چاه ها و سدها حقابه جازموریان را بلعیدند

همشهری / زهرا رفیعی

در صورت تصویب بودجه در شورای برنامه و بودجه استان کرمان، در هفته‌های آتی طرح احیای تالاب جازموریان که بین ۲ استان سیستان و بلوچستان و کرمان قرار دارد با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست و جهاد دانشگاهی اجرایی می‌شود، در صورتی‌که این طرح مصوبه شورای برنامه‌ریزی استان کرمان را بگیرد، می‌تواند از بودجه کشوری برخوردار شود.

الگوی سازمان حفاظت محیط‌زیست برای احیای تالاب‌ها یکسان است. اخیرا نیز با کمک برنامه توسعه ملل متحد در ایران (UNDP) پروژه پنج‌ساله ایجاد معیشت جایگزین برای ساکنان اطراف تالاب هامون کلید خورد که براساس آن تلاش می‌شود تا معیشت مردم به‌گونه‌ای پیش برود که کمترین وابستگی به آب را داشته باشد تا بدین‌ترتیب آب بیشتری وارد تالاب جازموریان و تالاب احیا شود.

تالاب جازموریان در استان کرمان همچون هامون‌های استان سیستان‌وبلوچستان، نقش مهمی در تداوم حیات و معیشت پایدار در منطقه دارد. تالاب جازموریان با گستره حوضه آبریز حدود ۷۰ هزار کیلومتر مربع، معادل دوبرابر دریاچه ارومیه در ۵۶  کیلومتری غرب شهرستان دلگان و ۵ کیلومتری روستای چاهکیچی واقع شده است که ۴۹ درصد این وسعت در حوزه سیستان‌وبلوچستان و ۵۱ درصد آن در حوزه استان کرمان قرار دارد.

۱۱ هزار چاه حقابه زیرزمینی جازموریان را بلعیدند

مرجان شاکری، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان کرمان در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: براساس نیازسنجی‌های صورت گرفته، بیشتر حقابه تالاب جازموریان از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود. اما در محدوده این تالاب ۱۱ هزار چاه وجود دارد که از آنها برای کشاورزی ناپایدار استفاده می‌شود. تمام هندوانه‌ای که محصولی آب‌بر است و امسال کشاورزان اطراف جازموریان آن‌ را کشت کردند، خشک شد؛ چون برایشان صرفه اقتصادی نداشت که محصول مرغوب خود را به قیمت هر کیلو ۵۰۰ تومان در شهر کرمان بفروشند.

با نگاه به آمار امحای محصول سیب، سیب‌زمینی و پیاز در سال‌جاری و گوجه‌فرنگی در سال گذشته نیز می‌توان دریافت که کشاورزی با حقابه جازموریان به‌دلیل اینکه مکانیزه و با برنامه‌ریزی دقیق نیست و محصول آن نیز به‌دست مصرف‌کننده داخلی و خارجی نمی‌رسد، نتیجه‌ای جز از دست رفتن آب ندارد.

به‌گفته این متخصص، برخلاف تصور عموم همه حقابه تالاب جازموریان، پشت سد‌های استان قرار نگرفته است و بخشی از آن از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود. او می‌گوید: در سیلاب‌های سال‌های گذشته تالاب جازموریان ۱۰۰ درصد آبگیری شد و بر اثر این سیلاب‌ها، خاک ریزدانه به بستر تالاب رفت و با خشک شدن آن در سال‌جاری به منبع گردوغبار و شن روان تبدیل شده است. توفان خاکی که بر اثر خشکی بستر تالاب ایجاد شد، امسال به بخش عمده‌ای از محصولات گلخانه‌ای آسیب وارد کرد و به نوعی طبیعت انتقام خود را از دست‌‌اندازان به آن گرفت.

مرجان شاکری با اشاره به اینکه اثرات زیست‌محیطی اقدامات انسانی در درازمدت تأثیر خود را نشان می‌دهد، می‌گوید: بزرگ‌ترین مشکل مدیریت در کشور این است که مدیران نتیجه عمل خود را در درازمدت ارزیابی نمی‌کنند و اجزای طبیعت را به هم مرتبط نمی‌دانند. خسارتی که سیل و خشکسالی به باغدار و کشاورز وارد می‌کند، حاصل رفتار اشتباه ماست.

به‌گفته مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان کرمان، نتیجه آسیب‌هایی که به جازموریان وارد شده محصول ۳۰ سال دست‌اندازی به طبیعت است و جایی هم که آب نباشد، نمی‌توان زندگی کرد؛ بنابراین مهاجرت به‌دلیل بروز پدیده‌های اقلیمی و خشکسالی‌های مکرر، اتفاقی ناگزیر است؛ آنچنان که خشکسالی مکرر در دهه ۵۰ زابلی‌ها را به حاشیه زاهدان کشاند. روزگاری یزد بخشی از استان کرمان بود و به‌دلیل خشکسالی‌ و کمبود آب، محدوده شهداد که بزرگ‌تر از شهر یزد بود، به اندازه این شهر رشد نکرد و به استان تبدیل نشد.

