تغییرات اقلیمی یا انسانی؟

استاد امپریال کالج لندن

روزنامه اعتماد

تغییر اقلیم به عنوان دشمنی خودساخته، آینده بشر را به طور جدی تهدید می‌کند. گرمایش زمین، تغییرات زمانی، مکانی، حجم و نوع بارش، افزایش شدت پدیده‌های حدی (سیل، خشکسالی، موج گرما و...)، بالاآمدن سطح دریا و تغییرات زیست بومی از جمله پیامدهای طبیعی تغییر اقلیم به شمار می‌روند. این پیامدها عرصه کنونی رقابت بین بخش‌های مختلف نظیر آب، غذا، انرژی و محیط زیست برای استفاده از منابع محدود زمین را تنگ تر خواهد کرد و اثرات قابل توجه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به دنبال خواهد داشت.

خصوصیات خاص اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی ایران اهمیت پدیده تغییر اقلیم را برای کشور عزیزمان دوچندان می‌کند. از سویی محدودیت بیشتر منابع آبی و به خطر افتادن امنیت غذایی و اجتماعی ایران تحت تغییرات مورد انتظار اقلیمی این کشور را تحت فشار روزافزون قرار خواهد داد و از سوی دیگر روند کاهشی مطلوبیت و قیمت نفت و گاز در بازارهای جهانی می‌تواند ضربه جدی به اقتصاد نفت محور ایران وارد کند و توان اقتصادی کشور را برای سرمایه گذاری در جهت سازگاری با تغییر اقلیم و جبران خسارات ناشی از تغییرات آب و هوایی محدود کند.

میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای ایران در حال حاضر کشور ما را در میان بزرگ ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای جهان قرار می‌دهد.

خوشبختانه رویکرد ایران در کنفرانس تغییر اقلیم ۲۰۱۵ سازمان ملل متحد در پاریس (COP٢١) و تعهدات داوطلبانه این کشور در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای پس از این نشست تاریخی، نوید از تمایل ایران برای تغییرات اساسی در بخش انرژی دارد، هرچند که به عقیده بسیاری از صاحب نظران، ایران در حال حاضر فاقد سازوکارهای مناسب برای کاهش جدی گازهای گلخانه‌ای در سطح ملی است، رسیدن به درک درست و جامع از پدیده تغییر اقلیم و پیامدهای آن در سطوح عالی مدیریتی و اجرایی کشور می‌تواند هزینه‌های این پدیده جهانی را برای ایران و نسل‌های آینده آن کاهش دهد.

در مقابل تغییر اقلیم به عنوان یک پدیده جهانی و دراز مدت، تغییرات ناشی از توسعه در مقیاس محلی و منطقه‌ای می‌توانند نقشی بسزا در تخریب محیط زیست و کاهش منابع طبیعی در دسترس داشته باشند. پدیده خشک شدن دریاچه ارومیه نمایانگر قدرت، شدت و سرعت قابل توجه تخریب محیط زیستی حاصل از توسعه سازه‌ای و تغییرات کاربری اراضی در یک بازه زمانی نسبتا کوتاه است. پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، آلودگی منابع آب، خشکیدن تالاب‌ها، فرسایش خاک، فرونشست زمین و بیابانزایی از دیگر محصولات تاثیرات منطقه‌ای توسعه ناسازگار با محیط زیست درکشور است. هر چند که تغییرات و نوسانات اقلیمی توانسته و خواهد توانست این پدیده‌ها را تسریع کند، نقش تاثیرات انسانی به مراتب از نقش تغییر اقلیم در بازه زمانی کوتاه مدت پررنگ تر است.

حال سوال این است که ایران باید بیشتر نگران کدامیک از این دو نوع تغییر باشد؟ واقعیت این است که در ایران به عنوان کشوری در حال توسعه، اثرات انسانی ناشی از توسعه ناپایدار به مراتب مخرب‌تر از اثرات تغییر اقلیم بوده است. در کوتاه مدت نمی‌توان انتظار داشت این شرایط تغییر کند هر چند که انتظار می‌رود تغییر اقلیم رفته رفته وزن اثرات مخرب خود را بیشتر کند و ایران را بیش از پیش تحت فشار قرار دهد. درک این مساله از دو نقطه نظر قابل توجه است. اول آنکه به جای سرزنش تغییر اقلیم بابت وضعیت کنونی منابع محیط زیستی ایران، با درک صحیح ارتباط تخریب‌های زیست محیطی با تغییرات توسعه‌ای و کاربری اراضی می‌توان به فهم دقیق تری از ریشه مشکلات زیست محیطی کشور رسید. انتظار می‌رود که شناسایی دقیق تر ریشه‌های مشکلات به ارایه راه حل‌های موثرتر و منطقی تر منجر شود. دوم آنکه با درک بهتری از قدرت تخریب تغییرات انسانی می‌توان به این نتیجه رسید که تصمیمات نابخردانه توسعه‌ای تنها می‌توانند میزان آسیب پذیری ایران در مقابل تغییرات اقلیمی را به شدت افزایش دهند.

باید یادآور شد که دعوت با توجه به اثرات جدی تغییرات انسانی و توسعه‌ای به معنای انکار اهمیت تغییرات اقلیمی و تهدیدات ناشی از آن نیست. به جای آن هدف از این دعوت رسیدن به این باور است که توان انسان برای پیشگیری از تخریب‌های بیشتر محیط زیست و ایجاد ظرفیت تطبیق پذیری با تغییرات اقلیمی قابل توجه است و نباید به بهانه جهانی بودن دلایل ایجاد تغییر اقلیم و راهکارهای کاهش گازهای گلخانه‌ای از برنامه ریزی برای مقابله با تغییر اقلیم و کاهش اثرات آن سر باز زد.