کریم دارد یکی‌یکی باغ‌های پدر و پدرزنش را می‌فروشد، در دو سوی جاده امامزاده، در دشت ممنوعه‌ای که درختان انگور دارد و الوان. می‌فروشد به مهمان‌هایی که از راه می‌رسند و هرکدام چاه و استخری هم در باغ‌ها می‌کارند. آن‌طرف‌تر، دریاچه ارومیه نشسته است، در محاصره چاه‌های بی‌اجازه.
ارومیه‌ای‌ها همیشه این‌جا را به باغ‌هایش می‌شناختند، باغ‌هایی با خانه‌های کوچک خشتی که اندک وسایل اقامت موقت و وسایل باغداری را در آن می‌گذاشتند. «کُلا»های روستاییان امامزاده کم‌کم شدند ویلاهای دوبلکس با معماری و مصالح غربی که چهار، پنج‌سال است دلال‌های مسکن و بساز و بفروش‌ها قیمت‌های چندصدمیلیون و میلیاردی رویشان می‌گذارند. البته کریم می‌گوید: «من دلال نیستم، ما باغدار بودیم اما چهار باغ را می‌خواهم چه‌کار.» این‌جا بهترین جای ارومیه است، بهترین جای ایران، چون به عقیده کریم، اکثر آنهایی که دستشان به دهنشان می‌رسد، دکتر و مهندس هستند، این‌جا ویلا دارند.
باغ ویلای ٢٠٠٠ متری ارثیه او یک‌میلیارد و ٨٠٠میلیون تومان می‌ارزد. یک باغ بدون ویلا هم دارد، قطعه زمینی ١٨٠٠ متری برِ جاده امامزاده که همه همسایه‌هایش ویلا ساخته‌اند. برق اشتراکی دارد و مجوز ویلا را هم می‌شود گرفت. اگر نظر کریم را بخواهی، باغ بهتر است، اکثر ویلاها بدون مجوز‌ند و بعید نیست یک روز بیایند خراب‌شان کنند، کریم قول نمی‌دهد اما خبری شنیده که تازگی‌ها شهرداری منطقه ٥ ارومیه می‌خواهد برای باغ‌ها مجوز ویلا صادر کند. یک‌میلیون و ٢٠٠هزار تومان هم که بدهی، یک لوله را ٢٥ متر در زمین می‌برند و چاه آب درمی‌آید. چاه آب هم مثل ساختمان‌ها غیرمجاز است.
سعید، فروشنده دیگر باغ، جوان‌تر است و اهل اینترنت. می‌گوید عکس‌ها در Google earth پیدا می‌شوند که البته به‌روز نیست و ویلاهای تازه‌ساز را ندارد. همین که می‌بیند نگران مجوز هستی می‌خندد و می‌گوید ردیفش می‌کند. چهار‌سال قبل، بعضی از ویلاها خراب شدند. سال ٩١ بود که با حضور نماينده دادستاني، نيروي انتظامي و مسئولان راه و شهرسازي استان آذربایجان‌غربی مجوز تخريب ٨٤ ساختمان غيرمجاز که پا در حریم ١١٧/٥ متری جاده گذاشته بودند، صادر شد و بيشتر از ٦٠ مورد از ویلاها را تخریب کردند. خلیل محبت‌خواه، مدیرکل راه‌وشهرسازی آذربایجان‌غربی در آن زمان گفته بود: «اين پروسه بيش از يک‌سال است که درحال اجراست و از ابتداي سال جاري راه‌وشهرسازي تحمل کرد و چندين‌بار قرار بود اين مراکز و اماکن تخريب شوند ولي بنا به صلاحديد و شرايط موجود به زمان ديگري موکول شد تا اين‌که بنا به دستور، اين مهم در اين برهه زماني عملياتي شد. همزمان با اين تخريب، تعريض جاده امامزاده نيز آغاز شده و هرکس در مسير متضرر شود، مي‌تواند مراجعه کند و ادعاي خسارت داشته‌باشد».