بیکاری و مهاجرت بر اثر خشکسالی یکی از پدیده‌های اجتماعی است که در مورد جازموریان به‌تدریج خود را نشان می‌دهد. علاوه بر آن، مسائل امنیتی ناشی از خالی شدن سرزمین نیز اهمیت دارد. درحالی‌که با اجازه حفر یک حلقه چاه برای هر ۹ کشاورز در قالب طرح احرار در منطقه، امکان کشاورزی فراهم آمد تا امنیت نسبی در بخش جازموریان حفظ شود.

احداث ۳۰ سد در بالادست جازموریان

تالاب آب شیرین جازموریان تنها منبع آب شیرین جنوب کرمان و غرب سیستان‌وبلوچستان است. این تالاب بابت تأثیری که بر تثبیت شن‌های روان دارد و همچنین تأثیری که بر زندگی جوامع محلی و اهالی روستاهای اطراف برای تامین آب کشاورزی و دامداری می‌گذارد، جمعیت زیادی را تحت‌تأثیر خود قرار داده است. به‌گفته علی ارواحی، مشاور مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی، تالاب جازموریان محل زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر از جمله فلامینگوست.

او به همشهری می‌گوید: مشکل تالاب جازموریان مانند تالاب‌های دیگر، مدیریت منابع آب در بالادست است. بیش از ۳۰ سد بزرگ وکوچک در بالادست این تالاب در استان کرمان ساخته شده است؛ ازجمله آنها سد جیرفت است که بیشترین تأثیر را بر حیات جازموریان گذاشت. چون منابع آب پس از احداث سد جیرفت، در پایین‌دست رودخانه دائمی هلیل‌رود از بین رفت؛ بنابراین مجموعه تمهیدات برای مدیریت منابع آب آن هم برای حوضه آبریز تالاب جازموریان که میزان بارش در آن کم و شدت تبخیر بالاست، تالاب جازموریان را به سمت خشکی دائمی برد؛ تا جایی که این تالاب هم‌اکنون یکی از کانون‌های ریزگرد و شن‌های روان است. البته غیر از تجربه سیلاب‌های سال‌های ۹۷ و ۹۸ که جازموریان کامل آبگیری شد، این تالاب در اکثر مواقع سال خشک است. خشکی تالاب هم می‌تواند بر سلامت مردم منطقه که عمدتا کم‌برخوردار هستند، تأثیر بد اقتصادی داشته باشد.

این متخصص زیست‌بوم‌های تالابی معتقد است، در شرایط و رژیم‌های بارشی ترسالی، نرمال و خشکسالی، حقابه زیست‌محیطی تالاب جازموریان باید رهاسازی شود. او می‌گوید: متأسفانه نگاه بهره‌بردارانه صرف از منابع آب اینگونه است که منافع ذی‌نفعان و دست‌اندرکاران پایین‌دست نادیده گرفته می‌شود؛ درحالی‌که در طرح‌های مدیریتی باید تسهیم منافع به‌درستی رعایت شود؛ بنابراین و با توجه به خشکسالی‌هایی که در آینده تداوم خواهد داشت، لازم است که زیستگاه‌های حساس که باعث تشدید گردوغبار در استان‌های اطراف می‌شوند، در قالب برنامه پهنه‌بندی تالاب شناسایی شده و در اولویت تخصیص حقابه قرار بگیرند.

علی ارواحی معتقد است که شیوه بهره‌برداری از آب در بخش کشاورزی در اطراف جازموریان نادرست و غیراصولی است. او می‌گوید: تا زمانی که آموزش لازم به کشاورزان در بخش بهره‌برداری از منابع آبی و اصلاح الگوی کشت داده نشود، همچنان شاهد افزایش چاه‌های غیرمجاز خواهیم بود.

کشاورزها فکر می‌کنند که راه چاره‌ای پیش‌رو ندارند. میزان پذیرش جامعه محلی، توانمندسازی آنها و ایجاد زنجیره تولید محصولات کم‌آب‌بر، شناسایی و دسترسی به بازار فشار را از تالاب برمی‌دارد. طرح‌های تغییر در معیشت پایدار نیز عموما به‌صورت پایلوت و نه کامل اجرا می‌شوند و در نتیجه اعتماد جامعه محلی به‌تدریج به این طرح‌ها از بین می‌رود.