تخريب شتابنده جنگل‌های کشور

آرمان
«در هر ثانيه ۳۶۰ متر مربع از سطح جنگل‌ها و مراتع کشور تخريب می‌شود. به بيان ديگر در هر پنج سال يک ميليون هکتار از جنگل‌های ايران نابود می‌شود يا سالانه يک و نيم درصد از جنگل‌های ايران از دست می‌رود. اگر اين روند ادامه يابد در ۶۰ سال آينده اثری از جنگل‌های امروزی ايران باقی نخواهد ماند.» اين اطلاعات آنقدر تکان‌دهنده است که باورکردن آنها مشکل به نظر می‌رسد. با اين وجود، همه آنها واقعيت دارد به‌گونه‌ای که، روند تخريب جنگل‌ها در ايران را بايد يکی از نگران‌کننده‌ترين مشکلات زيست‌محيطی کشور به حساب آورد. درحال حاضر با تخريب ۳۳ درصد از جنگل‌های ايران، وسعت ۱۸ ميليون هکتاری اين جنگل‌ها به ۴/۱۲ ميليون هکتار کاهش يافته است و سهم هر ايرانی از جنگل به ۲/۰ هکتار يعنی يک‌چهارم ميزان جهانی آن (۸/۰ هکتار) رسيده است که اين آمار حاکی از فقر و کمبود شديد کشور در اين زمينه است. کشور ايران درحال حاضر بين ۵۶ کشور دارای جنگل در جهان‏، مقام چهل و پنجم را داراست. بر پايه گزارش کارشناسان فائو (سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد) چنان چه سطح جنگل‌های يک کشور از ۲۵ درصد خاک آن کمتر شود آن کشور از نظر وضعيت محيط زيست انسانی در وضعيت بحرانی به سر می‌برد. اين درحالی است که سطح پوشش جنگل و مرتع در ايران ۵/۷ درصد از مساحت کشور است. حال با اين شرايط، اجرای طرح ملی نهضت سبز نيز چندان جدی گرفته نشده است. در حال حاضر مساحت مناطق چهارگانه طبيعی (مناطق حفاظت شده‌ پارک ملی، آثار طبيعی و پناهگاه‌های حيات‌وحش) در ايران تنها ۴۸/۴ درصد از کل سرزمين است. درحالی که طبق استانداردهای جهانی حداقل سطح اين مناطق بايد معادل با ۱۰ درصد از مساحت هر سرزمين باشد.

زوال جنگل‌های بلوط
آخرين بررسی‌ها نشان می‌دهد زوال جنگل‌های بلوط ۱۱ استان کشور را تحت‌تاثير قرار داده است. سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداری کشور، ميزان آلودگی جنگل‌های غرب کشور ازجمله استان‌های لرستان، چهارمحال و بختياری، کهگيلويه و بويراحمد، فارس، کرمانشاه، کردستان و ... زوال بلوط را ۳۳ درصد اعلام کرده است و اکنون در استان ايلام، ۳۰ درصد جنگل‌ها در معرض خشک شدن تدريجی و در نهايت دائمی و از بين رفتن کامل قرار دارند. برخی کارشناسان زوال بلوط را در نتيجه حمله آفات و امراض و بعضی ديگر آن را نتيجه تنش‌های غيرزنده و عده‌ای نيز اين عارضه را به دليل مجموع تنش‌های غيرزنده و زنده می‌دانند. در اکثر منابع اشاره شده است که زوال بلوط در اثر برهمکنش تنش‌ها، آفات، بيماری‌های گياهی و عوامل موضعی به وجود می‌آيد. در واقع تنش‌ها ازجمله تنش‌های خشکی و سرما، نقش مهمی در شروع فرآيند زوال بلوط به عهده دارند. منظور از عوامل موضعی يا محلی خصوصيات محلی و موضعی مانند آب و هوا، وضعيت زمين، وضعيت خاک و... است که می‌توانند تشديدکننده عارضه زوال بلوط باشند. سن و گونه بلوط نيز در برهمکنش مذکور تاثيرگذار است. در پيدايش زوال بلوط، نمی‌توان يک عامل را دخيل دانست بلکه مجموعه عوامل فوق با سهم و وزن متفاوتی تاثيرگذار هستند. درختان در واکنش به تنش خشکی بلندمدت و برگ‌ريزی مداوم، ذخيره نشاسته ريشه را به قند تبديل می‌کنند تا متابوليسم‌شان همچنان تداوم يابد. زمانی که اين ذخيره به اتمام برسد، درختان ديگرقادر به حفظ خود نيستند و فرآيند زوال آن‌ها شروع می‌شود.

