کردها و ارمنی‌ها در پارلمان ترکیه
آرسن نظریان
ورود حزب دموکراتیک خلقها (HDP) و به همراه آن سه نماینده ارمنی‌تبار به پارلمان ترکیه اولین‌بار پس از دهه پنجاه را باید رویدادی قابل توجه در تمام منطقه دانست.
روز ۷ ژوئن، حدود ۸۶ درصد از قریب ۵۳ ملیون شهروند دارای حق رای ترکیه به پای صندوقهای رای رفتند و طی انتحاباتی که نسبتا “آزاد و بدون تقلب” توصیف شده است، ۵۵۰ نماینده به مجلس ترکیه فرستادند.
البته، سیاست تفرقه بینداز و حکومت کن آقای اردوغان برای تقویت پایگاه مذهبی- ناسیونالیستی‌اش موجب قطب‌بندی جامعه گردید و مبارزات انتخاباتی در بعضی موارد به خشونت کشیده شد.
طبق نوشته گاردین (۱)، طی مبارزه انتخاباتی پیش از روز رای‌گیری، حزب دموکراتیک خلق بیش از ۷۰ مورد حمله به دفاتر و فعالین انتخاباتی خود گزارش داد. روز جمعه، انفجار دو بمب در یک گرد هم آیی در دیاربکر باعث مرگ سه نفر و زخمی شدن صدها نفر گردید.
برابر آمار منتشره شواریعالی رادیو و تلویزیون ترکیه ، زمان تعیین شده توسط تلویزیون دولتی ترکیه (TRT) برای پوشش انتخاباتی حزب حاکم به نحو غیرمتناسبی بالا بود. تقریبا صد ساعت به اردوغان و سخنرانی‌هایش در تبلیغ برای حزب عدالت و توسعه، با وجود تعهدش به بیطرفی در هنگام انتخابات به عنوان رییس جمهور، و نیز احمد داود اوغلو، نخست وزیر، اختصاص یافت، در حالی که به حزب جمهوری‌خواه خلق، اپوزیسیون اصلی، فقط ۱۴ دقیقه برای پوشش انتخاباتی اختصاص داده شد.
با این حال، نتایج این انتخابات پیروزی بزرگی برای نیروهای ترقی‌خواه در ترکیه به شمار می‌رود و بدون شک آثارش را در در کشورهای همسایه و از جمله ایران نیز برجای خواهد گذاشت.
طبق گزارشات، فتح الله گولن، رهبر سیاسی- مذهبی پرنفوذ تبعیدی ترک، نیز به هواداران خود توصیه کرده بوده که به حزب دموکراتیک مردمی (طرفدارکردها) رای بدهند. جالب است که بنا به عنوان مقاله‌ای راجع به انتخابات: «دوست و دشمن خواستار پیروزی حزب دموکراتیک مردمی بودند».
گزارش تلویزیون دولتی ترکیه جاکی است که پس از شمارش آراء، حزب عدالت و توسعه فقط ۴۱ درصد آرا (۲۵۸ کرسی) را کسب کرد، در حالی که حزب دموکراتیک خلقها سد ۱۰ درصد جهت ورود به پارلمان را شکست و حدود ۱۳ در صد آرا (۷۹ کرسی) را از آن خود کرد. حزب جمهوری‌خواه خلق ۲۵ درصد (۱۳۲ کرسی) و حزب حرکت ملی ۱۶ درصد (۸۱ کرسی) به دست آوردند.
اکنون می‌توان صحبت از افول اقتدار اردوغان و فروریختن رویاهای مالیخولایی او کرد.
درمیان نامزدهای انتخاباتی حزب دموکراتیک خلقها، غیر از کردها و ارمنی‌ها، یزیدی‌ها، آسوری‌ها و کولی‌ها نیز حضور داشتند. کولی‌ها برای اولین‌بار در تاریخ ترکیه توانستند یک نماینده به پارلمان بفرستند. بعلاوه، در فهرست نامزدهای این حزب، تعداد ۲۶۸ کاندیدای زن هم بودند، که بالاترین شمار کاندیداهای زن در احزاب شرکت کننده در انتخابات بود.
