تهران شهر پرگودال و پرخطر

طی چند ماه گذشته، تهران با فرونشست‌های متعددی روبه‌رو بوده است كه باعث شده موجی از نگرانی و دلهره در دل ساكنین پایتخت ایجاد شود.

از فرونشست زمین در محله شهران كه باعث شكستن لوله گاز و بروز انفجاری دهشتناك شد تا فروریزش مترو كیانشهر و از نشست زمین در خیابان پیامبر تا انتشار خبر احتمال فرونشست زمین در بخشی از محله نیاوران كه به دلیل حفر گود بزرگ پروژه اطلس مال به وجود آمده است؛ هر روز نگرانی‌های بیشتری شكل می‌گیرد.

هر چند این نخستین بار نبوده و نیست كه حفره‌های غول‌آسای شهرمان، باعث ایجاد رعب و وحشت در دل شهروندان این كلانشهر كشورمان شده‌اند. همین دو سال قبل بود كه فرونشست زمین در خیابان ایران زمین كه گفته می‌شود به دلیل گود معروف به بابك زنجانی ایجاد شده است، باعث ایجاد ترك‌هایی در دیوارهای ساختمان‌ها و حتی خالی شدن بخشی از منازل خیابان‌های اطراف آن به خاطر ترس ناشی از خراب شدن آنها و زیر آوار ماندن ساكنینش شد؛ حادثه‌ای كه هنوز هم برای اهالی آن محله تازگی دارد.

اینجا جو كاملا سنگینی حاكم است. درست مثل اینكه هرگونه حركتی رصد می‌شود. دورتا دور محوطه، با دیوارهای كاذب فلزی كه تبلیغ یك شركت ساختمانی روی آن درج شده و بخشی هم با فنس‌ها و دیواره‌های فلزی نارنجی و سیاه رایج در جریان ساخت و ساز‌ها مسدود شده است.

اینجا اما یك منطقه حفاظت شده امنیتی نیست، بلكه بخشی از خیابان معروف ایران زمین در منطقه ٢ است كه گودالی به عمق تقریبی بیش از ٣٠ متر در آن حفر شده است. گودی در قطعه زمینی «دو بر»، با وسعت تقریبی هزار متر مربع كه قرار بوده مجتمعی تجاری با حجم تجارت ٣١٣ هزار متر مربع و ٣٨ – یا به روایتی ٣٣ – طبقه در آن احداث شود.

اینجا گود معروف به ایران زمین است كه تا سال گذشته مالكش چهره جنجالی این سال‌ها، بابك زنجانی بود كه الان حدود یك سالی است كه بی‌سرو صدا در اختیار وزارت نفت قرار گرفته است. همان گودالی كه دو سال قبل باعث شد تا لوله آب یكی از خیابان‌های فرعی شمالی آن بشكند و زمین فرونشیند و حتی دیواره‌های خانه‌های مجاور آن ترك بردارد. ضلع غربی آن پشت به پشت خانه‌ها و برج‌هایی است كه به كوچه‌ای دیگر می‌رسد. انتهای كوچه چند خانه ویلایی در فضایی به شكل T قرار دارند.

ساختمان‌هایی با پلاك‌های ٢٦٩، ٢٣٦ و ٢٦٨ قدیم و ١، ٢ و ٤ جدید. خانه‌هایی كه نشان از متمول بودن صاحبانش دارد. كوچه‌هایی دنج و خلوت كه نمونه‌هایش را در كمتر جایی از تهران می‌توان پیدا كرد. چند روز قبل وزارت نفت اعلام كرده بود كه این گود ایمن است و تحت كنترل، اما با این حال هنوز هم اهالی این خانه‌ها از ایمنی گود یاد شده اطمینان ندارند و با ترس و دلهره شب‌ها را به صبح می‌رسانند.

گود «ایران‌زمین» ولی تنها حفره عمیق و ترسناك شهرمان نیست كه هر لحظه سلامت و زندگی شهروندان‌مان را تهدید می‌كند. براساس آخرین آمار منتشر شده از سوی شورای شهر در پایتخت بیش از ١٥٠ گود پرخطر قرار دارد كه ایران زمین تنها یكی از آنهاست.

