کردند.
اهمیت پیام‌رسان تلگرام در ایران طی ماه‌های گذشته در میان شهروندان ایرانی چنان افزایش یافت که در ۲۸ دی‌ماه ۹۴، سید اسدالله دهناد، سرپرست شرکت مخابرات ایران گفت که «هر ایرانی بیش از ۲ ساعت» در روز از تلگرام استفاده می‌کند که به گفته وی چندین برابر زمان تماشای برنامه‌های تلویزیون است.
پیش از هفتم اسفند، یک منبع مطلع به کمپین گفت که برخی از نهادهای محافظه کار از دستگاه های مرتبط با فیلترینگ اینترنت در دولت حسن روحانی خواسته‌اند که سایت تلگرام را در ۲۴ ساعت آخر منتهی به انتخابات فیلتر کند. به گفته محمود واعظی این درخواست با مخالفت وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات مواجه شد. این بهترین فرصت برای کاربران بود تا علیرغم آنکه تبلیغات برای کاندیداهای ریاست جمهوری ۲۴ ساعت قبل از انتخابات به پایان می رسید، در روز آخر و حتی روز انتخابات نیز از طریق این پیام‌رسان به اطلاع رسانی و بسیج مردم برای رای دادن به لیست خود اقدام کنند.
کانالهای متمرکز بر تبلیغات انتخاباتی
بررسی کمپین بر ده کانال پرطرفدار اصلاح طلب و اصولگرا، در دو هفته منتهی به انتخابات، نشان می‌دهد که کانالهای نزدیک یا وابسته به اصلاح طلبان که همه فعالیت آنها متمرکز بر تبلیغات انتخاباتی بود[۱]، در مقایسه با کانال های مشابه اصولگرایان[۲]، بیشترین عضو را دارا بودند (۷۸/۸ درصد) و تناوب مطالب منتشر شده در آنها به مراتب از کانالهای اصول گرا (۲۱/۲درصد) بیشتر بود. برای مثال کانال اصلاح‌طلبان نیوز تا پیش از روز انتخابات، بیش از ۱۵۵ هزار عضو داشت.
این درحالی است که کانال رسمی رجانیوز که طی هفته‌های گذشته عمده مطالب خود را به تبلیغ کاندیداهای اصولگرا در انتخابات اختصاص داده بود، تنها ۵۵ هزار عضو دارد. کانال اصلاح طلبان نیوز طی ۲۴ ساعت قبل از انتخابات بیش از ۱۵ درصد رشد داشت. در حالی که سایت رجا نیوز در همین مدت ۳ درصد رشد منفی داشته یا به عبارتی حداقل بیش از سه هزار نفر این کانال را در این مدت ترک کردند. این روند در مورد دیگر کانالهای تلگرام اصلاح طلبان نیز مشاهده می شود.
همچنین هم اصلاح طلبان و هم اصولگرایان، ربات‌های تلگرامی برای لیست نامزد‌های انتخاباتی خود طراحی کردند. به عنوان نمونه ربات «لیست امید» بعد از انتشار ویدیو محمد خاتمی و درخواست رای دادن به فهرستی که او آن را «امید» نامید شروع به فعالیت کرد. در میان اصولگرایان نیز استفاده از استیکر‌های تلگرامی کاربرد بسیاری داشت که با اقبال زیادی در میان کاربران تلگرامی مواجه شد. اهمیت ربات‌های یاد شده در آن بود که امکان آشنا شدن با کاندیداهای اصلاح طلبی که عموما برای مردم ناشناخته بودند را فراهم می‌کرد.
با این وجود در بین کانالهای رسمی مربوط به وب‌سایت‌های خبری و یا نشریات و روزنامه‌ها، رسانه‌های اصولگرا دارای کاربران بیشتری هستند و پس از آن خبرگزاری‌های رسمی و رسانه‌های میانه رو و در قسمت کمی رسانه‌های اصلاح‌طلب هستند[۳]. برای مثال تا پیش از روز انتخابات هفتم اسفند، باشگاه خبرنگاران جوان ۴۶۷ هزار عضو یکی از پرعضو ترین کانالهای تلگرام خبری فارسی محسوب می‌شد. حتی روزنامه تندروی کیهان ۱۷ هزار عضو داشت. درحالی که روزنامه شرق تا قبل از روز انتخابات دو هزار عضو، وب سایت کلمه ۲۶ هزارعضو و روزنامه قانون ۱۲۰۰ عضو داشت.
یکی از روزنامه‌نگاران داخل کشور به کمیپن بین‌المللی حقوق بشر در ایران گفت: «نگرانی از اینکه انتشار مطالب بر روی تلگرام برای روزنامه‌ها مشکل ساز باشد، باعث شد که از فعالیت جدی رسانه‌های اصلاح طلب در داخل، جلوگیری شود.» با این وجود، به استثنای باشگاه خبرنگاران جوان، تعداد اعضای کانالهای رسانه‌های چاپی و آنلاین داخل کشور بسیار کمتر از کانالهای اختصاصی انتخابات بود.
