-
|
ايران امروز |
بنابر گفته بسیاری از کارشناسان، خشکسالی یکی از پدیدههای زیانبار طبیعی است که براثر تغییرات اقلیمی و در معنای جزیی تر افزایش میانگین دمای زمین روی داده است و آثار مخرب اقتصادی و اجتماعی زیادی به همراه دارد. پدیدهای که این کارشناسان معتقدند اگر فکری به حال آن نشود و برنامهای برای کنترل آن تدوین و تبیین نشود، تهدید جدی برای زیست بوم، کشاورزی و جوامع بشری خواهد بود.
به گزارش ایسنا، ایران نیز از این پدیده خشکسالی به دور نبوده و براساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی میزان بارندگی در سال ١٣٩٩ نسبت به درازمدت ۳۸ درصد و نسبت به سال قبل آن ۴۰ درصد کاهش داشته است.کاهشی که نشان میدهد خشکسالی در سال زراعی جاری قطعی بوده و نیاز است مسئولان مربوطه و دست اندرکاران بخش کشاورزی هوشیارتر از همیشه در این راستا گام بردارند و تا دیر نشده برای کنترل خشکسالی در کشور تدابیری را اتخاذ کنند؛ پیش از آنکه این پدیده طبیعی به تهدیدی جدی برای بخش کشاورزی و امنیت غذایی مردم تبدیل شود.
مفهوم خشکسالی و علت وقوع آن، استانهای درگیر و راههای کنترل این پدیده طبیعی زیان بار موضوعاتی بودند که با مهران زند، رییس گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، در خصوص آنها به گفتوگو پرداختیم. وی معتقد است بررسیهای انجام شده توسط مراکز علمی و تحقیقاتی بیانگر این است که متهم اصلی در وقوع بلایای طبیعی از جمله خشکسالی تغییرات اقلیم است اما عدم برخورد مناسب با نتایج حاصل از خشکسالی و نداشتن سیاستها و برنامههای علمی و اصولی در مواجهه با این بلیه خطرناک، در بلندمدت میتواند منجر به تخریب کامل منابع طبیعی مناطق مختلف و تبدیل خشکسالی به خشکی دایمی شود.
خلاصه این گفت و گو در ادامه آمده است:
- مفهوم دقیق خشکسالی چیست و این پدیده اقلیمی چه زمانی رخ میدهد؟
خشکسالی کاهش غیر طبیعی و طولانی مدت منابع رطوبتی (عمدتاً بارش) است که اثرات نامطلوبی بر گیاهان، حیوانات و انسان میگذارد. خشکسالی هواشناسی که در بسیاری از منابع با عنوان خشکسالی اقلیمی از آن نام بردهاند به دلیل کمبود و یا کاهش مقدار بارندگی طی دورهای از زمان بوجود میآید. به عبارتی خشکسالی هواشناسی زمانی حادث میشود که میزان بارندگی سالانه کمتر از میانگین دراز مدت آن باشد. در حالیکه خشکسالی کشاورزی از طریق تاکید بر مواردی همچون کسری بارش، کمبود رطوبت خاک، اختلاف بین تبخیر وتعرق واقعی و پتانسیل، کاهش سطح ذخایر یا آبهای زیر زمینی و مواردی از این قبیل که به خشکسالی اقلیمی(یا هیدرولوژی) مرتبط است، تعریف میشود.
- خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی کدام استانها را بیشتر تهدید میکند؟
به منظور بررسی و تحلیل وضعیت وقوع خشکسالی در اراضی کشاورزی و منابع طبیعی کشور بهتر است مروری بر آخرین آمار و اطلاعات هواشناسی داشته باشیم. به عبارت دیگر با توجه به این مهم که منشا و عامل اصلی وقوع خشکسالی در عرصههای کشاورزی و منابع طبیعی کشور تغییر در متغیرهای هواشناسی مانند بارش، دما، رطوبت و.... است، تحلیل وضعیت متغیرهای هواشناسی خصوصا بارش نقش کلیدی در نحوی وقوع و گسترش خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی دارد.