گودهایی كه تنها ٤،٣ مورد از آنها رسانه‌ای شده است و بقیه همچنان در سایه‌ای از سكوت خبری، ناشناس باقی مانده‌اند و ممكن است هر لحظه حادثه ساز شوند و جان تعدادی از شهروندان را به خطر اندازد. اما چرا گودهای حفر شده بعضا در گروه «پرخطر» قرار می‌گیرند؟

به اعتقاد اكثر كارشناسان دلیل اصلی این مساله ضعف قوانین شهرسازی است. شاید به همین دلیل باشد كه چندی قبل معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران در ابلاغیه‌ای، تلاش كرد تا با تغییر شرایط نظارت مهندسین ناظر، نواقص امروز را برطرف كند. گرچه خود این ابلاغیه جدید هم هنوز با انتقادهایی همراه است؛ انتقادهایی كه هنوز پاسخی به آنها داده نشده است.

قانون جدید، قانونی با مفادی تازه
در چند سال اخیر از آنجایی كه محدودیت‌های طبقاتی برای ساخت برج‌ها بیشتر شده است بسیاری از مالكین پروژه‌ها برای تامین پاركینگ مورد نیاز طبقات مثبت- طبقاتی كه با تراكم بالای ١٠ تا ١٥ طبقه، در تراز روی زمین احداث می‌شود- مجبور هستند تا ساخت طبقات منفی را در دستور كار خود قرار دهند. به بیانی پاركینگ‌ها به زیر زمین می‌روند تا ساخت برج‌ها برای مالكین آنها مقرون به صرفه‌تر باشد و در عین حال قوانین شهرسازی هم زیرسوال نرود.

این رویه باعث شده تا مهندسین تا عمق بیش از ١٥ متری زمین، حفاری انجام دهند تا حداقل ٥ و به‌طور متوسط ٦ تا ٧ طبقه منفی در تراز زیرزمین، احداث كنند و بتوانند معضل پاركینگ‌های‌شان را حل كنند. اما این رویه باعث شده تا هرجایی كه زمین بزرگی وجود داشته و مالك آن درصدد ساخت آسمانخراش یا مركز تجاری و برجی بوده است، گودال‌های عمیق و بزرگی و بعضا ترسناكی حفر شود كه تاكنون باعث بروز حوادث متعددی در سطح شهر شده است.

از فرونشست زمین در خیابان ایران‌زمین كه به دلیل حفر گودال چند ده متری كه متعلق به بابك زنجانی است گرفته، تا نشست زمین و نمناك شدن زمین محله نیاوران و كاخ صاحبقرانیه به دلیل حفر گودال دیگری برای ساخت مجتمع بزرگ اطلس مال كه گفته می‌شود متعلق به یك نهاد نظامی است. خطر این گودال‌ها گاهی به حدی است كه مانند آنچه در خیابان ایران زمین رخ داده، حتی منجر به ترك برداشتن دیوار خانه‌های اطراف آن می‌شود؛ معضلی كه می‌رود تا جای جای شهر تهران را با مخاطراتی جدی روبه‌رو كند.

شهر پرگودال و پرخطر
براساس آمار موجود، هم‌اكنون بیش از هزار ملك از مجموع پروژه‌های ساختمانی تهران به دلیل اشكالات موجود در پروسه صدور پروانه ساختمانی نیمه‌كاره رها شده‌اند كه بیش از ٤٠درصد آنها مربوط به سال‌های ٨٥ تا ٨٩ هستند. به عبارتی طول عمر برخی از آنها به بیش از یك دهه می‌رسد. اما در كنار این پروژه‌های نیمه كاره، آمار گودال‌های رها شده یا پرخطر پایتخت هم در نوع خود دهشتناك و دلهره‌آور است.

طبق آخرین آماری كه در زمستان سال گذشته از سوی اقبال شاكری، رییس كمیته عمران شورای شهر منتشر شد، در شهر تهران چهار هزار مورد گودبرداری صورت گرفته كه از این میان هزارو ٥٧٠گود رها شده‌‌اند و بر اساس همین اظهارات بیش از ١٥٠ مورد از آنها درمرحله پرخطر و بحرانی قرار دارند.

