ايران امروز

گرمایش زمین

مرتضی نگاهی
سال‌ها پیش در شهر زادگاه من، سراب، فصل زمستان آن‌چنان سرد می‌شد که گوئی زمین و زمان یخ می‌بست. در هر خانه‌ای دست کم یک شیر آب را سرتاسر زمستان باز می‌گذاشتند تا لوله‌های آب در زیر زمین یخ نبندند. دور آن شیر آب باز مانده، مجسمه‌ای زیبا و گاه شیر‌مانند، از یخ درست می‌شد که تمام ماه‌های زمستان و گاه تا مدت‌ها پس از نوروز و سال نو باقی می‌ماند. میزان برف کوچه‌ها و برف‌ پشت‌بام‌ها که به کوچه‌ها پارو‌می‌شد، آن چنان زیاد بود که اغلب برای رفت و آمد "تونل" می‌زدند. و چه کیفی داشت از داخل تونل‌ها عبور کردن و به مدرسه رفتن. گاه از شدت سرما مدارس تعطیل می‌شدند و ما پناه می‌بردیم به زیر کرسی و تماشا می‌کردیم نقش و نگارهای شیشه‌های پنجره را که پر از پرنده و درخت و جنگل بودند.

اکنون، دیگر، آن روزها رفته‌اند. مادرم می‌گوید امسال فقط یک بار برف آمد و آن هم سریع آب شد و رفت. کرسی‌ها هم برچیده شده‌اند.

در عین حال، امسال، در اغلب نواحی شرق آمریکا، کانادا و شمال اروپا، آن چنان برف و بورانی حاکم بود که در تاریخ کمتر سابقه داشته است. در نیویورک و واشینگتن ارتفاع برف تا یک متر هم رسید. آن هم در ماه فوریه. در ماه مارس (اسفند ماه خودمان) میزان بارندگی در همان خطۀ شرق آمریکا، آن چنان سیل آسا بود که زمین و زمان در آب غرق شدند. اداره هواشناسی میزان بارندگی را تا ۲۵ اینچ (بیش از نیم متر) ارزیابی کرد. رودخانه‌ها طغیان کردند و مردم برای خریدن نان و مایحتاج مجبور شدند با قایق‌های بادی رفت و آمد کنند. روزگار غریبی شده است!

چند سالی است که مرتب سونامی، گردبادهای مرگ‌بار، زمین لرزه‌های نیرومند و دیگر سوانح طبیعی در کره زمین رخ می‌دهند. به راستی چه شده است؟

کسانی، تمام این پدیده‌ها را به حساب "گرمایش زمین" و وجود گازهای گلخانه‌ای در جو زمین می‌دانند. یعنی پدیده‌ای که بشر به وجود آورده است. در مقابل، برخی هم این پدیده‌ها را ناشی از عوامل طبیعی ارزیابی می‌کنند و بر این باورند که گرمایش زمین پدیده‌ای جدید نیست. به باور این گروه، زمین در حیات چند میلیون سالهء خود بارها سرد و گرم شده است. سردی و گرمی بسیاری چشیده است!

با این همه، نمی‌توان تاثیر سوانح بشری را نادیده گرفت. کارخانه‌های دود‌زا، دست‌اندازی بشر به طبیعت، جنگل زدائی، هجوم آهن و ماشین و مواد شیمیائی به زندگی معاصر، آلودگی هوا و آب – به ویژه در کشورهای جهان سوم و کشورهای در حال رشد- همه و همه، کره زمین را "آلوده" کرده است.

گرم شدن زمین یا "گرمایش زمین" به پدیده‌ای گفته می‌شود که به گرم شدن دمای سطح زمین و اقیانوس‌ها منجر می‌گردد. دهه گذشته (۱۹۹۰ تا ۲۰۰۷) یکی از گرم‌ترین ده‌های ۴۰۰ سال اخیر بود. اگر این گرمایش با این میزان ادامه یابد در سال ۲۱۰۰ خشکسالی شدید، گرمای سوزان و طوفان‌های وحشتناک رخ خواهد داد.

گرمایش زمین بخشی از تغییرات جوی است که در حیات طولانی کره زمین همواره رخ داده است. این تغییرات از عصر یخ‌بندان آغاز شده است. عوامل طبیعی مانند فوران یا انفجار آتش فشان‌ها، تغییرات انرژی کره خورشید و بادهای خورشیدی (هاله جو بیرونی خورشید حاوی ذراتی است که انرژی کافی برای فرار از جاذبه خورشید را دارند. این ذرات به صورت مارپیچی با سرعتی معادل ۹۰۰ کیلومتر در ثانیه از خورشید دور شده و بادهای خورشیدی را به وجود می‌آورند.) در تغییرات جوی بسیار موثر هستند. در عین حال، از قرن هیچدهم، که انقلاب صنعتی رخ داد و بی مبالاتی‌های انسانی که تا به امروز هم جریان دارد، در تغییرات جوی منجر به گرمایش زمین بی تاثیر نیستند.