سعید می‌گوید، آن تخریب‌ها فقط به‌خاطر تجاوز به حریم جاده بود: «مجوز داشته باشی که تخریب نمی‌کنند. تا حالا پیش نیامده. اول کار ممکن است گیر بدهند اما بعد اگر همسایه‌ها خبر ندهند، کسی کاری ندارد».
- حالا اگر آمدند تخریب کنند چی؟
- حلش می‌کنیم.
سعید ویلاهایی با متراژ کوچکتر هم در بساطش دارد. می‌توانی با ٨٠میلیون تومان یک ویلا بخری. می‌توانی از او باغ هم بخری و با ٤٠٠-٣٠٠هزار تومان شروع به ساخت کنی. هزینه‌ها بستگی دارد به نقشه ویلا و مصالحی که استفاده می‌شود. به این‌که برِ جاده باشد یا نه. اما برای زیر ١٠٠٠متر مجوز نمی‌دهند چون ساخت‌وساز زیاد شده و می‌شود شمال. فعلا اهالی و مسئولان نمی‌خواهند بافت طبیعی از بین برود. اما متقاضی زیاد است: «منطقه خوبی است، خوب سرمایه‌گذاری می‌کنند. زیاد شلوغ نیست. ویلاها اکثرا ٤٠٠-٣٠٠ متر با هم فاصله دارد. مثل شمال نیست.» می‌گوید الان خرید ویلای آماده بهتر از ساخت است چون وضع بازار راکد است. اما «اگر پسند نکردی باغ خوبی بهت معرفی می‌کنم، نقشه خوبی تهیه کن با مصالح خوب که اگر فردا روز تصمیم گرفتی بفروشی چیزی عایدت شود. اگر متراژ زیاد باشد مجوز هم حل می‌شود. مجوز چاه هم، کار یک روز است. خودم برایت می‌گیرم».
خلاف کردند، جریمه شدند
آذرماه سال ٩٣ مدیرعامل آب منطقه‌ای استان گفت: حفر چاه برای ویلاها بلای جان آب‌های زیرزمینی شده. کیومرث دانشجو گفته بود: «برخی افراد سودجو که کشاورز نیستند به اراضی کشاورزی چنگ انداخته و با خرید باغات و زمین‌های زراعی و قطعه‌قطعه کردن آنها به ویلاسازی پرداختند و با محبوس‌کردن زمین‌های کشاورزی در بین چهار دیوار به‌صورت قارچ‌وار اقدام به حفر چاه‌های غیرمجاز می‌کنند که باید با این مسأله به صورت جدی برخورد شود.» اما هنوز ویلاسازی در جاده امامزاده ارومیه ادامه دارد، آگهی‌ها از ویلاهای تازه‌ساز می‌گویند و همین حالا می‌شود باغ‌های باقی مانده این منطقه را برای ویلاسازی خرید. هادی بهادری، نماینده مردم ارومیه در مجلس دهم مشکلی در این ویلاسازی‌ها نمی‌بیند و بعید می‌داند حفر چاه هم تأثیر چندانی در کاهش آب‌های زیرزمینی منطقه داشته باشند. او در گفت‌وگو با «شهروند» ادعا می‌کند شاید حتی مصرف کمتر هم شده باشد: «الان کمتر از قبل در این زمین‌ها کشت می‌شود و از آن‌جا که مصرف اصلی آب در بخش‌کشاورزی است با این ویلاسازی‌ها مصرف کمتر می‌شود. می‌ماند مسأله استخرها. عده‌ای می‌گویند هرکدام از این ویلاها استخر زده‌اند و میزان تخلیه آب‌های زیرزمینی بیشتر شده است. اولا، باید گفت این استخرها در تمام طول‌سال استفاده نمی‌شوند، همچنین آبی که مصرف می‌کنند آب محدودی است که به صورت نوبتی استفاده می‌کنند بنابراین فکر نمی‌کنم موضوع از نظر مصرف آب تفاوتی ایجاد کند. از آن گذشته هر پدیده‌ای یک‌سری عوارض دارد».
