بخشی واقعی از فضای اجتماعی امروز

دوشنبه ۶ ارديبهشت ۱۳۹۵
شرق
دکتر کورش محمدی: زاویه برداشت فیلم «دو» منحصر است به بخشی واقعی از فضای اجتماعی امروز ایران که در آن خبری از غوغای زندگی آن‌گونه که در سایر بخش‌های جامعه دیده می‌شود، نیست. زن فیلم «دو»، نماد بخشی از جمعیت زنان ایران‌زمین است که ظاهرا دوربین فیلم «دو»، مسیری جز کوچه‌پس‌کوچه‌های توسعه‌نیافته این دیار برایش نیافته است! زن فیلم «دو»، نماینده آن بخش از زنانی است که از تحصیل و رفاه و انتخاب‌های آن‌چنانی محرومند... زنانی که دامنه آسیب‌پذیربودنشان فارغ از طبقه و پایگاه اجتماعی‌شان صرفا به‌واسطه جنسیت‌شان در معرض نگاه سقوط‌یافته انسان‌های بیمار یک جامعه است. با توجه به نگاه الهامی خانم گلستانی از کفش‌های خدمتکار، قبل از نقد این فیلم مطلوب این است که اندکی در فضای زندگی رزا، زن مورد اشاره در کفش‌های خدمتکار، تأمل کرد و سپس با درک بهتری به نقد این فیلم پرداخت. اگرچه تفاوت‌های اصلی به‌لحاظ فرهنگی و اجتماعی در محیط زندگی رزا و پری در فیلم دو قابل استنباط است، اما درکل قیاس دو داستان قابل تعمیم به همه بخش‌های موردنظر سازنده فیلم نیست و این واقعیتی است که باید با پذیرش آن به نقد‌های منتقدان توجه کرد. در فیلم «دو» چند نکته اساسی حائز توجه است:
١- پری شخصیت زن فیلم «دو»، نماینده بخش فراموش‌شده‌ای از زنان ایران است که اتفاقا در قاب فیلم «دو» بدون نقاب‌های تصنعی که معمولا جوامع در حال توسعه برای توجیه کاستی‌ها و نارسایی‌ها بر چهره زنان عصر خویش نصب می‌کنند، ظاهر شده است. زنی که می‌تواند برخاسته از جامعه‌ای فقیر باشد اما فقر را زبان رفتاری خویش نکرده است، بلکه بر جسارت و توان خویش تکیه دارد. زنی که می‌تواند ابزاری باشد برای نمایش آسیب‌پذیری قشر بزرگی از زنان ایران اما با توجیهات شرعی و تظاهر به سخت‌کوشی برای زندگی آبرومندانه، پوششی بهنجار از جنس صیغه برای خویش دست‌وپا کرده است؛ مشکلی اساسی که رزا در کفش‌های خدمتکار دغدغه‌ای بابت آن ندارد! پری نماد زنانی است که فاقد هیجانات حق‌طلبی و مطالبات مدنی‌اند. پری حتی عاری از غریزه و احساسات زنانه است و شاید بتوان گفت پری کوشیده تا در کنار نقش‌های مردانه، شخصیت زن را بالا بکشد، اما به چه قیمتی؟ شاید به بهای کسب لقمه‌ای نان حلال هرچند با اکراه و اصرار پشت درِ خانه بهمن! اصلا عجیب نیست که پری جنس تحقیر را نمی‌شناسد! بارها از سوی بهمن پاسخ رد می‌شنود اما با جسارتی در قدوقامت یک انسان پررو، خود را بر بهمن تحمیل می‌کند و اینجا تفاوت اساسی در نوع دغدغه‌های رزا و پری مشهود است... اما اینجا این پارادایم احساس می‌شود که چگونه ممکن است زنی با مختصات پری، بی‌هیچ شناختی از بهمن، گداگونه اصرار بر کار در منزل بهمن دارد درحالی‌که در طول فیلم همه شواهد نشان از زندگی فقیرانه در عین عزتمندی پری دارند؟ و نکته قابل توجه در این مقوله نوع نگاه بخشی از مردان جامعه ایرانی به زنانی چون پری است که به‌نظر می‌رسد در فیلم «دو»، بهمن را فارغ از این مورد فرض کرده است.
