يكشنبه ۱۶ دی ۱۳۹۷
سازههای آبی چند هزارساله بهدلیل ساخت و ساز غیرمجاز وعدم اختصاص حقابه درحال تخریب هستند
گروه سرزمین
سازههای آبی شوشتر اوج شكوه و قدرت ایرانیان در دوران باستان را به نمایش می‌گذارد؛ دورانی كه آب مقدس بود و برای بهره‌گیری بیشتر از آن سازه‌هایی طراحی كردند كه به نماد هنر، خلاقیت و هوش مهندسان ایرانی تبدیل شد. سازههای آبی شوشتر چهار هزار سال در تاریخ پر فراز و نشیب این سرزمین استوار مانده‌اند تا به نسل ما امانت سپرده شوند. نسلی كه به تخریب هویت و میراث تاریخی خود معروف است.
خبر تخریب و نوسازی بافت در عرصه و حریم سازههای آبی شوشتر موجب شوك دوستداران میراث فرهنگی كشور شد. به‌گزارش ایسنا« چند متر مانده به ورودی سازههای آبی شوشتر، در میدانی کوچک قبل از ورودی این مجموعه جهانی، مغازه‌های قدیمی تا همین چند روز هنوز فعالیت داشتند، اما حالا تصاویر منتشر شده از ۶ باب مغازه قدیمی در راسته مهم‌ترین نقطه شوشتر، با گودبرداری‌های انجام شده، بوی فاجعه‌ای جدید می‌دهد!تخریب و نوسازی چه در عرصه و چه در حریم مجموعه‌های جهانی، گریبان آثار تاریخی را گرفته است...هر چند برخی دوستداران میراث فرهنگی شنیده بودند که نخستین بهانه مالک ۶ باب مغازه قرارگرفته در عرصه این محوطه جهانی، بارش بارانی بوده که هر ۶ مغازه را با یکدیگر از بیخ و بن از بین برده است؛بارانی که سه‌شنبه ۱۱ دی هر ۶ مغازه را با یکدیگر تخریب کرده، اما رییس اداره میراث فرهنگی شوشتر، حتی این بهانه را رد می‌کند و از مجوزی خبر می‌دهد که شورای فنی پایگاه میراث جهانی شوشتر برای این ساخت‌وساز صادر کرده است». علی‌محمد چهارمحالی، رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شوشتر به ایسنا می‌گوید:« از در ورودی تا اول کوچه «اوراز» که این مغازه‌ها قرار گرفتهاند، فاصله‌ای حدود ۶۰ متر وجود دارد؛ بنابراین محوطه تخریب‌شده، در حریم سازههای آبی شوشتر است که بنا بر نظریه شورای فنی پایگاه میراث جهانی به آن مجوز یک طبقه داده شده است.از ابتدای کوچه آن به مرور رو به پایین است، می‌خواهند آن هم‌طراز و هم‌سو با کوچه باشد، این کوچه حالت شیب دارد، اگر مجوز ساخت برای انتهای کوچه چهار متر بدهند، به دلیل شیب موجود، چون انتهای کوچه یک متر اختلاف ارتفاع دارد، آن سه متر می‌شود، با این اقدام، بخشی که برداشته‌اند، با پایین رفتن مغازه‌ها به مرور جبران مافات می‌کند.اقدام انجام‌شده، تخلف محسوب نمی‌شود. مجوز تخریب برای این محوطه که تقریبا قدیمی هم نبوده، با نظریه شورای فنیِ پایگاه سازههای آبی صادر شده است، بنابراین از نظر قانونی، هیچ تخلفی انجام نشده است». به گفته‌ی وی، بنای جدید بر اساس ضوابط اعلام‌شده، به همان روش قدیم و دقیقا با نمای سنگ با ارتفاع چهار متر و به اندازه ارتفاعِ رواق میدان ساخته می‌شود.
سریال تكراری تخریب در شوشتر
ماجرای تخریب در عرصه، حریم و حتی خود مجموعه جهانی سازههای آبی شوشتر به سریالی تلخ تبدیل شده است. سال گذشته نیز خبر ریزش بخشی از سازههای آبی شوشتر، موجب نگرانی و البته اعتراض كنشگران و كارشناسان میراث فرهنگی شد. در خبرها آمده بود:« آنچه در مجموعه سازههای آبی تاریخی شوشتر معروف به «سیکا» ریزش کرده است، بعد از بقایای کارخانه قدیمی یخ سازی و دو پلان (یعنی دو پل) قرار دارد و محل ریزش طاق یکی از کانال‌هاست که بخشی از سازههای آبی تاریخی ثبت جهانی شوشتر محسوب می‌شود».