حزب حاکم عدالت و توسعه برای عملی ساختن هدف تصویب «قانون اساسی جدید» جهت تغییر نظام پارلمانی ترکیه به نظام ریاستی با اختیارات فراوان برای رییس جمهور به دو سوم کرسی‌های پارلمان، یعنی ۳۶۷ کرسی، نیاز داشت. لکن، نه تنها این درصد نصیبش نشد، بلکه اکثریت کافی برای بی‌نیاز شدن از ائتلاف با نیروهای دیگر نیز به دست نیاورد. حمایت ترکها از حزب یادشده از ۵۰ درصد در انتخابات ۲۰۱۱ به ۴۱-۴۰ درصد در انتخابات اخیر کاهش یافت.
نفر وسط: صلاح‌الدین دمیرتاش، سمت راست او: خانم فیگن یوکسک‌داغ، رهبر دیگر حزب دموکراتیک مردمی و در منتهی الیه راست عکس: گارو پایلان، نماینده ارمنی‌تبار منتخب از حزب یادشده.
در پی پیروزی انتخاباتی حزب دموکراتیک خلقها، صلاح الدین دمیرتاش و فیگن یوکسک‌داغ، دو رییس مشترک حزب و دو نامزد انتخاباتی پیروز، کنفرانسی مطبوعاتی در استامبول برگزار کردند که هم از سوی مطبوعات و هم از جانب عامه مورد توجه گسترده واقع شد. صلاح‌الدین دمیرتاش از جمله مواضع و دیدگاهای زیر را اعلام نمود:
«پیروز این انتخابات آنهایی بودند که از آزادی و صلح دفاع می‌کنند. آنهایی که خود را صاحبان منحصر ترکیه می‌دانند، شکست خوردند. این پیروزی، پیروزی جمعی کردها، ارمنی‌ها، یزیدی‌ها، بسنی‌ها و همه گروههای قومی، کارگران، بیکاران، روستاییان، مغازه‌داران و همه کسانی است که کار و زحمتشان مورد استثمار قرار می‌گیرد. این پیروزی، پیروزی همگانی کسانی است که خواهان یک قانون اساسی مدنی دموکراتیک و مخالف قانون اساسی کودتای ۱۲ سپتامبر و تحمیل مانع ده درصدی انتخابات هستند، پیروزی همه کسانی است که خواهان صلح در کردستان و حل مساله کرد هستند و بیش از همه، پیروزی جمعی زنان کشورمان است. ما پای همه آنچه که در میدانها و گردهم آیی‌های اعلام کرده‌ایم، ایستاده‌ایم. بحث و مجادله درباره نظام ریاستی و دیکتاتوری در ترکیه را از این لحظه باید خاتمه یافته دانست»(۲).
فیگن یوکسک‌داغ، رییس مشترک دیگر و کاندیدای پیروز دیگر حزب نیز در سخنرانی خود به افزایش چشمگیر تعداد زنان در مجلس اشاره و از جوانان، داوطلبان و کارگرانی که در طول انتخابات از حزب و نامزدهای آن پشتیبانی کردند، سپاسگزاری نمود. وی از جمله چنین گفت: «این لحظه، لحظه همبستگی شادی آوری است. شهروندان ترکیه، که از هم جدا شده بودند، اکنون می‌توانند همدیگر را با شادی در آغوش بکشند.
مردم کشور ما با رای خود اعلام کردند که حکومت تک نفره، تک حزبی یا حکومت نظامی را بر نمی‌تابند. مردم ما می‌خواهند باهم تصمیم بگیرند و با هم کار و تولید کنند. نتیجه‌ای که حزب ما اینک به دست آورده، نشان از این آگاهی جمعی دارد.
۴۰ درصد نمایندگاه منتخب را زنان تشکیل می‌دهند. این را من با احساس خوشحالی فراوان اعلام می‌کنم. هدف ما ۵۰ درصد بود، لکن همین قدرهم جهشی بزرگ در تاریخ سیاسی ترکیه به شمار می‌رود. ما هم چنان در کنار یکدیگر خواهیم ایستاد»(۳).