عوامل نابودی درختان بلوط چيست؟
هم عوامل محلی يا موضعی و هم عوامل مربوط به خود توده درختی بر ضربه‌پذيری و حساسيت بلوط در مقابل زوال دخيل هستند. ازعوامل موضعی، کمبود رطوبت که معمولاً در يال‌ها و شيب‌های جنوبی و غربی وجود دارد، بسيار مهم است. خاک‌های درشت‌بافت (شنی) سنگريزه‌دار و کم‌عمق با ظرفيت نگهداری رطوبت و حاصلخيزی کم، زمينه‌ساز زوال بلوط هستند. از ميان عوامل توده درختی، سن درختان و ترکيب گونه‌ها از اهميت بيشتری برخوردارند. درختان دارای سن ۷۰ تا بيش از ۹۰ سال، امکان ضربه‌پذيری بيشتری دارند زيرا توان آنها در برخورد با پديده زوال‌پاشی کم و قدرت بازيافت‌شان نيز محدود است. غالباً درختان اصلی همراه با تعداد زيادی جَست در قاعده خود هستند که شرايط تنش خشکی را تشديد می‌نمايند. توده جنگلی دارای تنوع گونه‌ای کم و در خاک‌ها و اراضی فقير، حساس‌ترين توده به زوال هستند. تنش خشکی و سرمای زودرس و برگ‌ريزی ناشی از حمله آفات برگ‌خوار نيز مرتبط با زوال بلوط است. خشکی و خشکسالی، درختان را از بين برده يا به شدت ضعيف می‌کند تا در معرض حمله آفات و بيماری‌های گياهی قرار گيرند. خشکسالی، عامل مهم کاهش رشد قطری شاخه‌هايی است که بعداً دچار زوال و خشکيدگی می‌شوند. کمبود آب در شرايط خشکی و خشکسالی، باعث برگ‌ريزی و حمله قارچ‌ها به ريشه می‌شود.

۷۰ درصد عوامل زوال جنگل‌ها انسانی است
يک کارشناس محيط زيست درباره وضعيت جنگل‌های زاگرس به آرمان می‌گويد: از حدود سه‌سال پيش روند شتابنده تخريب جنگل‌های زاگرس که خشکيدگی و زوال اکوسيستمی است آغاز شده است. هومان خاکپور ادامه می‌دهد: اين جنگل‌ها با آفتی موسوم به آفت زغالی دست به گريبانند و اگرچه اين آفت، آفتی نيست که به‌صورت دستی و غيرطبيعی وارد شده باشد اما، عوامل انسانی در ظهور و بروز آن نقش تعيين‌کننده‌ای ايفا می‌کند. به گفته او دو دسته عوامل طبيعی و انسانی در تخريب جنگل‌های زاگرس موثر هستند که عوامل انسانی ۷۰ درصد در اين تخريب نقش ايفا می‌کند. اين کارشناس حوزه جنگل‌ها با اشاره به حضور بيش از حد دام‌ها در جنگل‌ها، استفاده کشاورزی و همچنين بهره برداری از چوب جنگل‌ها می‌گويد: بهره‌برداری از جنگل‌ها سه تا چهار برابر بيشتر از حد توان جنگل‌هاست. او ادامه می‌دهد: برای اينکه روند زوال شتابنده جنگل‌های زاگرس متوقف شود بايد آن دسته از عوامل انسانی را که موجب ضعف اکوسيستمی می‌شود، کنترل کنيم. بايد به‌مدت طولانی مثلا ۱۰ سال جنگل‌های در معرض زوال قرق شوند و هيچ‌گونه استفاده‌ای از آنها وجود نداشته باشد. خاکپور با انتقاد از سازمان جنگل‌ها عنوان می‌کند: سازمان جنگل‌ها تنها کاری که انجام داده است قطع درختان خشک است درحالی که، بايد عواملی که موجب ضعف اکوسيستمی شده است را کنترل کنيم.

چگونه می‌توان از زوال بلوط جلوگيری کرد؟
بهترين راه کنترل زوال بلوط و جلوگيری از آن، داشتن درختانی سالم، شاداب و قوی است. زمانی که شاخص مکانی رشد مساوی سن درخت می‌شود، خطرپذيری ابتلای به زوال بلوط به‌ويژه در بلوط‌های قرمز افزايش می‌يابد. تنک کردن باعث کاهش رقابت بر سر رطوبت و مواد غذايی می‌شود و شرايط فيزيولوژيکی درختان باقی مانده را بهبود می‌بخشد. در گونه‌های حساس به زوال، درختان بايد در سن ۳۰ تا ۴۰ سالگی تنک شوند و در سن ۷۰ سالگی گلازنی شوند. تنک‌کردن بايد از اواخر تابستان تا زمستان انجام شود تا از زخم شدن درختان باقی مانده اجتناب گردد و زمينه حمله آفات و امراض فراهم نشود. کاشتن گونه‌های سازگار به منطقه و مقاوم به خشکی، در جلوگيری از ابتلای به زوال موثر است. حذف و برداشتن درختان پير، ضعيف و درحال مرگ ممکن است حمله قارچ‌ها و حشرات را کاهش دهد يا به تاخير بيندازد. بهتر است ترکيبی از گونه‌ها و اندازه‌های مختلف درخت را در توده جنگلی‌مان داشته باشيم. داشتن بيش از ۲۵ درصد از يک گونه (به‌ويژه بلوط قرمز) در ترکيب توده جنگلی، خطرپذيری ابتلای به زوال را افزايش می‌دهد.