جنس سازههای آبی شوشتر از نوعی سنگ است كه باید همیشه در آب باشد. اگر آب در آن جاری نباشد، دچار هوازدگی و درنهایت تخریب می‌شود.سازههای آبی شوشتر بهدلیل كاهش آب و عدم اختصاص حقابه دچار فرسایش شدید شده‌اند. براساس شواهد، هر لحظه باید منتظر اخبار ناگواری از تخریب سازههای آبی شوشتر باشیم. در سال‌های اخیر اعتباری برای مرمت این اثر تاریخی اختصاص داده نشد. فاضلاب در دیواره جنوبی و غربی بسیارنشت كرده و دیواره شمالی نیز دچار فرسایش شده است.
ساخت و ساز، بلای جان شوشتر
ساخت و ساز غیرمجاز در حریم میراث جهانی شوشتر، بلای جان این اثر شده است. خانه‌هایی كه یكی پس از دیگری در حریم سازههای آبی شوشتر سبز می‌شوند و مسئولان نیز راه سكوت را در پیش گرفتهاند. مجتبی نارنچ‌پور، خبرنگار شوشتری به «قانون» با اشاره به اینكه مشكل دیگر این میراث جهانی، مدیریت پایگاه سازههای آبی است، می‌گوید:« این پایگاه درحال حاضر به حریم درجه یك اثر،تجاوز و اقدام به ساخت‌و ساز كرده است. در گذشته پایگاه خانه‌هایی را برای كاهش بار تونل‌های تاریخی سازههای آبی شوشتر تملك كرده‌است. قرار بود پس از تملك آن‌ها را تخریب كنند اما پایگاه سازههای آبی، هم‌اكنون درحال استحكام‌بخشی و بازسازی آن خانه‌هاست. این خانه‌ها فشار بسیاری را بر سازه وارد می‌كنند. به‌اعتقاد من، مدیریت پایگاه هیچ‌گونه عزم و اراده‌ای برای حفظ و نگهداری آثار تاریخی شوشتر ندارد».
حقابه سازههای آبی شوشتر تامین نشد
احمد شمس‌آبادی، فعال میراث فرهنگی در شوشتر به «قانون» درباره وضعیت سازههای آبی این شهر می‌گوید:«بارها به مسئولان میراث اعلام كرده‌ایم كه بهدلیل ثبت جهانی این اثر در یونسكو، آن‌ها تعهداتی نسبت به این میراث جهانی دارند اما خبری از اجرایی شدن این تعهدات نبود. تامین آب سازه جزو مهم‌ترین تعهدات محسوب می‌شود كه توجهی به آن نشده است. منطقه‌ای به‌نام بند میزان وجود دارد. بند میزان سدی در شوشتر،ساخته دست انسان و مربوط به دوره ساسانیان است که تا امروز پابرجاست. آب این منطقه از كوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد، پس از آن به سمت گتوند و در نهایت به شوشتر می‌رسد. آب این سد، به نسبت‌های دو و چهار،بین رودخانه‌های گرگر و شطیط تقسیم می‌شود. دو دانگ آب رود گرگر، روانه سازههای آبی شوشتر می‌شود. در سال‌های اخیر لایروبی نهر گرگر به‌خوبی انجام نشده است، به همین دلیل بخش قابل‌توجهی از دبی آب این رودخانه كاهش یافته است.همچنین كم‌آبی نیز بر میزان حجم ورودی آب تاثیر گذاشته است.
از آنجایی‌كه حیات سازههای آبی به آب بستگی دارد، كاهش آب برای سازههای جهانی شوشتر به معضل بزرگی تبدیل شده است؛چرا كه حیات یك سازه به‌آب بستگی دارد، اگر آب در آن جریان نداشته باشد، فرسوده شده و به مرور زمان تخریب می‌شود. وضعیت بسیاری سازه‌ها اورژانسی بوده و درحال تخریب هستند و با این بودجه اندك نمی‌توان آن‌ها را نجات داد».
بودجه‌های قطره چكانی
بودجه اندك برای حفظ و مرمت سازههای آبی، مشكل دیگر این میراث جهانی است. شمس‌آبادی در این‌باره می‌گوید:«مدیركل میراث فرهنگی خوزستان حساسیت و توجه‌ای به این اثر جهانی ندارد. بودجه ویژه‌ای برای حفظ و مرمت سازه جهانی شوشتر اختصاص پیدا نكرد. بودجه پایگاه سازههای آبی شوشتر به‌اندازه‌ای ناچیز است كه در پرداخت حقوق پرسنل نیز با مشكل مواجه هستند؛به همین دلیل حفظ و مرمت اثر تاریخی در اولویت قرار ندارد».