نگاهی گذرا به شکل زیر که از آخرین اطلاعات سازمان هواشناسی کشور بدست آمده است، به خوبی شرایط خشکسالی سال زراعی جاری را نمایان میکند. در این شکل بخش آبی رنگ، معرف میانگین بلندمدت بارش تجمعی کشور است. منحنیهای قهوهای و سبز رنگ به ترتیب تغییرات بارش تجمعی سال آبی گذشته و جاری را نمایش میدهند. مقایسه منحنی سبز رنگ با منحنی قهوهای و بخش آبی رنگ بیانگر وقوع کاهش چشمگیر بارش سال زراعی جاری(۴۱/۲- درصد در کل کشور) نسبت به بلندمدت و سال زراعی گذشته است.
این شرایط زمانی حادتر میشود که با دقت در این شکل متوجه میشویم بخش اصلی و عمده سال آبی طی شده است و پیش بینیهای مراکز ذی صلاح( سازمان هواشناسی کشور و مراکز وابسته) حاکی از آن است که در ماههای باقیمانده از سال آبی هم بارش قابل توجهی نخواهیم داشت. بنابراین و با اتکا بر آخرین اطلاعات هواشناسی بدون شک در سال آبی جاری در غالب نواحی کشور با خشکسالی شدید هواشناسی مواجه هستیم. در این راستا به ترتیب استانهای سیستان و بلوچستان(۹۳/۴-)، هرمزگان(۹۱/۳-)، خراسانها( بیش از ۵۷- درصد)، سمنان و فارس(۴۹-) و کرمانشاه( ۴۳/۹-) تا تاریخ ۲۳ فروردین سال ۱۴۰۰بیشترین کاهش بارش و به تبع آن شدیدترین خشکسالی هواشناسی را نسبت به بلندمدت تجربه کردهاند.
در خصوص خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی، با عنایت به این مهم که پس از وقوع خشکسالی هواشناسی و به دنبال آن بخش کشاورزی و منابع طبیعی با توجه تنوع بسیار زیاد خصوصیات فنولوژیکی گیاهان به طرق مختلف و با شدت و ضعفهای متفاوتی متاثر میشوند، موضوع از پیچیدگیهای به مراتب بیشتری نسبت به خشکسالی هواشناسی برخوردار است. همانطور که در تعریف خشکسالی کشاورزی هم اشاره شد، علاوه بر بارش عوامل مهم دیگری همچون رطوبت خاک و شرایط تبخیر و تعرق نیز در وقوع این نوع از خشکسالی تعیین کننده است. به همین خاطر در سالهای اخیر به منظور پایش وضعیت وقوع خشکسالی در اراضی کشاورزی، جنگلها و مراتع از تصاویر ماهوارهای استفاده میشود.
یکی از رایج و پرکاربرد ترین شاخصهای بررسی وضعیت پوششهای گیاهی که به منظور پایش تغییرات زمانی و مکانی پوششهای گیاهی و محصولات کشاورزی و همچنین تغییرات این عرصهها در زمان وقوع خشکسالی در بسیاری از مناطق دنیا استفاده میشود، شاخص تفاضلی نرمال گیاه (NDVI) است. دامنه تغییرات این شاخص بین منهای یک تا مثبت یک است، اما محدوده معمول تغییرات گیاه سبز بین ۰/۲ تا ۰/۸ است.
به منظور آگاهی از شرایط فعلی وقوع خشکسالی در اراضی کشاورزی، جنگلها و مراتع کشور، دقت در نقشه شاخص تفاضلی نرمال گیاه میتواند راهگشا باشد. در این نقشه طیف رنگ زرد به طرف قهوهای روشن و تیره نشانگر افزایش تنش خشکی و برعکس طیف رنگ سبز روشن به طرف رنگ سبز تیره نمایانگر وقوع شرایط بالای معمول و بهینه به لحاظ سبزینگی گیاه است. همانگونه که در این نقشه ملاحظه میشود، بخشهای قابل توجهی از کشور شامل استانهای خراسان رضوی و شمالی، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، مرکزی، همدان، کردستان، فارس و چهار محال و بختیاری با کاهش شدید سبزینگی در اراضی کشاورزی و منابع طبیعی مواجه هستند. این وضعیت زمانی بحرانی تر به نظر میرسد که از طرفی کاهش حدود ۸۵ درصدی بارش فصل بهار( که نقش حیاتی برای محصولات دیم دارد) نسبت به بلندمدت را مورد توجه قرار دهیم و دقت کنیم که با حرکت به طرف فصل گرم و افزایش دما و تبخیر و به دنبال آن کاهش رطوبت خاک، این تنش خشکی افزایش مییابد و به تدریج غالب عرصههای کشاورزی، جنگلها و مراتع کشور در سال زراعی جاری با خشکسالی مواجه خواهند شد.
