محیط زیست ایران با سد «ایلیسو» و هجوم ریز گردها در معرض نابودی قرار می گیرد
ایران نمي‌خواهد تركیه در جبهه مخالفان قرار گیرد. به‌همین دلیل این موضوع را به‌صورت رسمی از طریق سازمان‌های جهانی پیگیری نمي‌كند
بحران ریزگردها،حال تبدیل به مصیبتی تمام عیار برای کشور شده است.بحرانی که شایددر چندسال اخیر مطرح شده است اماریشه های آن را باید در دو دهه پیش از امروز و خطاهای بزرگ و کوچک در مدیریت کشور جستجو کرد. حال اما به نظر می رسد بحران، وارد مرحله تازه ای می شود. مرحله ای که می تواند به خطرات بسیاری برای کشور منجر شود.
ماجراهای سدسازی در ترکیه
درسال ۱۹۹۲ دولت ترکیه باافتتاح سد بزرگ آتاتورک بررود فرات که ظرفیت آن معادل ۶۵۰سدایرانی بود عملا آغاز شکل‌گیری ریزگردها در غرب ایران وتشدید بیابان‌زایی در عراق را سبب شد. اما اینک خبرهایی به گوش می‌رسد که نشان می‌دهد دولت ترکیه مصمم است سد ایلیسو را این بار بر روی رود دجله احداث کند و با این کار از ورود ۶۰ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند.آنچه مشخص است دولت ترکیه بنا دارد تا سد ایلیسو که بخشی از پروژه سدسازی ترکیه درجنوب شرقی این کشور است را نهایی کند.احداث این سد که ظرفیتی معادل سه برابر بزرگ‌ترین سد ایرانی یعنی کرخه را دارددر نهایت سبب خواهد شد از ورود تمامی ۵۶ درصد حجم آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شد،جلوگیری شودوفرآیندهایی نظیربیابان‌زایی وخشک‌سالی درعراق شدت یابد. سد ایلیسو یکی از سدهای بزرگ در حال احداث در کشور ترکیه است که ساخت آن از سال ۲۰۰۶ شروع شد و در سال ۲۰۱۹ به پایان خواهد رسید. با توجه به مرزی بودن این سد درجنوب شرق ترکیه واحداث آن بر روی رود دجله که به خاک عراق سرازیر می شودومحیط زیست کشورایران را نیز به خود وابسته کرده است، این سد نیازمند مجوزهای قانونی بین المللی و جلب رضایت کشورهای ایران و عراق است که دولت ترکیه بدون اخذ مجوزهای قانونی از مجامع بین المللی در حال ساخت آن است. پروژه تکمیل این سد در حالی رخ می دهد که بسیاری ازکشورهای اروپایی به دلیل خسارت های سنگین این طرح برروی محیط زیست،کشاورزی وحیات انسانی درشهر و روستاهای عراق با احداث آن مخالف هستند.برخی کشورهای خاورمیانه که عراق آن‌ها را دوست وبرادرخودمی داند درحال حمایت از ترکیه برای تکمیل این سد خانمان برانداز هستند.