گودهایی كه بخش اعظمی از آنها در مناطق یك تا سه شهری قرار دارند. چرا كه براساس قانون قدیم پروسه طولانی صدور پروانه ‌ساختمانی برای برج‌های مسكونی، تجاری و اداری همواره بهانه‌ای بوده تا شهرداری‌ها ابتدا مجوزی موقتی به نام «پیش‌پروانه» را برای مالكین ثروتمند و پرنفوذ این مجموعه‌ها صادر كنند تا مالك با خاك‌برداری و گودبرداری كارش را شروع كند و سرفرصت، پروانه قطعی برایش صادر شود.

این فرآیند اما بدون هیچ نظارتی انجام می‌شود زیرا نظام‌مهندسی هم معتقد است كه وظیفه مسوولیت نظارتش از لحظه صدور پروانه است و قبل از آن، ارتباطی به وی ندارد. همین مسائل در كنار حوادث و شكایت‌های شهروندان از خسارت‌های ناشی از گودال‌های پرخطر باعث شد تا بالاخره معاونت شهرسازی شهرداری طی ابلاغیه‌ای به دفاتر خدمات الكترونیك شهر، سازنده‌ها را مكلف كند تا قبل از آغاز هر نوع عملیات ساختمانی به‌ ویژه عملیات‌های پرخطری مانند گودبرداری‌های عمیق، ابتدا مراتب را به مهندس ناظر مربوطه اطلاع دهند.

بدین‌ترتیب و براساس مقررات جدید، شروع عملیات ساخت و ساز بدون اعلام رسمی و مكتوب مهندس‌ناظر به دفتر خدمات، غیرقانونی است و تخلف محسوب خواهد شد.

این قانون بخش‌های دیگری هم دارد از جمله اینكه مهندسین ‌ناظر، تا قبل از اتمام تخریب كامل ملك كلنگی و تبدیل محل پروژه به زمین آماده ساخت (تراز صفر-صفر)، اجازه ندارند عملیات ساختمانی تحت نظر خود را آغاز كنند. معاونت شهرسازی هدف از این ابلاغیه را كاهش تعداد «ساختمان‌های نیمه‌كاره و معطل‌مانده» و همچنین «آسیب‌های ناشی از گودهای نیمه‌كاره» در سطح شهر اعلام كرده است.

دو دو تا، چند تا؟
حدود دو سال قبل سازمان نظام مهندسی طی خبری به ریشه‌یابی علل بروز حوادث ناشی از گودبرداری پرداخت. براساس ادعای این سازمان گرایش ساخت وساز به سمت برج‌های تجاری یا چندمنظوره، عمق گودبرداری‌ها را برای احداث «طبقات منفی» افزایش داده ولی در عوض، چون عوامل ساخت در برخی از این گودها، ضوابط مخصوص عمیق‌سازی را رعایت نمی‌كنند، عملیات در فاصله كوتاهی بعد از شروع، به ریزش دیواره گود و سپس نشست خیابان‌های اطراف منجر می‌شود و ناكام می‌ماند.

این گزارش در مورد دلیل دوم این حوادث نیز آورده است: «در گودبرداری‌های عمیق كه طی دو سال اخیر، تعداد آنها در مقایسه با ساخت‌وسازهای كم‌ارتفاع و كم‌عمق، افزایش پیدا كرده است، از آنجا كه در قسمت‌هایی از مناطق شهر تهران، قنات‌های خشك شده و آبراه‌های زیرزمینی وجود دارد، عملیات گودبرداری در این مناطق باید بعد از آزمایش‌های استحكام خاك‌های مجاور محل گود و تاییدیه‌های مربوطه انجام شود؛ اما صرف‌نظر كردن برخی سازنده‌ها از این آزمایش‌ها، مسیر گودبرداری را ناگهان به ریزش و نشست منحرف می‌كند.»

به اعتقاد سعید غفرانی، رییس پیشین سازمان نظام مهندسی تهران به‌طور قطع یكی از اصلی‌ترین علل بالابودن حوادث و تلفات گودبرداری در شهر تهران، رواج بلند مرتبه‌سازی شهر است.

وی با اذعان به اینكه مسوولیت اصلی حوادث ناشی از گودبرداری و هرگونه حادثه ساختمانی در زمان احداث برعهده مهندسین ناظر است گفت: براساس قانون و سلسله مراتب موجود، مسوولیت كنترل و نظارت بر گودبرداری بر عهده مهندس ناظر است و اگر مورد تخلفی در فرآیند گودبرداری صورت بگیرد و مهندس ناظر آن را گزارش ندهد، شخص مهندس ناظر مسوول تخلف و حوادث بعدی محسوب می‌شود.

