امروز صدمین سالگرد سایکس بیکو است. از گذشته آگاهیم اما آینده چه خواهد بود؟ و آیا پایان دیکتاتوری‌ها را مشاهده خواهیم کرد؟ جایگزین پیشنهادی چه خواهد بود؟
نویسنده: عبدالباری عطوان
۱۴ ماه مای-روزنامه رای الیوم
امروز صدمین سالگرد معاهده سایکس-بیکو است که بر اساس آن ارث دولت عثمانی در شرق عربی به دولت‌های بسیاری تحت حاکمیت بریتانیا و فرانسه تقسیم گردید و این معاهده زمینه را برای ایجاد دولت یهودی در فلسطین فراهم آورد. دردناک آنکه، در سایه وضع موجود که منطقه خاورمیانه در شرایط جنگی، تجزیه و جنگ‌های فرقه گرایانه و قومی است، و با آنکه ما در گذشته در چهارچوب وحدت عربی با معاهده سایکس-بیکو بشدت مخالف بودیم، اما اکنون به آن معاهده به نیکی نگاه می‌کنیم و این خود به دلیل آنست که بسیاری از شاخص‌ها نشان می‌دهد که وضع بد کنونی می‌تواند به سوی بد‌تر شدن پیش رود.
همه ایدئولوژی‌هایی که در طی صد سال اخیر ظهور یافته و مسئله وحدت کامل عربی و آزادی فلسطین را بر دولت ملی رجحان داده و این دو هدف را در رأس اولویت‌های خود قرار داده بودند، در تحقق این دو هدف ناموفق ماندند. این ایدئولوژی‌ها شکست خورده و ناموفق خواه ملی‌گرایی عربی و یا سوسیالیسم و یا اسلام معتدل و یا جهاد گرا ، آزمون خود را پس داده‌اند. ما گذشته را با همه نومیدی‌ها، جنگ‌ها، کودتا‌های نظامی، و نیز دیکتاتوری‌هایی که به نام‌های مختلف از آن جمله بنام آزادی، استقلال و حاکمیت ملی که در منطقه حکومت کردند، به خوبی می‌شناسیم و هر‌گاه که ما خواستار رهایی از آن‌ها و میراث سرکوبگرایی شدیدشان شدیم، در برابر نقشه‌ای جدیدی قرار گرفتیم. اما نقشه اصلاح شده‌ی جدید سایکس-بیکو برای ترسیم نقشه جغرافیایی جدید کشور‌های خاورمیانه بر اساس فرقه گرایی، قومیت گرایی و قبیله گرایی خواهد بود که از دل آن نقشه دولت‌ها و کشور‌های ضعیفی بیرون آمده و این کشور‌ها پیوسته بر سر زمین باهم در نبرد خواهند بود.
بعد از ازمیان‌رفتن دیکتاتوری‌ها در کشور‌های عربی توسط انقلاب‌هایی که به بهار عربی مشهور گشت، خلا‌های بزرگ سیاسی ناشی از این انقلابات با جنگ‌های فرقه گرایانه و قومی داخلی پر شد. این جنگ‌ها موجب فروپاشی اجتماعی، همزیستی مسالمت‌آمیز و همه‌ی آرزو‌های دموکراسی خواهانه گردید. سوریه با جنگی مخرب روبروست، عراق به دولت‌های متعدد بر اساس فرقه‌گرایی مذهبی و قومیت تقسیم گشته، مصر درگیر مشکلات داخلی است که نقش و رهبری آنرا در جهان عرب بهم ریخته است. الجزائر درگیر بحران دولت و رهبری‌ست. یمن درگیر نزاع بین طرفداران دخالت عربستان سعودی و مخالفین آن و نیز درگیری بین جدایی‌طلبان و وحدت‌گرایان است. لیبی دارای سه حکومت و درگیری و جنگ داخلی ده‌ها نیروی چریکی متخاصم است. سودان به دو دولت تقسیم شده و شاید در آینده به سه یا چهار دولت تقسیم شود و مراکش به جنگ جدایی‌طلبانه تهدید می‌شود.
کرد‌ها که از سوی معاهده سایکس-بیکو، و نیزهم‌پیمانی بین مصطفی کمال آتاتورک بنیانگذار دولت ترکیه جدید و غرب پیروز برآمده از جنگ جهانی اول مورد ستم قرار گرفته بودند، شاید برنده بزرگ این حوادث جدید خاورمیانه باشند و در آغاز سده دوم سایکس-بیکو آروزی تاریخی آنان در داشتن کشوری مستقل محقق گردد. غرب نیز از فرصت فروپاشی منطقه و بحران‌های آن سود جسته و برای جبران خطا‌های گذشته خود در صدد ترسیم نقشه جدیدی برای کشور‌های سوریه، عراق و ترکیه باشد.