٢- پری در ساختار اجتماعی جامعه‌ای رشد یافته است که به زنانی از طبقه او فرصت انتخاب‌های برابر با زنان طبقات اجتماعی مولود بی‌عدالتی داده نمی‌شود! پری فرصت قدم‌زدن و تنفس در هوای بالای شهر را ندارد! پری با جراحی‌های زیبایی و کلاس‌های آیروبیک و کاهش وزن بیگانه است! پری همه روزه در مواجهه یا مخاطب مردانی است که نگاهی ابزاری به پری دارند و به‌محض شناسایی وی به‌عنوان یک زن مطلقه، هم‌سنگ غرایز حیوانی همان مردان ارزیابی می‌شود و فیلم «دو» این مصادیق را به‌زیبایی به تصویر کشیده است. نکته‌ای که در این فیلم برجسته‌تر از نکات دیگر است، استقلال درهم‌شکسته‌شده پری است که در کشاکش فقر و غوغای مدرنیته، پری را به تندیسی از یک زن تبدیل کرده که نه قادر است زن‌بودنش را فریاد بزند و نه در سکوت و خفا، قدرت کسب معیشت حداقلی را دارد به‌عبارتی نقش وارونه‌ای از هویت زن طبقه ضعیف ایرانی در مواجهه با تمایلات و نیازهای اولیه زیستی، تضادی آشکار از برابری اجتماعی را به نمایش می‌گذارد و شاید فیلم «دو» در این راستا اندکی به افراط در ساخت شخصیت پری روی آورده است. اما پری در این داستان به دنبال کدام هویت است؟ آیا پری می‌کوشد تا ازدواج صیغه‌ای خود را به‌عنوان یک هویت اجتماعی، بر بهمن که کارفرمایی فاقد ضابطه است، تحمیل کند؟ این مبارزه موهوم پری برای کسب هویت در حالی صورت می‌گیرد که به‌نظر کارگردان فیلم« دو»، مضمون فیلم ملهم از کفش‌های خدمتکار است، غافل از اینکه رزا، زن همتای پری، در کفش‌های خدمتکار دارای هویتی قابل دفاع است، تاجایی‌که به‌راحتی آرماندو، دوست و شریک جنسی‌اش، را بی‌هیچ واهمه‌ای به استاد که کارفرمای اوست، معرفی می‌کند اما در فیلم «دو» حالا بزرگ‌ترین مشکل‌ پری که به‌واسطه آن کارش را از دست می‌دهد، لورفتن قضیه ازدواج صیغه‌ای‌اش هست. پارادایم دیگر فیلم «دو» اینجا نمایان می‌شود که مخاطب نمی‌تواند به عمق دیدگاه بهمن، شخصیت مرد فیلم، پی ببرد که آیا بهمن تابع شرایط فرهنگی و اجتماعی جایی است که از آن آمده، یا با وجود سال‌ها زندگی در خارج از ایران، رجعتی دگرباره به اصل خویشتن داشته است؟ بهمن به‌گونه‌ای از شنیدن خبر صیغه پری ناراحت و عصبی می‌شود که انگار با پری قرار ازدواج داشته است. مگر بهمن از پری چه می‌خواهد؟ بالاخره بهمن در کدام فرهنگ زندگی می‌کند؟ به بهمن چه ربطی دارد که پری صیغه کرده است؟ وانگهی بهمن چرا پری را اخراج کرد؟ و اگر اخراج کرد چرا مزد پری را نداد؟ یعنی پارادوکس فرهنگی برای بهمن رخ داده؟ اینها سؤالاتی است که ممکن است ذهن مخاطب فیلم «دو» را به خود درگیر کند و به نظر می‌رسد فیلم «دو» تا حدودی در پاسخ اقناع‌کننده به این پرسش‌ها عاجز است.
٣- نکته پایانی را ترجیحا به سکانس پایانی فیلم «دو» باید اختصاص داد که باز و بسته‌شدن مرموز درِ خانه بهمن، حبس وی و در نهایت تلاش‌نکردنش برای خلاصی از منزل و نهایتا افتادنش از چهارپایه، وحدت دیالوگ‌ها و محتوای فیلم را به‌هم می‌ریزد و مخاطب را با سلسله‌سؤالاتی بی‌پاسخ و با بسیاری ابهام، روانه درِ خروجی سینما می‌کند. امید آنکه این نوع فیلم که در نوع خود گامی بزرگ و راهگشا در عرصه فیلم و سینماست، در همین راستا و با کشف حقایق بیشتر از موقعیت زنان گسترش یابد.
*رئیس انجمن آسیب‌شناسی اجتماعی ایران