مسووليت پذيری در طراحی مدل های زيستی

چهارشنبه ۲۴ فروردين ۱۳۸۴
بيوتکنولوژی (زيست فن آوری) نوين و مهندسی ژنتيک که شاخه ای از زيست فن آوری است، در چند دهه اخير، انقلاب عظيمی را در جامعه بشری ايجاد کرده و به اعتقاد صاحبنظران، اين ظرفيت را دارد که بيش از ساير علوم شناخته شده بشری در زندگی انسان تاثير گذار و تحول آفرين باشد. به همين دليل پيش بينی اقدامات اطمينان ساز برای بهره برداری مفيد از اين فن آوری توانمند و حذف استفاده های مضر تحت عنوان موضوعی اخلا ق زيستی بسيار مهم و ضروری می نمايد. دکتر محمد حسين صنعتی دبير اولين کنگره بين المللی اخلا ق زيستی می گويد: تلاش سازمان های بين المللی مختلف و به خصوص يونسکو، در رابطه با اخلاق زيستی به خصوص در چند سال اخير تاکيدی بر اين مهم است. وی همچنين کسب دستاوردهای مفيد در زمينه اخلا ق زيستی را در گرو گسترش فضای تبادل اطلا عات بين دانشمندان و حقوقدانان در اين زمينه و بررسی و تعيين معيارها و مولفه های اخلا ق زيستی می داند. کنگره بين المللی اخلا ق زيستی در روزهای آغازين سال جاری به منظور همگرايی در مسايل نوين و ايجاد زمينه مشارکت در شناخت نيازها و تنگناهای اخلا ق زيستی برگزار شده است.
پرفسور گارسيا استاد دانشگاه مادريد، می گويد: طبيعت يک نهاد اخلا قی است، انسان هم بايد کرامت خويش را در قبال اخلا ق و طبيعت مد نظر داشته باشد. پيامد اخلاقی مانند اين جمله است که هدف وسيله را توجيه می کند، برخی با چنين تدبيری مهندسی ژنتيک را در راستای اهداف تحقيقاتی خود و ژن درمانی را مخالف با آن می دانند. مدل مسووليت پذيری در قرن بيست و يکم، اصلی مهم و قابل توجه است که انسان را موظف می کند تا در طراحی مدل های زيستی تمام شرايط و قضاوت ها را مد نظر قرار داده و مدلی تعادل بخش برای انسان به ارمغان بياورد. مسووليت پذيری اصلی متعادل در راستای اخلا ق زيستی و منطق است.

لزوم وضع قوانين
در شرايطی که افزايش جمعيت، کمبود مواد غذايی، بروز و شيوع انواع بيماری ها و آسيب های وارد شده به محيط زيست، امنيت ملی کشورها را مورد تهديد و مخاطره قرار داده است، ابزار توانمند بيوتکنولوژی در پزشکی، صنعت، کشاورزی و محيط زيست، انقلا بی عظيم در کشور ما به وجود آورده که راه حل بسياری از مشکلات حاد بشری است. در حال حاضر سرمايه گذاری و گسترش صنعت زيست فن آوری منافع زيادی را نصيب کشورهای توسعه يافته کرده است و با ايجاد مشاغل جديد، باعث رونق اقتصادی آنها و بهبود کيفيت زندگی بشری می شود. گرچه ظهور فن آوری نوين و به کار گيری روش های علمی جديد در بهره برداری از طبيعت، زندگی را از جهاتی بر بشر مطبوع ساخته و گره های فراوانی را باز کرده، اما در پاره ای موارد هم منجر به بروز مشکلا ت جديدی در عرصه سلا مت، بهداشت و محيط زيست انسان ها و حتی در عرصه باورهای مذهبی، ارزش های اخلا قی و روابط حقوقی شده است. دکتر توفيقی وزير علوم، تحقيقات و فن آوری درکنگره بين المللی اخلا ق زيستی می گويد: پروتکل ايمنی زيستی کارتاهينا که نخستين موافقتنامه قانونی در مورد تجارت فرآورد ه ها و کالا های تغيير يافته ژنتيک است، موافقتنامه تعهد آور بين المللی زيست محيطی است که در روند مذاکرات به عمل آمده ميان متخصصان، نمايندگان و صاحبان صنايع، تجارت و کشاورزی بيش از ۱۷۰ کشور و سازمان طی اجلا س فوق العاده کنفرانس متعهدان تنوع زيستی تنظيم شد و به تصويب رسيد. نهمين اجلا س کميته بين المللی اخلا ق زيستی يونسکو در نوامبر ۲۰۰۲ در مونترال کانادا برگزار شد و اعلاميه جهانی ژنوم انسان و حقوق بشر در سی و دومين کنفرانس عمومی يونسکو در پاييز سال ۲۰۰۳ به تصويب رسيد. اين اعلا ميه، نياز به تدوين و تعيين قوانينی برای چگونگی کاربرد روش های بيولوژی مولکولی، دستکاری های ژنتيک و استفاده از سلول های بنيادی را به نحوی که منزلت و حقوق انسان محفوظ بماند، مورد تاکيد قرار داده است و مسووليت اين امر را به کميته بين المللی اخلاق زيستی محول کرده است.