به گفته بهادری، این منطقه از قدیم‌الایام محل تملک افراد متمول ارومیه‌ای بوده و روستایی‌ها در آن صاحب باغ نبودند. ساکنان شهر صاحبان این باغ‌ها بودند که امروز با توجه به مشکلات شهر و زندگی شهری در این محل برای خود حریم خصوصی ایجاد کرده و برخی حتی زندگی‌شان را به‌طول کامل به این محله منتقل کرده‌اند، این زندگی شخصی مردم است. از پشت دیوارهای سنگچین، دیوارهایی با بلوک‌های سیمانی و ردیف آجرهای قرمز بالارفته، کسی از دل باغ‌ها و درخت‌هایشان خبر ندارد.
نماینده مردم ارومیه می‌گوید: «ملک خودشان است، اگر هم خلاف کردند، جریمه را پرداخت کردند. مگر ویلا چه مساحتی دارد، همچنان در این باغات میوه می‌کارند و از منظر اقتصاد کشاورزی مشکلی ندارد. در قدیم هم این منطقه دارای باغات چندصدهکتاری و قطب کشاورزی نبود، هرچه بود در سطح محدود بود. البته تولید محصولات کمتر شده اما در اقتصاد کشاورزی ارومیه تأثیر چندانی نگذاشته است.» بهادری می‌گوید طبیعت به هم نخورده اگرچه ممکن است نسبت زمین کشاورزی و باغ به منطقه مسکونی تغییر کرده و مثلا از نسبت ٩٠ به ١٠درصد به ٧٠ به ٣٠درصد رسیده باشد. کشاورز حالا زمینش را به چندین قسمت تقسیم کرده است، هم محصولات جداجدا فروش می‌روند و هم ویلاهای کوچک بیشتری، از آنهایی که سعید به مشتریانش معرفی می‌کند، نصیب جاده امامزاده می‌شود. بهادری می‌گوید جای یک نقشه برای این منطقه خالی است: «ایده‌آل این بود که سیستم شهرسازی برای این منطقه طرحی بدهد که اگر مخصوص ویلاسازی است، قاعده‌هایشان معلوم باشد. البته قاعده ساخته می‌شود زیرا مردم همیشه در سیاست‌ها از دولت و سیاست‌گذاران جلوترند، دولتی‌ها و سیاست‌گذاران انفعالی عمل می‌کنند».
بام‌خانه‌ها از پشت دیوار پیداست، پنجره‌ها و ایوان خانه‌هایشان با آن ستون‌های بلند. آنچه دیوارها پنهان می‌کنند، چاه‌ها و استخرهایی‌اند که دور از چشم همه، سهم دریاچه را می‌گیرند. مجوز دادن به چاه‌ها، همان قاعده‌هایی است که بعدها ساخته می‌شوند و هربار چاه‌های بیشتری را مبرا می‌کند. عیسی کلانتری این کارها را مصلحت‌اندیشی‌های بیهوده می‌داند. به گفته دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره تأثیر افزایش ویلاسازی در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، مصلحت‌اندیشی‌های بیهوده سبب می‌شوند قوانین جایگاه خودشان را از دست بدهند: «قانون مشخص است، پس اگر کسی در ساخت‌وساز تخلف می‌کند باید تخریب شود و دیگر جریمه معنا ندارد. چاهی که به خلاف ساخته‌شده باید پر شود و ساختمان بدون مجوز تخریب شود. اینها اگر درست تصویب و اجرا شوند، مشکلی نخواهد داشت. همچنین برخی قوانین ضدتوسعه هستند. مثلا می‌گویند هرکسی که قبل از سال ٨٥ چاه زده، پروانه می‌گیرد. ملت هم می‌گویند الان کار را انجام می‌دهیم تا بعد قانونش را درست می‌کنیم. بعد هم قانون دیگری خواهد آمد که به چاه‌هایی که تا سال ٩٥ ساخته شده‌اند، مجوز داده شود. این مصداق ضعف در سیستم قانونگذاری و اجرا و نظارت است».
بعضی‌جاها هنوز بلوک‌های سیمانی بالا نرفته‌اند، فقط دو، سه ردیف آن هم برای این‌که حریمی مشخص شود و یک در آهنی که عمر زیادی نخواهد داشت و دری بزرگ به‌زودی به‌جایش در آستانه خواهد ایستاد. هنوز کسی ویلایی در این باغ نکاشته و هرچه هست نهال و درخت است و زمین وحشی سرسبز. ویلاهای همسایه چشمشان به این باغ، منتظرند شکل و شمایل ویلای تازه را ببینند. ویلایی با شیروانی سفالی شبیه خانه‌های شرق آسیا یا با معماری کلاسیک اروپایی و بی‌شک نشانی از خانه‌باغ‌های روستایی را نخواهد داشت.