- آیاخشکسالی کشاورزی ریشه در تغییر اقلیم دارد یا به سو مدیریتها و اقدامات نامناسب باز میگردد؟
موقعیت جغرافیایی ایران در کمربند خشک و نیمه خشک دنیا باعث شده که خشکی و خشکسالی با طبیعت این سرزمین عجین شود. اشاره به رخداد خشکسالیهای شدید و فراگیر در متون تاریخی خود به تنهایی میتواند مؤید این موضوع باشد. با انتشار کتابها، گزارشات و مقالات علمی معتبر متعدد در خصوص وقوع تغییرات اقلیمی در مناطق مختلف کره زمین که حاصل تلاش باتجربه ترین محققین جهان است، اختلاف نظر قابل توجهی در این زمینه جود ندارد. اما کم و کیف این تغییرات در نواحی مختلف کره زمین و بخشهای حیاتی بسیار متنوع و متفاوت است.
در ایران نیز با بررسیهای انجام شده توسط مراکز علمی و تحقیقاتی اسناد معتبر و قابل قبولی در رابطه با وقوع تغییرات اقلیمی در کشور ارایه شده است. همچنین بسیاری از این تحقیقات، متهم اصلی در وقوع بلایای جوی را تغییرات اقلیمی معرفی کردهاند. با توجه به این موضوع که از مهمترین نتایج تغییرات اقلیمی افزایش فرینهای اقلیمی( مقادیری حداکثری) مانند بارشهای شدید، طوفانهای گرد و غبار و خشکسالیهای شدید و متوالی است . بنابراین دور از ذهن نیست که افزایش فراوانی رخدادهای خشکسالی کشاورزی در سالهای اخیر را منتسب به تغییرات اقلیمی دانست. با عنایت به این مهم که نقش کشاورزان و مسؤلین ذی ربط عمدتا در تخفیف یا تشدید اثرات و پیامدهای حاصل از خشکسالی کشاورزی نمایان میشود، نمیتوان آنها در افزایش وقوع خشکسالی مقصر دانست. اما در عین حال باید به این نکته حیاتی توجه داشت که عدم برخورد مناسب با نتایج حاصل از خشکسالی و نداشتن سیاستها و برنامههای علمی و اصولی در مواجهه با این بلیه خطرناک، در بلندمدت میتواند منجر به تخریب کامل منابع طبیعی مناطق مختلف و تبدیل خشکسالی به خشکی دایمی شود.
- مسئولان و کشاورزان باید چه اقداماتی برای مقابله با خشکسالی انجام دهند؟
از جمله مهمترین خصایص خشکسالی این است که در شرایط فعلی، بشر هنوز توانایی جلوگیری از وقوع این پدیده را ندارد. بنابراین موثرترین شیوه کاهش خسارت این بلیه، افزایش آمادگی کشاورزان برای مواجهه کارآمدتر با آن است. در سالهای اخیر برای مقابله با خشکسالی کشاورزی دو شیوه اصلی کوتاه و بلند مدت مورد توجه قرار گرفته است. از جمله روشهای کوتاه مدت مقابله با خشکسالی میتوان به مدیریت در مصرف آب، جلوگیری از اتلاف آب، کم کردن مصرف آب زراعی، کود دهی مناسب، کاهش تبخیر رطوبت از خاک و شخم عمیق را ذکر کرد.
ازجمله شیوههای بلندمدت نیز میتوان به مدیریت در کاشت، انتخاب گونههای کم آب خواه و سازگار با اقلیمهای خشک، عادت دادن گیاهان به شرایط خشکی، ایجاد بادشکن، تقویت منابع آبهای زیرزمینی اشاره کرد.