رسانه‌های خارج از کشور: بیشترین تعداد اعضا در میان کانالهای خبری تلگرام
علاوه بر کانالهای تلگرامی متمرکز بر انتخابات، بررسی‌های کمپین همچنین نشان می‌دهد که رسانه‌های آنلاین و رادیو- تلویزیونی خارج از ایران[۴]، حضور بسیار فعالی در پیام رسان تلگرام دارند و کاربران بسیاری خبرهای آنها را دنبال می‌کنند. برای مثال تنها کانال تلگرام بی‌بی‌سی فارسی تا پیش از روز رای گیری، بیش از ۳۴۰ هزار و کانال شبکه من وتو بیش از ۳۱۵ هزار عضو داشت.
بر اساس این تحقیق در میان ۹ رسانه فارسی زبان خارج از کشور، شبکه خبری بی‌بی‌سی فارسی با ۴۴/۴٪ بیشترین مخاطب در تلگرام را به خود اختصاص می‌داد و پس از آن با اندکی فاصله شبکه تلویزیونی من و تو با ۴۰/۴٪، دومین رسانه فارسی زبان خبری پر مخاطب خارج از کشور در شبکه تلگرام به شمار می رفت.
مجموع اعضای این ۹ کانال ۸۲۸ هزار نفر بوده است. نگاهی به تعداد بینندگان پست‌هایی که توسط این رسانه‌ها منتشر می‌شود (از جمله بی‌بی‌سی فارسی)، حاکی از آن است که نوشته‌های این کانال‌ها – با توجه به استفاده کاربران از ابزار‌هایی مانند «فورواردکردن»، (ارسال مجدد)- هر کدام بین سیصد تا پانصد هزار بیننده داشته است.
با در نظر گرفتن اظهارنظر مقامات ایرانی که مردم وقت بیشتری را بر روی تلگرام در مقایسه با تماشای برنامه های تلویزیون ایرانی سپری می کنند، اهمیت این اعداد بهتر مشخص می شود.
این رسانه‌ها طی هفته‌های گذشته با توجه به یک طرفه بودن جریان اطلاع رسانی در زمینه انتخاباتِ روز جمعه هفتم اسفندماه، به صورت مداوم به ارائه خبرو تحلیل به مخاطبان خود پرداختند و دسترسی آنها را نه تنها تا روز انتخابات، بلکه در روز انتخابات فراهم کردند و عملا در کنار دیگر کانال‌هایی که در بالا آمد، تاثیر انحصار رسانه‌ای صداوسیما را درخصوص پوشش خبرهای مرتبط با انتخابات تحت تاثیر خود قرار دادند.
اصولگرایان، اصلاح طلبان: کدام یک حضور فعال‌تری در تلگرام دارند؟
بر اساس بررسی‌های کمپین، کانالهای تلگرامی اصلاح طلبان که متمرکز بر تبلیغات انتخاباتی بودند، در مقایسه با کانالهای تلگرامی رسانه‌های چاپی و آنلاین اصولگرا، اصلاح طلب و میانه رو داخل کشور، به مراتب هم اعضای بیشتری داشتند و هم شمار افرادی که مطالب آنها را دیدند بیشتر بود.
با در نظر گرفتن ده کانال پرهوادار این سه گروه، کانالهای اصولگرا (۴۷/۲ درصد) با فاصله قابل توجهی هواداران بیشتری نسبت به کانالهای اصلاح طلبان (۱۲درصد) داشتند. این درحالی است که ده خبرگزاری و رسانه‌آنلاین میانه‌رو که در این انتخابات به صورت آشکار از گروه‌های حاضر حمایت نکردند، یا هر دو جناج سیاسی را پوشش دادند، سهم ۴۰/۸ درصد را به خود اختصاص دادند. اگر چه، حداقل نیمی از این رسانه‌ها بدون حمایت از لیست‌های گروه‌های حاضر در انتخابات، خبرهای انتخاباتی مرتبط با اصلاح طلبان را پوشش داده اند.
این اعداد نشان دهنده این است که چگونه کانالهای تلگرامی رسانه‌های خارج از کشور و نیز کانالهای تلگرامی غیررسمی مرتبط با اصلاح طلبان، وضعیت نابرابر رسانه‌ای بین اصولگرایان و اصلاح طلبان را طی هفته‌های منتهی به انتخابات به نفع اصلاح طلبان تغییر داده است.