کلانتری می‌گوید، اگر قانون اجازه ساخت‌وساز می‌دهد، انجام بگیرد اما اگر اجازه حفر چاه نمی‌دهد، این کار خلاف محسوب می‌شود و باید با آن برخورد کنند. «اگر ما طبق قانون و مقررات عمل کرده بودیم، مشکلی برای دریاچه پیش نمی‌آمد. اولین قانون‌شکنان‌مان درمورد دریاچه ارومیه خود مسئولان اجرایی بودند. هم محیط‌زیست در مواردی غیرقانونی رفتار کرده و هم دولت. قانون تنها در مورد مردم نیست. خطای قانونی دولت، خسارت‌های شدیدتری را به دنبال دارد. درنتیجه برای کارهای فنی و محیط‌زیستی نباید دستورات سیاسی داده شود و دستگاه‌ها باید خودشان را موظف بدانند که قانون بدون تبعیض در مورد همه رعایت شود، به این ترتیب مشکلات حل می‌شود. مشکل ما این است که قوانین به صورت انتخابی رفتار می‌کنند. فشارهای سیاست‌گذاری دولت و حاکمیت است که کشور را تهدید به خطر می‌کند. در جایی از دروازه قرآن رد نمی‌شوند و در جایی از سوراخ‌سوزن رد می‌شوند. وقتی محیط‌زیست منافع ملی را در نظر نمی‌گیرد یا قدرت برخورد قانونی ندارد، سیاست‌گذاران را وادار می‌کند، تخلف کنند. منافع ملی باید در اولویت همه‌چیز باشد. در کشور ما منافع ملی گمشده است. این اتفاقات هم به دنبال آن می‌افتد».
این‌که در یک سفره آب زیرزمینی سه نی بگذارید یا صد نی، برظرفیت کشت و زرع تأثیر دارد. این مثال مهدیه پورشاد، فعال محیط‌زیست اهل ارومیه است برای بلایی که بر سر دریاچه و منطقه آمده: «ویلاسازی در این سطح وسیع آن هم با ساخت استخر و حفر چاه مشکلاتی را در زمینه تأمین آب و کشاورزی منطقه ایجاد می‌کند. زمانی استخرهای ویلاها نیاز به تأمین آب دارند که آب کشاورزی منطقه را کاهش داده‌اند. هرکدام هم یک‌چاه می‌زنند درحالی‌که آب‌های زیرزمینی یک سفره هستند، این‌که سه نی بگذارید یا صد نی، سرعت مصرف بیشتر می‌شود و تا یک حدی کشت و زرع آن قسمت را تهدید می‌کند. هر نوع تغییر کاربری در بحث محیط‌زیست و تولیدات کشاورزی موارد دیگری را دربرمی‌گیرد. نوع کشت که تغییر کند میزان آب هم تغییر می‌کند. محله امامزاده، دشت ممنوعه است، نباید در آن چاه حفر شود زیرا جزو سفره‌های آبی دریاچه ارومیه است. از آن طرف محلی‌ها را دچار آسیب‌های اجتماعی و معیشتی می‌کند. زیرا منابع آبی یک سفره محدود است. آیا درباره این مسائل به مردم اطلاع‌رسانی شده است؟ متاسفانه همه‌چیز در یک فضای ناآگاهی اتفاق می‌افتد».
