از فرصت مانسون استفاده کنید

علی فراستی استاد سابق دانشگاه کالیفرنیا، در گفت‌وگو با هم‌میهن

مانسون پدیده جدیدی است. قرار است در سال‌های آینده هم مهمان خیلی از کشورها باشد. از همین رو، کارشناسان توصیه می‌‌کنند که دولت‌‌ها به فکر طرح‌‌های کارشناسی برای جمع‌آوری این سیلاب‌‌ها باشند. به خصوص برای کشورهایی مثل ما که در بحران آبی به سر می‌‌برند.
علی فراستی استاد سابق دانشگاه ایالتی کالیفرنیا در گفت‌وگو با هم‌میهن می‌‌گوید:«مسئولیت شهروندی حکم می‌کند که پس از یک فاجعه طبیعی برای جلوگیری از تکرار آن فاجعه در آینده به فکر راه‌حل باشیم وگرنه تابستان آینده و با مانسون بعدی، همین صحبت‌‌ها تکرار خواهد شد.»

‌* پس از سیلابی که اخیرا اتفاق افتاد، مقامات وزارت نیرو عنوان می‌‌کنند که فقط ۲۶۰ میلیون مترمکعب آب توانستند پشت سدها ذخیره کنند.  سوال این است که دلیل ناکامی در حفظ سیلاب‌‌ها به عنوان منابع آبی چیست؟

باید توجه داشته باشیم که پدیده مانسون که اخیرا در کشور اتفاق افتاد، در ۷۰ سال گذشته بی‌سابقه بود. حتی سیلی که در سال گذشته در تیرماه ۱۴۰۰ در اروپا آمد و تنها در آلمان و بلژیک ۱۴۹ کشته به جا گذاشت در ۵۰۰ سال اخیر در اروپا بی‌سابقه بود. مضافا، روند گرمایش زمین باعث اختلال در نظام اکوسیستم کره زمین شده و شاهد باران‌های موسمی در برخی نواحی جهان هستیم که در گذشته سابقه نداشته است. با توجه به واقعیات کنونی لازم است که موسسات مسئول و ادارات آب و منابع طبیعی برای این قبیل مانسون‌‌ها و باران‌های موسمی تابستانی، برنامه‌ریزی کنند.

می‌دانیم که در هر نظام اداری از زمان درک یک نیاز تا طراحی و اختصاص بودجه و سپس اجرای طرح‌های جدید، بین ۱۰ تا ۱۵ سال وقت لازم است. بنده معتقد نیستم که ۲۰ یا ۲۵ سال پیش که سدهای کنونی طراحی و سپس اجرا شدند کسی در فکر باران‌های موسمی تابستانی بوده باشد. این پدیده جدیدی است که از هم‌اکنون باید به فکر راه‌حل برای آن بود.

‌* برخی کارشناسان می‌‌گویند، سدسازی‌‌ها عامل خشکسالی در مناطق بودند، نظر شما چیست؟

سدهای کنونی ناکارآمد نیستند، بلکه برای هدف و منظور دیگری طراحی شده‌اند. مهار و ذخیره ۲۶۰ میلیون متر مکعب آب باران به تنهایی دستاورد بزرگی است.

آمریکا یکی از پیشرفته‌‌ترین سیستم‌‌های سد و کانال‌کشی و مهار سیلاب را دارد، با این‌حال یک‌ماه پیش تلفات سیل در ایالت کنتاکی به ۲۶ نفر رسید ولی هیچ‌کس فرماندار ایالت یا رئیس‌جمهور آمریکا را برای صدمات این سیل مقصر ندانست و شعار مرگ علیه آنها نداد. متاسفانه در ایران همه نوع فاجعه طبیعی سریعا سیاسی شده و فقط مسئولین را مقصر آن می‌‌دانند.

مسئولیت شهروندی ایجاب می‌‌کند که در پیامد چنین حوادثی همه متخصصین و شهروندان به فکر راه‌حل برای پیشگیری حوادث مشابه در آینده باشند.

در حال حاضر «نظام مهندسی ارتش آمریکا» مسئول نقشه‌برداری و تولید نقشه‌‌های مسیل‌‌ها و مسیرهای عبور سیل و آب باران هستند.  این نظام مهندسی نقشه حداکثر سیلاب در ۱۰۰ ساله اخیر را بررسی کرده و براساس آن ساخت و ساز در مسیر عبور سیل و آب باران را ممنوع کرده است. شهرداری‌‌های آمریکا صاحبان ملک و سازندگان بنا را مجبور می‌کنند با مرور این نقشه‌‌ها مشخص کنند که آیا ساخت و ساز آنها خارج از مسیر یکصد ساله سیل قرار دارد یا نه.  تنها با مشخص شدن این مقوله مجوز ساخت صادر می‌‌شود.  شرکت‌‌های بیمه نیز همین اطلاعات را لازم دارند تا هزینه بیمه بناها را تعیین کنند.