وی اما در عین حال تاكید می‌كند: در مواردی كه با وجود گزارش مهندس ناظر، شهرداری در رسیدگی، اصلاح و جلوگیری از ادامه گودبرداری كوتاهی كند، مسوولیت تخلف و حادثه احتمالی بر عهده شهرداری خواهد بود چرا كه سازمان نظام مهندسی ابزار اجرایی برای برخورد با تخلفات را ندارد و تنها نقش نظارتی دارد.

ورود نهادهای بالادست به مساله
دكترپیروز حناچی، دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری كل كشوردر گفت‌وگو با «اعتماد»، با اشاره به ورود این نهاد به‌عنوان مهم‌ترین نهاد تصمیم‌گیری در امر شهرسازی كشور به بحث ایمنی گودها گفت: در سال‌های گذشته و با زیاد شدن آمار برج‌های در حال احداث در تهران، شاهد رشد آمار ساختمان‌های نیمه‌كاره یا گودهای عمیق و بزرگ رها شده هستیم. به‌طوری‌كه برخی از این گودال‌ها به مرز مرحله پرخطر رسیده‌اند و خطراتی بالقوه برای شهر و شهروندان محسوب می‌شوند.

وی ادامه داد: به همین دلیل شورای عالی شهرسازی تصمیم به بررسی این مقوله و كنترل گودهای بزرگ گرفت كه در نخستین گام ٣ پروژه گودهای ایران زمین، قیطریه و نیاوران در جلسه اخیر این دبیرخانه مطرح شد و به دنبال آن به مركز مطالعات شهرداری ماموریت داده شد تا مطالعات جامعی را در مورد گودهای تهران، تعداد آنها و آمار گودهای پرخطر تهیه كند و به این دبیرخانه ارایه دهد.

وی نیز با تاكید براینكه دلیل حفر گودال‌های عمیق و ترسناك امروز شهرما، «تامین كمبود پاركینگ‌ها» و تلاش مالكین برای مقرون به صرفه كردن پروژه‌های بزرگ ساختمانی است گفت: راستش را بخواهید به نظر در این مورد شهرداری هم بی‌تقصیر نیست. چرا؟ چون به مالكین به گونه‌ای مجوز می‌دهد كه برای‌شان صرف نمی‌كند و آنها مجبورند از هر روشی برای به صرفه شدن این پروژه‌ها استفاده كنند.

معاون شهرسازی و معماری وزیر راه و شهرسازی با اشاره به هدف نهایی این اقدام دبیرخانه یادشده گفت: «در تمام دنیا مرز پرخطر بودن یك گودال ٢٠ تا ٢٥ متر است. یعنی گودالی كه بیشتر از این عمق داشته باشد پرخطر محسوب می‌شود اما در همین تهران، هم اینك گودال‌هایی را داریم كه حدود ٧٠ متر عمق دارد. هدف ما این است كه حداكثرعمق گودال‌های شهرهای ما هم به همین حد استاندارد برسد تا خطرات احتمالی ناشی از آنها كمتر و كمتر شود. به عبارتی هدف نهایی ما محدود كردن گودبرداری‌هاست.»

وی در پاسخ به این سوال كه درصورتی كه گودالی پرخطر تشخیص داده شود، در قبال آن چه باید كرد؟ گفت: چیزی كه مسلم است این است كه برخلاف تصور عامه مردم، هیچ چاره‌ای جز ساختن سازه‌ای در آن وجود ندارد چرا كه اگر قرار به پركردن آن باشد نمی‌توان به یكباره با كامیون خاك آورد و به یكباره آن را پركرد بلكه باید آن را با لایه‌های خاك ١٥ سانتی و به شكل لایه لایه و تحت شرایط خاصی پركرد كه این كار هم واقعا كار دشوار و دراز مدتی است.

به گفته وی ساختمان‌های بلند مرتبه نیمه كاره و گودهای بزرگ رها شده علاوه برخطرنشست زمین می‌توانند تاثیرات  مخربی هم روی شبكه‌های زیرزمینی آب‌ها و چاه‌ها و قنات‌ها داشته باشند.