امامزاده از جاده ارومیه- مهاباد جدا می‌شود، روستاها و باغ‌های انگور را رد می‌کند و آن‌قدر می‌رود تا می‌رسد به نزدیکی‌های دریاچه ارومیه. اما به گفته پورشاد، دریاچه را نباید از روستا تفکیک کرد. او در پاسخ به این ادعا که فاصله این منطقه با دریاچه ارومیه باعث می‌شود تأثیر چندانی در معضل این دریاچه نداشته باشد، می‌گوید: «دریاچه ارومیه را روستا به روستا نگاه نمی‌کنند، دریاچه در یک حوضه آبخیز و متاثر از آن است. نمی‌توانید بگویید چون فاصله زیاد است تأثیر ندارد زیرا هر اقدامی بر آب‌های سطحی یا رودخانه‌ها تاثیرگذار است. باید یک مدیریت یکپارچه در حوضه آبخیز دریاچه اورمیه اتفاق بیفتد. حتی بر دورترین نقطه شهر ارومیه هم تأثیر می‌گذارد زیرا همه در یک حوضه‌آبخیز هستند و اثرات ممکن است کمتر یا بیشتر باشد.» او که هنگام تخریب بخشی از ساختمان‌ها و ویلاها در محل حضور داشت، می‌گوید: این تخریب مربوط به ورود به حریم‌جاده بوده است.
سیدجلال‌الدین ترابی، مشاور آب منطقه‌ای استان آذربایجان‌غربی تمایل دارد به‌عنوان یک شهروند ارومیه‌ای صحبت کند. به گفته ترابی، حالا دیگر از تب و تاب ویلاسازی دو، سه‌سال قبل خبری نیست اما هنوز ادامه دارد. او درباره نقش سازمان جهادکشاورزی در این زمینه می‌گوید: «با فعالیت همکاران ما درمورد جلوگیری از برداشت غیرمجاز برخی از مشکلات حل شده است. به مردم آگاهی داده شده تا اثرات نامطلوب را بدانند. سازمان جهادکشاورزی در این زمینه فعال است. آنها جلوی خرد شدن اراضی در قطعات کوچک و فروش برای خانه‌باغ را تا حدی گرفته‌اند».
بهادری، نماینده شهر ارتباطی بین این ویلاسازی‌ها و تخریب‌های زیست‌محیطی نمی‌بیند. پیشنهاد می‌دهد این منطقه حالت عمومی و توریستی پیدا کند. اما آن وقت دیگر وجود همسایه‌های مورد علاقه کریم که دستشان به دهنشان برسد، ویژگی این محله نخواهند بود. بعضی از شهروندان ارومیه زیر خبرهای مربوط به ویلاسازی در سایت‌های خبری اظهارنظر کرده‌اند. اشکان نوشته «جوانانی که به دلایلی نمی‌توانند ادامه تحصیل بدهند باید از طریق کشاورزی امرارمعاش کنند ولی متاسفانه با این رانتخواری که در منطقه (امامزاده کشتیبان) رخ داده است، جوانان دیگر قادر به خرید یک قطعه زمین جهت انجام کارهای کشاورزی و دخل و خرج زندگی خود نیستند. فقط منطقه بکشوچای از جوانان بیکار پر شده و یواش‌یواش لذت زندگی روستایی به شهری تبدیل می‌شود و چشم و هم‌چشمی‌هایی به وجود آمده که گریبانگیر منطقه شده است».
کریم برای باغ دیگرش سند شش دانگ دارد، ٢٣٠٠ متر و خودش حاضر است تلاش کند و برایت برق هم بگیرد. باغی که همسایه‌های خوب دارد، ویلاهای بزرگ و دیوارهای بلند و ساختمان‌های چند طبقه‌ای که چشمشان به جاده خیره است. کریم می‌گوید این‌جا محیط خوبی دارد چون بر آن نظارت می‌کنند. یک باغ و ویلا را برای خودش نگه داشته و بقیه چند قسمت شده‌اند، هرکدامشان می‌شوند یک همسایه دیگر، در بهترین جای ارومیه. جاده امامزاده مدت‌هاست که حساب ساکنانش را از دست داده، آن‌قدر زیاد شده‌اند که جاده تا به خودش می‌آید پایش می‌رسد به در یک ویلای جدید. ساکنان هم به فکر افتاده‌اند و بدون دخالت شهرداری برای کوچه‌ها اسم گذاشته‌اند تا راحت‌تر آدرس بدهند. مثلا «باغ انگور، ١٠٠٠ متر، خیابان بهار، جون می‌ده برای ویلاسازی.»