پاسخ طبیعت به نقض حریم منابع طبیعی

روزنامه شرق / مریم شکرانی

بیست دقیقه بارندگی با ارتفاع ۲۸ میلی‌متر آن هم در حوضه آبریز کوچکی که فقط پنج‌هزار‌و ۵۰۰ هکتار وسعت دارد، در شمال تهران سیل مرگ‌بار و ویرانگری آفرید. علی بیت‌اللهی، رئیس بخش مخاطرات و ریسک مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، به «شرق» می‌گوید که سیل پنجم مرداد ۱۴۰۱ امامزاده داوود تهران، درست مشابه سیل پنجم فروردین ۱۳۹۸ دروازه قرآن شیراز، سیل «انسان‌ساخت» است.

او توضیح می‌دهد که ساخت‌وساز غیرمجاز در مسیل‌ها و محل عبور آب، عامل اصلی وقوع این دو سیل ویرانگر بوده است و تأکید می‌کند که در هر دو رویداد در ازای بستن مسیل و بستر رودخانه با ساختمان‌های متعدد، یک کانال باریک و غیراستاندارد برای عبور آب ایجاد کرده‌اند که این عرض کم به‌راحتی با هر مانعی مسدود می‌شود و جریان آب را به سمت سکونتگاه‌ها و مراکز جمعیتی منحرف می‌کند و ضمن خسارات سنگین مالی، کشته به بار می‌آورد.

‌سیل‌های خبرساز تابستان امسال اما به سیل امامزاده داوود تهران محدود نشد و فارس، سیستان‌و‌بلوچستان، یزد، خوزستان و... و در مجموع ۱۸ استان ایران را درگیر کرده است. سیل‌های ویرانگری که ردپای سوء‌مدیریت و تجاوز به منابع طبیعی را مخفی کرده و ده‌ها شهروند ایرانی را به کشتن داده، آثار بسیار گران‌سنگ تاریخی را تخریب کرده و در این تنگنای اقتصادی، خسارات سنگین مالی روی دست کشور به جا گذاشته است. ‌

تورج فتحی، معاون سابق منابع آب سازمان محیط زیست، به «شرق» می‌گوید تجاوز گسترده به منابع طبیعی ایران، عامل بروز این سیل‌های سهمگین و خسارات فراوان آن است. او می‌گوید مثال عینی این ماجرا استان مازندران است که آمار سیلاب‌های آن در سه دهه اول خورشیدی یعنی سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ تنها پنج مورد بوده، اما با وجود کاهش بارندگی در سال‌های اخیر، شمار سیلاب‌های این استان در ۳۰ سال اخیر بیشتر از شش برابر شده و به ۳۲ مورد رسیده است؛ چرا‌که زمین‌خواران جنگل‌های هیرکانی و پوشش گیاهی منطقه را قلع‌و‌قمع کرده و منابع طبیعی قربانی ساخت‌وساز غیرمجاز شده است.

سیل می‌تازد

سیل در ایران می‌تازد و گل‌و‌لای آدم‌های زیادی را در خود دفن کرده است. آخرین آمار اعلامی از سوی جمعیت هلال‌احمر ایران حاکی از آن است که ۵۳ نفر کشته شده‌اند و ده‌ها نفر مفقود هستند. بنا بر این گزارش، بیشترین کشته‌شدگان سیل در ایران مربوط به امامزاده داوود و زرین‌دشت تهران است.‌ سیل جاده‌ها، راه‌آهن، پل‌ها، ساختمان‌ها و خودروهای زیادی را تخریب کرده و آثار تاریخی گران‌بهایی را زیر آب برده است. خساراتی که تاکنون رقم آن برآورد نشده است. اما سیل سال ۹۸ بنا بر اعلام سازمان برنامه و بودجه رقمی حدود ۳۸ هزار میلیارد تومان خسارت بر جای گذاشت که با قیمت ۱۲ هزار تومانی دلار در آن سال، تقریبا عددی معادل سه میلیارد دلار می‌شود.

‌این خسارت سنگین در برخی استان‌ها مانند گلستان چیزی حدود ۷۱ درصد بودجه استان برآورد شد. ‌محمد غراوی، سرپرست وقت استانداری گلستان، رقم خسارت سیل سال ۹۸ به این استان را حدود چهار‌هزار‌و ۸۰۰ میلیارد تومان اعلام کرد که بنا بر گزارش ایرنا این خسارت معادل ۷۱ درصد بودجه شش‌هزار‌و ۷۷۷ میلیارد تومانی این استان در سال ۹۸ بوده است. ‌خسارات سنگین سیل در شرایطی اتفاق می‌افتد که بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند این سیل‌های ویرانگر نتیجه سوء‌مدیریت و تجاوز گسترده به منابع طبیعی هستند.