روشهای مقابله با خشکسالی درمناطق مختلف کشور، متفاوت است و به امکانات و سرمایه و همچنین توانایی فرد در حل مشکلات بستگی دارد. شیوههای مقابله افراد نیز به ویژگیهای فردی، اقتصادی، اجتماعی، محیطی، نگرشی، فرهنگی و عوامل مدیریتی آنها بستگی دارد. در کل یکی از مهمترین راهکارها برای کاهش وقوع سیلابها و تبدیل آنها به فرصت و ذخیره منابع آبی آنها در زمان خشکسالیها، فعالیتهای آبخیزداری است. فعالیتهای آبخیزداری بسیار گسترده و وسیع هستند و معمولا در طیف وسیعی از حوزهها انجام میشود. انجام برخی از اقدامات سازهای و بیولوژیکی آبخیزداری در حوزههای کوچک که عکس العمل هیدرولوژیکی سریعی دارند، موجب میشود که از وقوع سیلابها (قبل از اینکه سیلابها در سرشاخهها به یکدیگر بپیوندند و سیلابهای سهمگین را بوجود آورند) جلوگیری شده و منابع آب آنها با روشهای کم هزینه در آبخوانها برای سالهای خشک ذخیره شود.
برای مثال در نظر بگیرید که یک بارش شدید در سرشاخههای یک رودخانه بزرگ اتفاق بیفتد، در صورتی که فعالیتهای کنترل سیلاب آبخیزداری نظیر گورابها یا پخش سیلابها اتفاق نیفتاده باشد، سیلابهای سرشاخهها خیلی سریع به هم میپیوندند و حتی ممکن است در پایین دست باعث ایجاد خسارتهای مالی و جانی شوند. حتی در صورتی که حوزههای آبخیز به صورت برون ریز باشند که این منابع آبی با ارزش با ایجاد خسارتهای سهمگین به دریا منتقل میشوند. این در حالی است که با اقدامات کنترل سیلاب آبخیزداری میتوان ضمن مهار سیلابها در سرشاخهها، به ذخیره این منابع آبی با ارزش پراخت و در سالهای خشک به شیوههای مختلف آنها را استخراج و مورد استفاده قرار داد.
البته این منابع آبی با ارزش که بعضا توسط فعالیتهای آبخیزداری ذخیره میشوند بایستی به نحو بهینه مورد استفاده قرار گیرند. به عبارتی بهتر، زحمات بسیار زیادی برای کنترل و نفوذ سیلابها در مناطق بالادست و ذخیره آنها برای سالهای خشک، کشیده میشود و لذا از قطره قطره منابع آبی بایستی بهترین استفاده را داشت. خصوصا در رابطه با کشاورزی، بازدهی منابع آبی بایستی افزایش یابد و حداکثر منافع را به همراه داشته باشد. در غیر این صورت، بسیاری از اقدامات بی نتیجه یا کم نتیجه باقی خواهد ماند.
- کلام آخر...
به هر حال برای مقابله با اثرات خشکسالی کشاورزی و کاهش خسارات ناشی از آن مسؤلان ذی ربط میتوانند نقش به مراتب مهمتر و پر رنگ تری داشته باشند. حرکت از مدیریت ریسک به طرف مدیریت بحران و ایجاد و گسترش سامانههای پایش و پیش بینی خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی میتواند از زمره مهمترین و ضروری ترین این اقدامات باشد. از جمله مراکزی که در سالهای اخیر اقدامات خوبی در رابطه سامانههای پایش و پیش بینی خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی انجام داده است، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری است. این پژوهشکده به تازگی با همکاری و حمایت مالی، معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری با انجام پروژهای تحت عنوان “توسعه شاخصهای خشکسالی و طراحی و پیاده سازی سامانه الگویی پایش و پیشبینی خشکسالی کشاورزی در استان لرستان” اقدام زیربنایی و موثری به منظور استقرار و توسعه سامانههای پایش و پیش بینی خشکسالی کشاورزی انجام داده است. امید است با همکاری بیشتر و موثرتر مراکز علمی و تحقیقاتی کشور و حمایت مالی دولت، شاهد گسترش روزافزون اینگونه اقدامات باشیم.
| |||||||
ايران امروز
(نشريه خبری سياسی الکترونیک)
«ايران امروز» از انتشار مقالاتی كه به ديگر سايتها و نشريات نيز ارسال میشوند معذور است. استفاده از مطالب «ايران امروز» تنها با ذكر منبع و نام نويسنده يا مترجم مجاز است.
Iran Emrooz©1998-2024
|