سدی خطرناك‌تر از بقیه
سد ایلیسو تركیه سه برابر بزرگ تر از کرخه به عنوان بزرگ‌ترین سد ایران است و در سکوت کامل وزارت خارجه ایران و همچنین بدون هشدار فعالان و كارشناسان محیط زیست ایران نسبت به پیامدهای آن در حال ساخت و تکمیل است. توجه به این نکته ضرورت دارد که اگر اکنون یکی از بزرگ‌ترین مشکلات دولت ایران برای مقابله با ریزگردها منشا خارجی آنان است باید توجه داشت که سد ایلیسو نیز به زودی تبدیل به آسیبی جدی خواهد شد. از بین رفتن زمین های کشاورزی در عراق می تواند به بحران جدی در حوزه محیط زیست ایران تبدیل شود. در سال ۱۹۹۲ و با احداث سد آتاتورک بر روی رود فرات شرایطی ایجاد شد که در کشور عراق درگیری‌های قومی و قبیله‌ای بر سر آب شکل بگیرد، فرایند بیابان‌زایی افزایش یابد و ۶۷۰ هزار هکتار مزارع کشاورزی، قابلیت کشت خود را از دست بدهند. نتیجه این رخداد انسانی شکل‌گیری ریزگردهایی بود که به وسیله بادهای... به سمت ایران منتقل شدند و سال به سال به حجم آن‌ها نیز افزوده شد. اکنون نیز جنوب غرب آسیا و به ویژه غرب ایران در شرایطی است که با احداث و نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، باید در آینده نزدیک بر اثر حوادثی نظیر شیوع ریزگردها شاهد افزایش هرچه بیشتر ناآرامی‌های زیست‌محیطی باشد.نگران کننده تر آنکه با ممانعت دولت ترکیه از ورود آب فرات به عراق و در نهایت تالاب هورالعظیم ،یک فاجعه زیست‌محیطی در جنوب غرب ایران شکل گرفت و تالابی که روزگاری محل صید و صیادی اهالی و سیستم طبیعی خنک کننده هوا بود رفته رفته کارکردهای انسانی خود را از دست داد. در شرایط حاضر هم نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، دیگر منبع آبی تالاب هورالعظیم، باید منتظر مرگ قریب الوقوع این تالاب و یک فاجعه بزرگ زیست محیطی در ایران ماند.
دود سد سازی ترکیه در چشم ایران
آسیب عملکرد کشور تركیه درقالب طرحی به‌نام «گاپ»بیش ازهمه مردم منطقه میان‌رودان در چشم مردم ایران رفته است.اکنون به‌دلیل سدسازی بي‌رویه تركیه، ریزگردها میهمان همیشگی مناطق جنوب و غرب كشور شده‌اند.سد ایلیسو ،تیر خلاص به محیط زیست ایران است.پروژه‌ای كه تاكنون دستگاه دیپلماسی ایران درقبال آن سكوت كرده است.سكوتی که می تواندبه‌بهای نابودی محیط زیست ایران انجام مي‌شود.
نبردآب
آب در بسیاری از جنگ‌های تاریخ همیشه مساله بوده است.كم نیستند كشورهایی كه به‌خاطر آب با همسایه خود درگیر یا دچارجنگ‌های داخلی در میان اقوام خود شده‌اند.مساله جنگ آب همچنان درخاورمیانه قربانی مي‌گیرد. به‌گفته بسیاری ازكارشناسان، درمناطقی ازخاورمیانه كه درگیرمساله خشكسالی شده است از زمان وقوع جنگ در كشورهایی همچون سوریه و عراق، تركیه به‌عنوان همسایه این كشورهای درگیر جنگ، از فرصت نهایت بهره را برده و چندین پروژه آبی اجرا كرده است.پروژه‌های آبی كه بیش ازجنگ، به این كشورها خسارت وارد كرده است.به‌گفته بسیاری ازكارشناسان نمي‌توان گفت حتی با پایان جنگ امكان زندگی دراین كشورها به‌دلیل رشد بي‌رویه بیابان‌زایی و بحران آب وجود داشته باشد.