قربانیان ساخت‌وساز  غیرمجاز

بیشترین کشته‌شدگان سیل تابستان امسال در تهران بوده‌اند؛ این بخشی از گزارش جمعیت هلال‌احمر ایران است؛ تکرار یک فاجعه تنها کمتر از دو سال. در سال ۹۸ هم سیل شیراز بیشترین قربانی را گرفت.‌‌ کارشناسان می‌گویند دو سیل ویرانگر سال‌های اخیر یعنی سیل دروازه قرآن شیراز در فروردین سال ۹۸ و سیل امامزاده داوود تهران مشابهت‌های فراوانی دارند؛ هر دو بر اثر مسدود‌کردن مسیل‌ها و محل عبور جریان آب با ساخت‌وساز رخ داده‌اند. ‌

در صبح روز پنجم فروردین در بازه زمانی ۱۱:۳۰ تا ۱۲ ظهر بارندگی رگباری و سیل‌آسایی در حوضه مشرف به تنگه دروازه قرآن باعث شد که تنها ظرف ۱۵ دقیقه ارتفاع بارش به حدود ۱۹.۹ میلی‌متر برسد و از حوضه اصلی به سمت پایین‌دست حرکت کند.‌ در پایین‌دست اما مسیل و بستر رودخانه خشک با ساخت‌وساز غیرمجاز مسدود شده و تنها از دره شرقی دروازه قرآن تا بلوار چهل‌مقام، لوله استوانه‌ای به قطر ۱.۵ متر جایگزین شده بود تا آب‌های باران و رودخانه آب‌زنگی از تنگه الله‌اکبر به سمت رودخانه خشک هدایت شود؛ اما بنا بر گزارش‌های فنی موجود از سیل شیراز که مرکز تحقیقات راه و شهرسازی آن را تهیه کرده است، قطر لوله تنها برای عبور حداکثر ۱۲ متر‌مکعب آب در ثانیه ساخته شده بود و جواب‌گوی جریان سیل نبود و سیل خسارات سنگین و کشته‌های فراوانی به جا گذاشت.

‌این تخلفات باعث شد که پرونده سیل شیراز دادگاهی شود. بااین‌حال، در مدت کوتاهی پس از آن، حالا سیلی ویرانگر در منطقه امامزاده داوود تهران رخ داده است؛ اتفاقی مشابه سیل دروازه قرآن شیراز و این بار هم با بیشترین کشته.‌ رضا شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، در بازدید میدانی که از محل وقوع سیل امامزاده داوود داشته، به ایسنا توضیح داده است که علت وقوع این سیل ویرانگر رعایت‌نشدن حریم آبراهه و گسترش صحن امامزاده به حریم مسیل و در ادامه آن ساخت‌وسازهای غیرمجازی است که در این منطقه انجام شده است.

او با بیان اینکه با گسترش صحن امامزاده داوود، این محوطه در مسیر آبراهه قرار گرفته، توضیح داده است: همه حجم آبی که از بالا‌دست وارد این منطقه می‌شود، از طریق کانالی است که از گوشه صحن، آب را به پایین‌دست تخلیه می‌کند؛ ولی این کانال ظرفیت کافی برای تخلیه این حجم از آب را نداشته است، در نتیجه سرپوش این کانال به دلیل فشاری که سیلاب به آن وارد کرده، تخریب و موجب شده آب ناشی از بارندگی به همراه گل‌و‌لای و رسوبات همراه آن از طریق صحن شمالی به محوطه اصلی صحن و به صحن جنوبی حرم این امامزاده سرریز شود. سیل بعد در نهایت وارد دره پایین‌دست رودخانه شده است. ‌

علی بیت‌اللهی، رئیس بخش مخاطرات و ریسک مرکز تحقیقات راه و شهرسازی نیز با تأیید این موضوع به «شرق» می‌گوید: اگر مسیل با ساخت‌وساز در حریم آبراهه بسته نشده بود، اصولا نباید یک بارش ۲۰ دقیقه‌ای به چنین سیل ویرانگری تبدیل شود و جریان آب بدون مزاحمت ساختمان‌های احداث‌شده حرکت می‌کرد. اما در بافت فعلی این منطقه، مسیل را با ساخت‌وساز غیرمجاز بسته و کنار آن کانال کم‌عرض و مسقفی ایجاد کرده‌اند که به محض اینکه اجسامی مانند تخته‌سنگ یا تنه درخت با جریان آب وارد آن شود، این کانال مسدود شده و جریان آب منحرف می‌شود.‌ او تأکید می‌کند اگر بارندگی ادامه داشت، شمار کشته‌شدگان سیل این منطقه به مراتب بیشتر می‌شد و ساخت‌وسازهای غیرمجاز این منطقه حتما باید تخریب و مسیر آبراهه احیا و اصلاح شود.