مشابه سازی و اخلا ق
پيشرفت پروژه های ژنوم و گسترش آن به مسايلی همچون تنوع ژنوم انسان، ضرورت توجه خاص و رعايت ملا حظات اخلا قی و اجتماعی در سطح بين المللی را طلب می کند، براين اساس لا زم است تدابيری اتخاذ شود که از ناهنجاری ها يا سوء استفاده های احتمالی جلوگيری شود. بحث کلونينگ يا مشابه سازی که در چند سال اخير موجی از نگرانی ها را به وجود آورده، مثال عملی است که بايد جنبه های اخلاقی و اجتماعی آن با رويکردهای بين المللی و ملی مورد بررسی قرار گيرد. سلول ها بنيادی، سلول های تمايز يافته ای هستند که می توانند به مدت طولانی تقسيم شده و تحت شرايط خاص فيزيولوژيک يا آزمايشگاهی برخی انواع سلول های تخصص يافته را توليد کنند. ضروری است که در سطح بين المللی با وضع قوانينی از تجاری شدن غير اخلاقی توليد جنين به منظور انجام تحقيقات جلوگيری شود. عده ای از صاحبنظران هم باتوجه به اين خطرات احتمالی و با در نظرگرفتن تعداد زياد جنين هايی که نابود می شوند، معتقدند تحقيقات روی سلول های بنيادی جنين انسان بايد ممنوع شود.

زيست فن آوری در ايران، اولويت ملی
بدون شک تقويت وپيشرفت زيست فن آوری در ايران يک نياز فوری و واقعی است و آينده کشور ما هم بستگی مستقيمی در رابطه با برخورد مطلوب با صنايع متکی به اين علم دارد. زيست فن آوری در کشورمان و وزارت علوم، تحقيقات و فن آوری، به عنوان يک اولويت ملی انتخاب شد و سند ملی زيست فن آوری که نتيجه تلا ش نزديک به ۲۰۰ نفر ازمتخصصان و مديران مرتبط با موضوع است به تدوين و تصويب هيات دولت رسيد. به منظور گسترش اخلا ق در علوم و فن آوری و استفاده از گنجينه عظيم فرهنگ ملی و آموزه های علمی، انجمنی با عنوان انجمن ايرانی اخلا ق در علوم و فن آوری در سال ۸۳ تاسيس شد که هدف از ايجاد آن پيشبرد و ارتقای اخلا ق در علوم و فن آوری و بهبود بخشيدن به امور آموزشی و پژوهشی در زمينه های اخلا ق درحرفه، اخلا ق و پژوهش، اخلا ق در زمينه های تخصصی، اخلا ق و اجتماع و نيز مطالعه و بهره گيری از آموزه های دينی و فرهنگ ملی برای تقويت اخلا ق در علوم و فن آوری است.
همچنين از سوی وزارت علوم، تحقيقات و فن آوری، پيشنهاد اختصاص جايزه ای به نام ابن سينا در زمينه اخلا ق در علوم و فن آوری به يونسکو داده شد و پس از تصويب در تاريخ ۲ می سال ۲۰۰۴ اين جايزه به خانم مارگارت سامرويل اهدا شد.
دستيابی به زيرساخت های علمی و فنی که شرط اول توسعه و بيرون آمدن از دايره عقب ماندگی هاست از حقوق اساسی و بنيادی همه انسان ها و ملل تلاشگر است. امروزه پيوند ميان توسعه علمی و توسعه همه جانبه و پايدار، پيوندی معنی دار و تعيين کننده است. جهان وقتی از موقعيت های تبعيض آميز و هراس انگيز و ناامن به دور می شود که در مسير توسعه علمی قرار گيرد.