فرونشست زمین، خاک مرده‌ای که احیا نمی‌شود

ایرنا: برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی باعث بروز فرونشست زمین شده، زمانی که در منطقه‌ای این پدیده رخ دهد دیگر آن بخش زمین مرده‌ای است که قابل احیا نیست، ۱۴ استان ایران درگیر این پدیده است که می‌تواند زنگ خطری برای محیط‌زیست کشور باشد.

ایران در اقلیمی خشک و نیمه خشک قرار دارد از این رو منابع آبی همواره مورد توجه ایرانیان بوده است، وجود قنات نمونه بارز این ادعاست که آب همیشه برای ایران و ایرانی مورد توجه بوده و ایران مهد قنات در دنیا شناخته می‌شود، در کنار اینکه ایران کشوری خشک و با منابع آبی محدود است چند سالی است که با خشکسالی نیز روبرو شده که این مساله مشکلات زیادی به همراه آورده است.

بر اساس پیش بینی‌های صورت گرفته مشخص شد که در سال آبی جاری (مهرماه ۹۹ تا پایان شهریور ۱۴۰۰) وضعیت بارش در برخی استان‌های واقع در جنوب شرق کشور بالاتر از حد نرمال خواهد بود اما در بیشتر استان‌ها نرمال و حتی کمی کمتر از نرمال خواهد بود که قطعا خبر خوبی نیست.

دفتر مدیریت بحران شرکت مدیریت منابع آب ایران درباره وضعیت بارش‌های سال آبی ۹۹ - ۹۸ اعلام کرده بود که براساس آخرین آمار بارندگی سال آبی سپری شده در مجموع از ابتدای شروع این سال به طور متوسط ۳۱۸ میلیمتر بارش اتفاق افتاد، میزان بارش‌های سال آبی ۹۹ - ۹۸ در مقایسه با میزان بارش‌های سال آبی ۹۸ - ۹۷ که ۳۴۳ میلیمتر بارش را ثبت کرده بود حدود هفت درصد کاهش را نشان می‌دهد این کاهش در حالی است که وضعیت مصرف آب در کشور بسیار نگران کننده است به طوری که سرانه مصرف آب روزانه در کشور ۲۵۰ لیتر در شبانه روز است اما در کشوری مانند آلمان در قلب اروپا با اینکه دارای میزان سالیانه بارش ۷۰۰ میلیمتر است اما سرانه مصرف آب در این کشور ۱۳۰ لیتر در شبانه روز است، میانگین بارندگی جهانی ۸۶۰ میلیمتر است. همین یک آمار وضعیت مصرف آب در کشور را مشخص می‌کند.

اکنون حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب تمام آب قابل استحصال در کشور است که متاسفانه سالانه بیشتر از این میزان استفاده می‌کنیم یعنی حدود ۶ تا ۷ میلیارد متر مکعب بیشتر از ظرفیت منابع آب قابل استحصال برداشت می‌کنیم در حالی که کارشناسان معتقدند باید حداقل ۵۰ میلیارد متر مکعب از این رقم را استفاده نکنیم و بگذاریم در سفره‌های آبهای زیر زمینی ذخیره بماند.

چندی پیش محمد درویش رییس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو به ایرنا گفته بود که در مدت پنج دهه گذشته ذخیره هزار ساله منابع آبی کشور را مصرف کرده‌ایم،  به طور نرمال انتظار داریم که از هر متر بارندگی یک چهارم آن در زمین نفوذ کند که اگر پوشش گیاهی مناسب باشد و طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری به درستی اجرا شود این نسبت یک چهارم می‌تواند تا یک دوم و حتی بیشتر هم افزایش یابد، اما اگر این اتفاقات نیفتاده باشد و زمین برهنه باشد پوشش گیاهی جنگلی و طبیعی از بین رفته باشد حتی این یک چهارم هم تحقق نمی‌یابد.

در واقع با وجود کاهش بارندگی و مصرف بی رویه منابع آبی نباید انتظار معجزه داشته باشیم که همه چیز خوب و روی روال باشد، به اعتقاد کارشناسان باید میزان اختصاص آب به بخش کشاورزی، شرب و صنعت در مجموع به حدود ۴۰ میلیارد متر مکعب در سال کاهش یابد که با رفتن به سمت استفاده از کشت‌های گلخانه ای، هیدروپونیک و ارتقای نرم افزاری بخش کشاورزی و صنعت می‌توان به این هدف رسید.

یکی از نتایج این کارها بروز پدیده‌ای به نام فرونشست زمین است، در واقع چند سالی است که در دشت‌های مختلف کشور با این پدیده مواجه هستیم، معمولا فرونشست زمین ناشی از نبود تعادل بین تغذیه و برداشت از سفره‌های آب زیر زمینی است که رخ می‌دهد که باید با مدیریت صحیح منابع آب و میزان برداشت آن در وهله اول حداقل نرخ فرونشست زمین را مهار کنیم و بعد به سراغ احیا دشت‌ها برویم.

در واقع فرونشست زمین پدیده تقریبا نوظهوری است که بیش از ۱۵۰ کشور از جمله ایران با آن درگیر هستند؛ بر اساس اعلام مجامع بین المللی فرو نشست زمین سالانه چهار میلیمتر بحران است؛ درحالیکه در حد فاصل بین دشت فسا و جهرم شاهد فرونشست زمین تا ۵۴ سانتیمتر یعنی چیزی حدود ۱۴۰ برابر حد بحران هستیم.