دخالت نظامی و سیاسی بیگانگان مخصوصاً آمریکا و هم پیمانان اروپایی آن نقش اساسی در پیش آمدن شرایط خونین وحشتناک در کشور‌های عربی داشته‌اند، و نیز آگاهانه در پیشبرد چهارچوب نقشه‌ای هستند که متفکرین معروف یهودی هم‌پیمان با اسرائیل برای خاورمیانه درسر داشتند. این متفکرین از برنارد لویس آغاز، و با پول ولفوویچ، ریچارد پرل ادامه داشته و به برنارد هنری لوی فرانسوی خالق انقلاب لیبی با دوستش نیکولا سارکوزی ختم می‌شود.
شکست جنبش‌های مردمی عربی در ایجاد جایگزین بهتری برای دولت‌های دیکتاتور عربی، به معنی بازگشت به دیکتاتوری‌های سرنگون شده و یا نگهداری آن سیستم‌ها برای جلوگیری از اصلاحات در این سیستم‌ها نیست. حکومت‌های عربی بدانند که دچار بحران مشروعیت هستند و باید حمایت و تایید مردم را کسب کنند و این حمایت‌ها از طریق اعتراف به اینکه شیوه مملکت داری آنان کهنه و غیرمناسب است و راه دیگری جز تن در دادن به قانون،عدالت اجتماعی، و آزادی‌های سیاسی ندارند. انقلاب وسایل ارتباط جمعی اجتماعی بر جهان حکم می‌راند و این دولت‌ها نخواهند توانست با دستگاه‌های امنیتی و سرکوب و شیوه‌های سانسور به حکومت ادامه دهند و شورش‌های جدید بطور حتم در راه خواهند بود.
کاهش قیمت نفت به پایان دیکتاتوری کمک کرده، و در آینده انقلاب تصحیح کننده بزرگی در منطقه عربی رخ خواهد داد، و بیشتر حکومت‌هایی که انقلابات گذشته را هدف قرار داده، و با کمک پیشرفته‌ترین اسلحه‌ها برای رام کردن اهداف آزادی بخش و نوین در کشور‌های عربی استفاده کردند، از مشارکت محروم گشته و مردم در جهان عرب با آگاهی و فروتنی و رهبری حقیقی انقلابات نوین را به پیش خواهند برد. برای اینکه اتکاء به نفت چه از سوی دولت تولیدکننده نفت و یا کشور‌های کمک گیرنده از آن، در بهترین حالت آن چیزی جز افکار پوچ و توخالی برای هردو کشور نخواهد بود. و این امر موجب تاخیر در پیشرفت برنامه‌های اساسی در حوزه‌های اقتصادی و نظامی و سیاسی و اجتماعی خواهد گردید. در صد سال گذشته صندوق دولت‌های عربی از ده‌ها میلیارد دولارپر گردید، اما همه و یا اکثر این درآمد‌ها دود گردیده و اثری از خود جز فساد، نادانی در کاربرد و اسراف و تفریط و لذت گذرا به جا نگذاشته است
با توجه به شرایط پیچیده امروز در کشور‌های عربی، از سوی کشور‌های غربی قدرتمند نقشه جدیدی برای تعدیل معاهده سایکس-بیکو دوم با عنوان‌های متعدد، مثل دولت غیر متمرکز، و فدرال، و دولت قومی و فرقه‌ای مذهبی مطرح می‌گردند. و بدبختی آنکه خیلی‌ها آنرا طرحی نیکو می‌پندارند و با کشور‌هایی مثل سویس و بلژیک و حتی آمریکا مقایسه می‌کنند. غافل از اینکه ما به یک قرن و شاید دو قرن نیاز داریم که به پیشرفت‌های نظیر این کشور‌ها و یا نزدیک به این کشور‌ها نائل گردیم. علیرغم شرائط موجود، همچنان امید به بیداری و تغییر، ونیز امید به تحقق جنبشی که مردم عرب آرزوی آنرا دارند وجود دارد. این مردم دارای تفکری قوی، و میراثی پیشرو، و نسلی جوان و آگاه هستند که خود می‌توانند از درون شر سعادت را ایجاد نمایند. و برای تحقق این امر زمان پیش رو و آینده خود به قضاوت خواهد نشست.