طرحی برای فلج كردن میان‌رودان
اولین طرح آبی كه تركیه درچندسال اخیر اجرا كرده است«گاپ»نام دارد.طرحی كه بیش از ۶۰هزارمیلیاردمترمكعب آب ازحقابه رودخانه‌های دجله وفرات را به‌وسیله سدسازی ربوده است وبراساس آمار سال ۶۸،چشمه‌های تولید گرد و خاك در منطقه عراق و سوریه 6چشمه بوده امادرحال حاضر به بیش از ۳۰۰ چشمه افزایش یافته است. اماچراپروژه‌های سدسازی تركیه وبحران خشكسالی درسوریه وعراق برای ایران مهم است؟جواب ساده است، بحران جدی و بزرگی به نام ریزگردها. در این بحران فراگیر به نظر می رسدامیدی به سوریه و عراق درگیرِ جنگ برای حل معضل خشكسالی و مهار چشمه‌های تولید گرد و غبار نیست وتركیه تنها كشوری است كه مي‌توان آن را مجاب یا وادار به تعطیلی پروژه‌های سدسازی كرد.اما نكته قابل توجه این است كه دستگاه دیپلماسی ایران تاكنون واكنشی نسبت به پروژه‌های ضد محیط زیست تركیه نشان نداده است.شاید مهم‌ترین دلیل بي‌تفاوتی وزارت امور خارجه ایران نسبت به پروژه‌های مخرب آبی تركیه عدم مطالبه از سوی وزارت نیرو است. وزارت نیروی ایران هنوز به این باور نرسیده است یا نمي‌خواهد بپذیرد كه سدسازی عامل بحران آب و تخریب محیط زیست است چراكه اگر وزارت نیروی ایران قبول كند كه سدسازی مخرب و عامل بیابان‌زایی است، بسیاری از پروژه‌های سدسازی داخل كشور نیز تحت‌الشعاع این مساله قرار مي‌گیرندوباید به بازی سدسازی در ایران نیز پایان داد.این موضوع شایدمهم‌ترین دلیل عدم اعتراض و پیگیری سدسازي‌های بي‌رویه تركیه توسط ایران در مجامع بین‌المللی است.از سوی دیگر دلیل دوم بي‌تفاوتی ایران به این مساله، برخی ملاحظات سیاسی درباره موضع‌گیری تركیه و ایران در قبال داعش در منطقه است. چراكه ایران نمي‌خواهد تركیه در جبهه مخالفان قرار گیرد.به‌همین دلیل این موضوع را به‌صورت رسمی از طریق سازمان‌های جهانی پیگیری نمي‌كند.
ایلیسو ،ایران را به قربانگاه می برد
این شرایط درحالی ادامه داردکه پس ازطرح «گاپ»این بارتركیه پروژه‌ای به‌نام سد ایلیسو را درحال احداث دارد،سدی كه به‌گفته محمد دوریش مدیر دفتر مشاركت‌های مردمی سازمان محیط زیست،اگر به بهره‌برداری رسدكار ایران برای همیشه تمام است. هشداری كه تاكنون مسئولان كشور به آن واكنشی نشان نداده‌اند.او به «قانون» درباره سد ایلیسو گفت:«سدایلیسو توسط مستشاران فنی ازكشورهای آلمان، اتریش و سوییس طراحی و تا یك مقطعی نیز توسط آن درحال ساخت بود. گنجایش این سد بیش از ۱۰ میلیارد مترمكعب است،یعنی درحدود ۳ برابر بیشتر از كرخه به‌عنوان بزرگ‌ترین سد ایران است.ایلیسو در منطقه كردنشین «حسن‌كی» جانمایی و درحال ساخت است. آنجا یك منطقه باستانی ارزشمند است که توسط یونسکو نیز ثبت شده است.قدمت سازه‌های آن به بیش از ۱۲ هزار سال قبل باز مي‌گردد.در ابتدای ساخت این سد فعالان میراث فرهنگی جهان به احداث این سد اعتراض‌های فراوانی داشته‌اند».
بحران در میان‌رودان با ایلیسو
درویش با اشاره به تشدید ناپایداری اكولوژیكی وافزایش چشمه‌های تولید گرد و خاك در منطقه میان رودان یا بین‌النهرین با ساخت سد ایلیسو عنوان كرد:«این سد منطقه میان‌رودان را بیش از همیشه دچار بحران مي‌كند.به‌دلیل افزایش بحران در این منطقه،احزاب سبز در كشورهای آلمان، اتریش وسوییس نسبت به ساخت سد ایلیسو اعتراض‌های گسترده‌ای انجام داده‌اند.اعتراض احزاب سبز این كشورها به پروژه ایلیسو موجب شد تا دولت‌های آلمان،اتریش و سوییس از این پروژه خارج شوند. این موضوع نشان‌دهنده قدرت و نفوذ احزاب محیط زیستی در سیاست‌های كلی آن كشورها ست. اما متاسفانه باوجود خارج شدن این كشورها از پروژه ایلیسو،تركیه همچنان قصد اجرای این پروژه را دارد و سد ایلیسو تاكنون متوقف نشده است. طبق برنامه‌ریزي‌ها این پروژه باید تا پایان سال ۲۰۱۷ به اتمام مي‌رسید اما به‌دلیل خروج كشورهای آلمان، اتریش و سوییس از آن، درحدود سه سال دیگر ساخت این سد به اتمام مي‌رسد».