سازههای آبی، میراث جهانی شوشتر
سازههای آبی تاریخی شوشتر مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، برای بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده‌اند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ، باستان‌شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.با تشکیل پایگاه سازههای آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها، ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر که سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت، تهیه شد. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌هم پیوسته سازههای آبی در شوشتر است، تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به‌عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵تیر ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای یك، دو و پنج با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.در این مجموعه باستانی تعداد قابل توجهی آسیاب آبی وجود دارد و نمونه کامل و بزرگی از به کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب‌ها را می‌توان در آن مشاهده كرد. پل بند گرگر، تونل بلیتی، تونل دهانه شهر، تونل سه‌کوره، آسیاب‌ها، پلکان‌های مجموعه آسیاب‌ها، ساباط‌های مجموعه آسیاب‌ها، تاسیسات جدید مجموعه آسیاب‌ها، پل دوپلون، سیکا‌و چهارطاقی ، مجموعه سازههای آبی شوشتر را تشكیل می‌دهند. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر از بی‌مانندترین نمونه‌هایی است که برای استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. این محوطه مجموعه‌ای از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی است که به‌صورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی بوده و جزیی از مجموعه بزرگ سازههای آبی شوشتر است که در کتب تاریخی به آن اشاره شده است. اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می‌آورد. تونل‌های سه‌گانه، آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب به‌صورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر می‌شود. یکی از ویژگی‌های بسیار بارز مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنان را تامین می‌كرد. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصربه‌فرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه خاصی به آن می‌بخشد، این است که آب حاصل از پساب آسیاب‌ها به‌صورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد که منظره چشم نواز و دل‌انگیزی را در مقابل دیدگان هر بیننده به‌وجود می‌آورد. همچنین در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف سه‌کوره، دهانه شهر و بلیتی است نیز چشم انداز زیبایی به چشم می‌خورد. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر با توجه به زمان ساخت از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است. بدون شک با توجه به اهمیت شهر شوشتر در برهه‌هایی از تاریخ و توجه ویژه به احداث تاسیسات آبی در این منطقه که از فنون مهندسی پیچیده‌ای سود می‌برد، ما را در نتیجه نهایی مصمم می‌كند که احداث آسیاب‌ها را متعلق به دوران کهن و حتی هم عصر با ساسانیان بدانیم. علاوه بر موارد ذکر شده، برخی پیچیدگی‌هایی که در طراحی تونل‌های آبرسانی وجود دارد، برای بهره‌برداری غیر از مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده است. تونل‌های سه‌گانه در پشت پل بند گرگر، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت در آوردن پره‌های آسیاب برعهده داشته‌اند. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر در مسیر رودخانه گرگر که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی اعصار کهن‌محسوب‌می‌شود، بنا شده است. رود گرگر به‌صورت دست کند است و احداث آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت داده‌اند.اما در مطالعات باستان شناسی این تاریخ به عقب‌تر برده شده است. موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی در شوشتر به دلیل مجاورت با رودخانه کارون، امکانات مناسبی را برای مستقر شدن در این منطقه فراهم کرده است. قدیمی‌ترین آثار شناخته شده در شوشتر مربوط به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ بوده است. این شهر در دوره ایلامی به دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل از اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده و دردوره هخامنشی مزداریون و سازههای آبی آن پایه‌ریزی شدند. شوشتر در دوره اشکانیان پایتخت حاکمان محلی خوزستان بوده و در زمان ساسانیان، یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار می‌رفته است.
تجدید بنای شوشتر را به اردشیر بابلیان نسبت می‌دهند و در این دوره است که شوشتر به صورت جزیره‌ای میان آب‌ها قرار گرفته و معماری گسترده آبی به صورت کانال‌ها، پل بندها و آسیاب‌ها در گوشه و کنار آن شکل گرفته است. پس از وی به روایت تاریخ در زمان شاپور ساسانی، آبادانی شوشتر به اتمام رسید و این شهر درخشان‌ترین دوره تاریخی حیات خود را گذرانده و با تجهیز تاسیسات آبیاری، کشاورزی در این شهر رونق فراوان گرفت. شوشتر را می‌توان موزه بناها و سازههای آبی دانست که این بناها از نظر عملکرد به یکدیگر وابسته‌اند و‌به‌همین دلیل شهری کم‌نظیر در سراسر جهان است. در تابستان ۸۷ مجموعه سازههای آبی شوشتر مشتمل بر بند میزان، آسیاب‌های آبی، قلعه سلاسل، بند گرگر، بندخاک، پل بند شادوران، بند برج عیار، پل لشکر، بند ماهی باران، بند شرابدار و میل مناره کلاه فرنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان دهمین اثر از ایران به ثبت رسید.