توصیه بنده این است که در هر منطقه و شهر کمیسیونی از نماینده اداره آب، فرمانداری، شهرداری و اداره نقشه‌برداری با کمک مهندسین ارتش و سپاه و شهرداری‌‌ها تشکیل شود و تا مسیرهای فعلی سیلاب که هنوز معلوم هست با استفاده از پهپاد، کل مسیر‌‌ها را عکسبرداری کرده و سپس نقشه مسیر عبور سیلاب‌‌های اخیر را کشیده و در دسترس عموم قرار دهند.  همزمان شهرداری‌‌ها بناهای موجود در این مسیر را شناسایی کرده و ضمن تخریب آنها با ساخت و ساز آتی در این مسیرها جلوگیری کنند. سپس با ساختن کانال و پل این مسیر‌‌ها را محدود کنند تا به سرعت سیل از مزارع و مناطق مسکونی به مناطق امن و سدها هدایت شود. تجربه سیلاب اخیر باید راهنمای عملکرد آتی ما باشد. نشانه گرفتن انگشت اتهام به‌سوی این یا آن موسسه و فرد درمان درد نیست. حال که قادر نیستیم طبیعت را تغییر دهیم مسئولیت شهروندی حکم می‌کند که پس از یک فاجعه طبیعی برای جلوگیری از تکرار آن فاجعه در آینده به فکر راه‌حل باشیم وگرنه تابستان آینده و با مانسون بعدی همین صحبت‌‌ها تکرار خواهد شد.

‌* خشکسالی‌‌های اخیر و از بین رفتن سفره‌‌های زیرزمینی باعث به‌هم‌خوردن شرایط اقلیمی در ایران شده، به نظر شما راهکاری برای کاهش زیان‌‌های خشکسالی وجود دارد؟

خشکسالی باعت به‌هم‌خوردن شرایط اقلیمی نشده بلکه تغییر شرایط اقلیمی باعث خشکسالی در برخی مناطق و ترسالی در برخی مناطق دیگر شده است. در مجموع حجم آب در کره زمین کم نشده بلکه نظم سابق بارندگی تغییر کرده است. سابقا کمتر شاهد باران‌های موسمی تابستانی در ایران غیر از جنوب شرق کشور بودیم ولی امسال باران‌های موسمی حدود دوسوم مساحت کشور را تحت تاثیر قرار داد و باعث سیل و خسارات مالی و جانی شد.

در مجموع حدود ۳۰۰ میلی‌متر باران ظرف مدت کوتاهی بارید که با توجه به کاهش محدود پوشش گیاهی در فصل تابستان، منجر به جاری شدن سیل گردید.

با تغییرات اقلیمی و افزایش سالانه میانگین‌‌های دما به نظر می‌‌رسد کشور ما هم سال به سال، بیشتر در معرض فعالیت مانسون قرار ‌‌گیرد و به عنوان یک پدافند غیرعامل در برابر خسارات ناشی از فعالیت این پدیده از حالا باید چاره‌اندیشی کرد. در ایام تابستان که پوشش گیاهی در مناطق تضعیف می‌‌شود سیلاب با کندن خاک قدرت تخریب بیشتری دارد.  برخی کارشناسان پیش‌‌بینی می‌‌کنند که در آینده باید انتظار باران‌های موسمی تابستانی مشابه آنچه امسال در کشور اتفاق افتاد را داشت.

در کشور هند مردم تجربه ۱۰۰۰ میلی متر بارندگی در ۲۴ ساعت را هم دارند و این در حالی است که گاهی در ایران با حدود ۳۰ میلی متر بارندگی جان‌های زیادی از دست می‌‌رود.  آگاهی از تجربیات کشورهای هند و پاکستان و بنگلادش بسیار باارزش‌تر از مطالعه روش مقابله با سیل در کشورهای اروپایی و آمریکاست.

کشورهای شبه‌قاره هند هزاران سال است که با این قبیل باران‌های موسمی زندگی کرده و یاد گرفته‌اند چگونه از خسارات احتمالی آن جلوگیری کرده و آب باران‌های موسمی را مهار کنند. یادآوری این نکته ضروری است که هند و بنگلادش و کشورهای جنوب شرق آسیا به مانسون تابستانی وابسته‌‌اند. برای مثال، کشاورزی آن‌‌ها به بارش‌‌های سالانه بستگی دارد. بیشتر این کشورها سیستم‌‌های آبیاری وسیعی ندارند و از آب‌‌های زیرزمینی بسیار کم استفاده می‌‌کنند.  مانسون تابستانی چاه‌‌های آن‌‌ها را برای باقی سال پرکرده و آن‌‌ها را از سفره‌‌های زیرزمینی بی‌‌نیاز می‌‌کند. برنج و چای از محصولات این کشورها هستند که به مانسون تابستانی وابسته‌‌اند.

‌* یعنی شما معتقدید که مانسون می‌‌تواند، مشکل کم‌آبی را حل کند؟

کشور ما سال‌هاست از خشکسالی و کمبود منابع آب رنج می‌برد. مانسون می‌‌تواند تا حدودی این مضیقه را برطرف کند، در صورتی‌که از قبل برای مهار آب باران و کاهش خسارات آن آمادگی کافی وجود داشته باشد. لزوما ساختن سد جدید برای مهار باران‌های موسمی تابستانی ضروری نیست، بلکه هدایت آب به آبخیزداری و ایجاد فضای لازم برای تزریق آب باران به بستر‌‌های زیرزمینی می‌‌تواند به‌عنوان یک راه‌حل مورد بررسی کارشناسان قرار گیرد.