به عقیده دانشمندان تغییرات جوی و گرمایش زمین در آینده، با ذوب شدن یخچال‌های قطبی باعث بالا رفتن سطح آب در کره زمین خواهد شد. برخی از دانشمندان بر این باورند که گرمایش زمین سبب بارش‌های زیاد برف در دو قطب شمالی و جنوبی زمین خواهد شد که این امر باعث خواهد شد تا آب بیشتری وارد اقیانوس‌ها و دریاها شود. میزان این افزایش تا سال ۲۱۰۰ میلادی بین ۱۸ تا ۵۹ سانتیمتر پیش‌بینی شده‌است. (آکادمی علوم و فنون آمریکا)

بنابراین انتظار می‌رود که دریاهای آزاد به سوی زمین پیش‌روی کنند و در عین حال قله‌های یخچالی و کوه‌های همیشه برفی در گوشه و کنار دنیا اندک اندک ذوب شده و آب مصرفی مردم را دچار بحران‌های اساسی کنند.

نزدیک به دویست سال است که بشر با استفاده از سوخت‌های فسیلی (نفت، گاز و زغال سنگ) و استفاده از ماشین‌های گاززا، جنگل زدائی و ... زمینه‌ پیدایش "گازههای گلخانه‌ای" فرآهم کرده‌است. در گلخانه‌ها که سقف و دیوارهای شیشه‌ای دارند، پرتوهای خورشید وارد گلخانه می‌شوند ولی با و جود موانع شیشه‌ای نمی‌توانند از آن خارج شوند. این امر هوای درون گلخانه را به شدت داغ می‌کند. در کره زمین هم، از قرن هیجدهم به این سو میزان جذب پرتوهای خورشیدی بالا رفته، که به افزایش دمای زمین در نزدیکی سطح آن منجر شده است.

عمده‌ترین گازهای گلخانه‌ای عبارت‌اند از: بخار آب (۶۰ درصد)، دی اکسید کربن (۲۶ درصد) و اوزون. در پیمان معروف کیوتو گاز متان هم جزو گازهای گلخانه‌ای به حساب آمده‌است. این گاز عمدتا از فعالیت‌های کشاورزی و اکسید نیترات موجود در کودهای شیمیائی پدید می‌آید.

در سال ۱۹۹۷ طی پیمانی معروف به "پروتوکل کیوتو"، ۳۶ کشورهای صنعتی جهان متعهد شدند که تا سال ۲۰۱۲ میزان گازهای گلخانه‌ای خود را به میزان پنج درصد از سال ۱۹۹۰ (سالی که مبداء انتخاب شد) کاهش دهند و در عین حال به کشورهای در حال توسعه نیز برای استفاده از انرژی‌های جدید، مانند انرژی خورشیدی و بادی، کمک‌های مالی کنند.

مصوبات این پیمان از تاریخ ۱۶ فوریه سال ۲۰۰۵ برای کشورهای امضاء کننده الزامی شد.

آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین کشور مصرف کنندۀ سوخت‌های فسیلی که ۳۶ درصد گازهای گلخانه‌ای جهان را تولید می‌کند، در سال ۲۰۰۱ از پیمان کیوتو خارج شد. آمریکا اجرای کاهش گازهای گلخانه‌ای را بسیار پرهزینه می‌داند و از این که پیمان کیوتو کشور‌های در‌حال توسعه را تا سال ۲۰۱۲ ملزم به اجرای مصوبات پیمان نمی‌کند، موفقیت پیمان کیوتو را با تردید می‌نگرد. وانگهی، کشور چین هم که با رشد شتابان اقتصادی در حال حاضر ۲۲ درصد گازهای گلخانه‌ای را تولید می‌کند، خود را از پیمان کنار کشیده‌است.

در این میان کشورهای نفتی و ثروتمند هم با مصرف بی رویه سوخت‌های فسیلی به ویژه ایجاد گازهای سرب آلود خود‌روها به آلودگی محیط زیست ضربه‌های اساسی وارد می‌کنند.

ایران از جمله کشورهائی است در تولید گازهای سمی گلخانه‌ای پیشرو هست. در ایران میزان تولید این گاز‌ها از سال ۱۹۹۲تا سال ۲۰۰۹ به صورت تصاعدی بالا رفته و هم اکنون یک و نیم درصد کل گازهای گلخانه‌ای را ایران تولید می‌کند.