فرونشست می‌تواند در اثر پدیده‌های طبیعی زمین شناسی مانند زمین لرزه، انحلال سنگ‌های گچی، نمکی یا آهکی، آب شدن یخ‌ها و حرکت آرام پوسته و خروج گدازه از پوسته جامد زمین یا فعالیت‌های انسانی مانند معدنکاری، برداشت سیالات زیرزمینی مانند آب‌های زیرزمینی، نفت یا گاز ایجاد شود، اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آب‌های زیر زمینی در نتیجه برداشت‌های بی رویه، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.

زمانی که یک سفره آبی زیر زمینی خالی می‌شود زمین آن قسمت مانند اسفنجی که آب آن کشیده شده جمع می‌شود و در آن بخش از زمین حفره‌ای ایجاد می‌شود که دیگر حتی با تزریق آب نیز قابل برگشت نیست در واقع آن بخش از زمین دیگر مرده به حساب می‌آید،  بالاترین رکورد فرونشست در کره زمین ۳۲ سانتیمتر متعلق به ایالت نیومکزیکو بود؛ ایران دو بار این رکورد را یکی در سال ۲۰۱۰ در تهران با ۳۶ سانتیمتر و بار دوم در سال ۲۰۱۵ بین دشت فسا و جهرم با ۵۴ سانتیمتر شکست.

ایران دارای ۶۰۹ دشت است که بررسی‌ها نشان می‌دهد ۵۰ دشت دچار پدیده فرونشست شده اما برخی کارشناسان معتقدند با توجه به شرایط موجود بیش از ۳۰۰ دشت با این پدیده دست به گریبان است،  استفاده بی رویه از آبهای زیر زمینی و مدیریت نادرست آن پدیده فرونشست زمین را در کشور رقم زده است به طوری که اکنون ۱۴ استان ایران از جمله تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان با این پدیده مواجه هستند. 

محمد درویش عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور روز سه شنبه به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: فرونشست زمین ناشی از نبود تعادل بین تغذیه و برداشت از سفره‌های آب زیر زمینی است که رخ می‌دهد؛ تقریبا دو سوم همه دشت‌های کشور دشت‌های ممنوعه اعلام شدند و متاسفانه در بخش قابل توجهی از این دشت‌ها میزان تراز منفی آبخوان‌ها به بیش از ۲ متر در سال رسیده است.

وی افزود: بخش‌های بزرگی در استان‌های مرکزی به همراه استان‌های شرقی در این موقعیت بسیار دشوار قرار دارند؛ یعنی استان‌های تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان، بخش شمالی سیستان و بلوچستان، بخش‌های شمالی هرمزگان، بخش‌های عمده‌ای از خراسان‌های رضوی، شمالی، جنوبی و بخش‌هایی از همدان به شدت درگیر پدیده فرو نشست هستند.

رییس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو ادامه داد: البته به صورت نقطه‌ای هم شاهد بروز این پدیده هستیم، به عنوان مثال در منطقه آبی بیگلو در استان اردبیل پدیده فرونشست زمین رخ داده یا در خان میرزا در استان چهارمحال و بختیاری و در دشت بروجن هم با این پدیده روبرو هستیم.

درویش گفت: به طور کلی بدترین وضعیت در کشور را استان فارس دارد که تقریبا همه تالاب‌ها و دریاچه‌های خود را از دست داده و بیشترین نشست زمین نیز طبق گزارش سال ۱۳۹۵ سازمان زمین شناسی در فاصله بین دشت فسا و جهرم رخ داده که میزان آن به ۵۴ سانتیمتر در سال می‌رسد.

وی اظهار داشت: در جنوب تهران در شهریار هم این رقم ۳۶ سانتیمتر است، در منطقه معین آباد ورامین ۲۵ سانتیمتر، در بخش‌هایی از دشت توس در جنوب مشهد مساله بسیار چشمگیر است و رقم به ۱۸ تا ۲۰ سانتیمتر می‌رسد؛ در بخش‌هایی از استان یزد در فاصله اردکان - میبد شکاف‌های بزرگی دیده می‌شود، در جنوب اصفهان در پارک ملی کلاه قاضی یک شکاف عظیم ایجاد شده که نشاندهنده افت شدید سفره‌های آب زیر زمینی است، طولانی ترین شکاف را در دشت نیشابور در بخش‌های شرقی - غربی و شمالی - جنوبی داریم که نشاندهنده بهره برداری بیش از حد از سفره‌های آب زیر زمینی است طول این شکاف‌ها حدود ۳۰ کیلومتر است.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور افزود: همچنین بیشترین تعداد فرو نشست را در دشت میناب داریم که باعث شد تعداد قابل توجهی از نخل‌ها که زمانی هشت میلیون نفر بود خشک شود و مهاجرت اتفاق بیفتد، بسیاری از مردم از روستاهای اطراف میناب مانند چلوگاومیشی مهاجرت کردند.

درویش گفت: علاوه بر این فرو نشست‌های بزرگی در دشت فامنین و کبودرآهنگ در استان همدان رخ داده است اما بزرگترین فرونشست در کشور در جنب روستای مهدی آباد آیژ در فاصله شهرهای فسا و استهبان است که ناشی از افت شدید آبهای زیر زمینی است،  اکنون در دشت مرودشت نزدیک تخت جمشید زمین به شدت در حال نشست است، نقش رستم در حال آسیب دیدن جدی است باید به این مساله به طور جدی نگاه شود در غیر اینصورت عواقب تلخی برای محیط زیست کشور به همراه خواهد داشت.