علاوه بر کانالهای چهره‌های شناخته‌شده، کانال‌ها و گروه‌های تلگرامی که از چند ده تا چندین هزار عضو داشته و انتشار خبرهای مربوط به اصلاح طلبان و بسیج مردم برای رای گیری پرداختند، چشمگیر بود.
تلاش برای فیلتر کردن پیام‌رسان‌ها: مخالفت دولت؛ ادامه دسترسی
اظهارات ضدونقیضی که طی هفته آخر پیش از انتخابات توسط مسوولین و رسانه های اصولگرا منتشر شد، آشکارا حاکی از نگرانی آنها از نقش و نفوذ این پیام رسان به عنوان یک رسانه تاثیر گذار در میان مردم بود. برای مثال روز یکشنبه دوم اسفند ماه ۱۳۹۴ خبرگزاری ایسنا به نقل از منابعی که نام آنها را ذکر نکرد در گزارشی اعلام کرد «شبکه تلگرام در دو روز آخر هفته فیلتر خواهد شد.» این گزارش یک روز پس از انتشار از خروجی خبرگزاری ایسنا حذف شد.
همچنین باشگاه خبرنگاران جوان که به نهادهای امنیتی نزدیک است در تاریخ چهار اسفند ۱۳۹۴ در گزارشی که دقایقی بعد آن را حذف کرد به نقل از مقام قضایی اعلام کرد دستور فیلترینگ سه نرم افزار پیام رسان تانگو، واتزاپ و لاین صادر شده. باشگاه خبرنگاران جوان به نقل از این منبع در کمیته تعیین مصادیق مجرمانه نوشت: «دستور قضایی، فیلترینگ نرم افزارهای ارتباطی تلفن همراه شامل لاین، واتس‌آپ و تانگو صادر شده است، این طرح ارتباطی به فیلترینگ هوشمند ندارد و نرم افزارهای یاد شده به طور کامل فیلتر می شوند.»
اما با مخالفت مقامات دولت روحانی، عملا شبکه‌های اجتماعی و تلگرام حتی در روز انتخابات به کار خود ادامه داند.
با توجه به دسترسی و همچنین استفاده بالای کاربران ایرانی از پیام رسان تلگرام، اقبال بسیار زیاد نسبت به کانالهای تلگرام انتخاباتی اصلاح طلبان و همچنین رسانه‌های خارج از کشور، این فرصت برای آنها فراهم می‌شود تا با دسترسی به اخبار و اطلاعات و تحلیل های مرتبط با انتخابات پیش رو، استیلا و انحصار رسانه‌ای دستگاه‌های تبلیغاتی و رسانه‌ای اصولگرایان را به چالش بکشد.
در واقع علیرغم حمایت مستقیم و غیرمستقیم صداوسیمای جمهوری اسلامی و حمایت تلویحی سیدعلی خامنه‌ای از جریان اصولگرا، روز هفتم اسفند ماه هواداران دولت و گروه‌های اصلاح طلب درحالی برای رقابتی نابرابر با کاندیداهای اصولگرا به پای صندوق‌های رای می‌روند، که استفاده از شبکه‌های اجتماعی، به خصوص پیام‌رسان تلگرام در ایران و همچنین شبکه‌های ماهواره‌ای عملا انحصار رسانه‌ای دستگاه های تبلیغاتی حکومتی را با چالش جدی مواجه کرد.
پی‌نوشت:
فهرست کانال‌هایی که در این نوشته مورد بررسی قرار گرفته اند به شرح زیر است:
۱. فهرست کانالهای نزدیک به اصلاح طلبات مخصوص انتخابات
اصلاحات نیوز، خاتمی مدیا، دانشجو نت، قلم نیوز، تا انتخابات، انتخابات ایران ۹۴، پویش ۹۰، رای زنان، خبر فوری، رای به اصلاحات، گام دوم، زنده باد اصلاحات، کانال ویژه خبری، خاتمی یزد، تهران آنلاین، اعتماد ملی، قلم نیوز، هواداران حسن روحانی
۲. فهرست کانالهای نزدیک به اصولگرایان مخصوص انتخابات
کانال خبری تحلیلی فتن، قرارگاه عمار، جبهه پایداری، دولت بهار، استان ۲۴، حامیان دکتر حداد عادل، رجا نیوز، خبرگان منتخب، نجات ملت، بسیج پرس، کمپین انتخاباتی نجات ملت، مجمع اصولگرایان، فتنه اکبر، نه به انگلیس، بسیج پرس
۳. فهرست کانالهای خبرگزاری‌ها
ایلنا، مهر، نسیم، ایسنا، جام جم، خبر آنلاین، مهر، دنیایی اقتصاد، ایرنا، همشهری
۴. فهرست کانالهای رسانه‌های خارج از ایران
بی بی سی، رادیو فردا، رادیو زمانه، من و تو، یورو نیوز، دویچه وله، صدای امریکا، ایران وایر، العربیه