تجهیزات هشداردهنده سیل نداریم

در سیل تابستان امسال تصاویری منتشر شد از استهبان فارس و مردی که دست خالی وقوع سیل را به اهالی هشدار می‌داد تا جان خود را نجات دهند.‌ بیت‌اللهی، رئیس بخش مخاطرات و ریسک مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، به «شرق» می‌گوید: تجهیزات هشدار‌دهنده سیل بسیار ارزان و در داخل کشور قابل ساخت است و در همه کشورهای جهان وجود دارد.‌

او ادامه می‌دهد در نپال با وسایل بسیار ابتدایی دستگاه هشداردهنده سیل ساخته‌اند و به اهالی بومی مناطق آموزش داده‌اند زمانی که ارتفاع آب از حد معینی بالاتر می‌رود یک اهرم را کشیده و آژیر هشدار را به صدا درآورند تا مردم منطقه به‌سرعت خود را به مناطق امن برسانند؛ اما در ایران این تجهیزات ساده وجود ندارد و هر بار سیل قربانیان زیادی به جا می‌گذارد.

آمار سیل در مازندران بیشتر از  ۶ برابر شده است

سیل تابستان امسال اما به سیل تهران محدود نشد و در مجموع ۱۸ استان درگیر سیل هستند؛ ‌سیلی ویران‌کننده با خسارات سنگین که در رسانه‌های جهان خبرساز شده است. ‌تورج فتحی، معاون سابق منابع آب سازمان محیط زیست، به «شرق» می‌گوید این سیلاب‌های ویرانگر نتیجه از‌دست‌رفتن پوشش گیاهی کشور و تجاوز به منابع طبیعی هستند.‌

او توضیح می‌دهد: وقتی پوشش گیاهی از بین می‌رود، جریان سیلاب از بالا‌دست به پایین‌دست سرازیر می‌شود و ضمن فرسایش شدید خاک، خسارات سنگینی به جا می‌گذارد. ‌فتحی می‌گوید خسارت سنگین فرسایش خاک در جریان سیل اصلا قابل محاسبه نیست و موجب ازدست‌رفتن حاصلخیزی خاک و تهدید امنیت غذایی و پوشش گیاهی می‌شود.

‌این کارشناس ادامه می‌دهد: زمانی که به مدافعان سدسازی بی‌رویه انتقاد می‌کنیم، می‌گویند سدها و بندها مانع سیلابی‌شدن جریان‌های آب سطحی می‌شود. آیا آنها اکنون توضیحی دارند که چه شده سدهایشان هم منابع آب را نابود کرده و هم مانع سیل‌های ویرانگر نشده است؟! ‌او تأکید می‌کند که تجاوزهای گسترده به منابع طبیعی آب و انحراف جریان آب و از بین بردن پوشش گیاهی موجب آثار جبران‌ناپذیر و خسارات سنگین به کشور شده است.‌

فتحی می‌گوید: مثال عینی این وضعیت استان مازندران است که آمار سیلاب‌های آن در سه دهه اول خورشیدی سده پیش، یعنی سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ تنها پنج مورد بوده، اما با وجود کاهش بارندگی در سال‌های اخیر، شمار سیلاب‌های این استان در ۳۰ سال اخیر بیشتر از شش برابر شده و به ۳۲ مورد رسیده است؛ چرا‌که زمین‌خواران جنگل‌های هیرکانی و پوشش گیاهی منطقه را قلع‌و‌قمع کرده و منابع طبیعی قربانی ساخت‌وساز غیرمجاز شده است.

مسیرهای گم‌شده رودخانه‌ها در  ایران

حسین اسدی، استاد دانشگاه تهران و متخصص منابع آب و خاک نیز به «شرق» می‌گوید: سیل‌های ویرانگر سال‌های اخیر در شرایطی که بارش‌ها کمتر شده‌اند، ناشی از نابودشدن پوشش گیاهی است و در بسیاری از موارد بستر رودخانه‌ها سال‌های طولانی لایروبی نمی‌شود.

او ادامه می‌دهد: با روش‌های به‌مراتب ارزان‌قیمت‌تری می‌شود مانع از وقوع سیل شد یا دست‌کم خسارات آن را به‌شدت کاهش داد؛ اما این روش‌ها و فنون نادیده گرفته شده‌اند و به‌عنوان مثال بستر رودخانه دز و کارون که آکنده از زهاب نیشکر و پساب‌های صنعتی است، سال‌های طولانی است لایروبی نشده و بارش‌های سطحی شدید به جای جریان در بستر رودخانه تبدیل به سیل می‌شود.

او می‌گوید در سایر کشورهای جهان تکنیک‌های آبخیزداری و آب‌خوان‌داری باعث می‌شود بارش‌های شدید به کمک احیای سفره‌های آب زیرزمینی بروند؛ اما در ایران آب‌های سطحی حتی مسیرهای اصلی خود را در بستر رودخانه‌ها از دست داده‌اند و به سیل‌های ویرانگر تبدیل می‌شوند.