پویش «نجات میان‌رودان»
درویش درادامه درباره پویش«نجات میان‌رودان»گفت:«بافشار جوامع بین‌المللی وافكارعمومی مي‌توان امیدبه توقف این پروژه داشت.اگراین سدساخته شودیك چراغ سبز برای احداث دیگر سدهادرمنطقه است واین پایان بازی سدسازان نیست.پویشی به‌نام«نجات میان‌رودان»راه‌اندازی شده است.هدف این پویش جلب توجه احزاب عمومی دركشورهای تركیه، عراق، سوریه و برخی از كشورهای عربی است. بسیاری از مردم كشورهای مختلف با امضای این نامه به پویش «نجات میان‌رودان» پیوسته‌اند».
سدسازی عامل رشد تروریست
او بااشاره به ارتباط مستقیم خشكسالی و تروریست تصریح كرد:«پژوهشی به‌تازگی در خاورمیانه انجام شده است؛ این پژوهش نشان‌دهنده آن است كه در مناطقی از سوریه و عراق كه خشكسالی شدید بوده، تمایل مردم برای پیوستن به جریانات تروریستی، داعش و القاعده بیشتر بوده است.درواقع خشكسالي موجب افزایش بحران‌های ناامنی در منطقه شده است.دولت تركیه درگذشته باسدسازی، بیش از ۶۰ درصد حقابه فرات و دجله را ربوده است، باسد ایلیسو تیر خلاص را به این پروژه مي‌زند و ۱۰۰درصدحقابه رودخانه‌های دجله و فرات را مي‌رباید.
دراین میان اعتراض‌هایی نیز توسط دولت عراق نسبت به این پروژه‌های سدسازی انجام شده است ودولت تركیه در پاسخ به اعتراض هااعلام كرده است كه به‌دلیل آنكه دولت عراق حاضر به اشتراك گذاشتن منابع نفتی خود با تركیه نیست آن‌ها نیز حاضر به اشتراك گذاشتن منابع آبی خود با دولت عراق نیستند.این درحالی است كه نفت یك كالای اقتصادی محسوب مي‌شوداما آب یك كالای زیستی است و نمي‌توان آن‌ها را باهم مقایسه كرد.این توجیه دولت تركیه در جوامع بین‌المللی قابل پیگیری است». درویش درباره پیامدهای اجرای سد ایلیسو در ایران گفت:«با اجرای طرح «گاپ» ریزگردنفس خوزستان و درنهایت ایران را گرفته است حال تصور كنید اجرای چنین پروژه‌هایی چه بلایی برسركشورخواهدآورد.دیگرریزگردها علاوه‌برخوزستان مهمان همیشگی ایران خواهند شد».
نابودی محیط زیست ایران به چه بهایی؟
آنچه بدون تردید باید مورد توجه قرارگیرد این نکته است که افزایش ناپایداری های زیست محیطی و کشاورزی درمنطقه میان‌رودان تاثیرمستقیم بر زندگی مردم ایران دارد.ازابتدای دهه ۸۰این مساله باپدیده ریزگردهابرای بخشی از مردم ایران ازنزدیك لمس شده است.
سد ایلیسو و افتتاح آن تیشه‌ای به ریشه دجله و فرات و درنهایت هورالعظیم و منطقه میان رودان و در نهایت ایران است. این بار وپیش از آنکه دیر شود و زمان بگذرد و یک دهه بعد تمام ایران درگیر ریزگردها شود و بهانه دولت وقت این باشد که منشا ریزگردها جایی فراسوی مرزهاست ،برای آینده ایران و وضعیتی که می تواند کشور رابا آن درگیر کند بایدچاره ای اندیشید. این چاره امروز، مذاکره یا اعمال فشار بر دولت ترکیه برای عدم آب گیری سدی است که محیط زیست چندین کشور دیگر را تهدید می کند.