یک نفر رای دهنده که طی حمله به گرد هم آیی حزب دموکراتیک خلقها در روز جمعه در دیاربکر مجروح شد، رایش را در صندوق می‌اندازد.
از میان نامزدهای منتخب، برای اولین بار پس از دهه پنجاه، سه نماینده ارمنی تبار به مجلس راه یافتند، که عبارتند از: گاراپت پایلان، معلم، از حزب دموکراتیک خلقها، مارکار اِسایان، خبرنگار روزنامه ینی شفق از حزب حاکم عدالت و توسعه و سلینا دوغان، وکیل، از حزب جمهوری‌خواه خلق.
در رابطه با سه نماینده ارمنی تبار منتخب، باید گفت که هدف و برنامه اینها به احتمال قوی بر محور مساله نسل کشی دور نخواهد زد، بلکه فعالیت آنها اساسا در چارجوب برنامه سیاسی حزب متبوع‌شان از دیدگاه فردی و حداکثر دفاع از حقوق اقلیت ارمنی در ترکیه خواهد بود. لازم است یادآوری شود که هر دو رهبر کرد پیروز در انتخابات، صلاح‌الدین دمیرتاش و فیگن یوکسک‌داغ، خواهان شناسایی واقعیت نسل‌کشی ارمنیان توسط دولت ترکیه هستند و طرح این مساله در پارلمان از برنامه‌های انتخاباتی آنها بوده است.
اثرات داخلی و برونی نتیجه انتخابات ترکیه
اثرات داخلی - پاره‌ای از ناظران انتظار بروز بحران سیاسی در نتیجه انتخابات در ترکیه را دارند. در حالی که حزب عدالت و توسعه قدرت مطلقش را از دست داده، مساله تشکیل حکومت ائتلافی هم اکنون در دستور کار قرار دارد، مساله‌ای که حتی در دموکراسی‌های جا افتاد نیز می‌تواند پروسه‌ای پرتنش باشد.
لکن، بحران و خطر بزرگتری که در صورت شکست نیروهای دموکراتیک در ترکیه این کشور و تمام منطقه را تهدید می‌کرد، یعنی احتمال عملی شدن طرحهای آقای اردوغان، اکنون رفع شده و می‌توان گفت که دنیا نفس راحتی کشیده است.
به جرات می‌توان گفت که با نتایج انتخابات اخیر و با وجود تمام سناریوهای بحرانی که ارائه می‌شود، پروسه دموکراتیزاسیون، که هرگز و هیچ جا پروسه‌ای آسان نبوده، در ترکیه آغاز شده است. در این پروسه، کردها، نیروهای پیشرو ترک، ارمنیان و اقلیتهای دیگر در راه منافع مشترکی مبارزه می‌کنند. گرچه، هر سه گروه به شکل روزافزونی فعالتر شده و جداگانه نیز وزنه‌ای در سیاست داخلی کشور به شمار می‌آیند، اما اتحاد آنها می‌تواند وزنه‌ای نیرومند در برابر قشرهای محافظه‌کار و ناسیونالیست ترک به وجود آورد. به این سه گروه باید زنان را نیز اضافه کرد. مشارکت انبوه زنان خود عامل مهمی در تسریع یا تقویت روند دموکراتیزاسیون به شمار می‌رود.
همین طور، لازم است که حزب دموکراتیک خلقها، در عین احترام به عبدالله اوجالان، رهبر زندانی حزب کارگران کردستان (پ کا کا)، و اذعان نقش او در هموار کردن راه حل مساله کرد، فاصله‌ای با او و حزبش حفظ نماید و برنامه‌هایش را مستقل از پ کا کا پیش ببرد. قابل توجه است که حزب حرکت ملی ترک نیز آرای بیشتری در این انتخابات به دست آورد و صاحب نظران سیاسی دلیل آن را ترس ترکهای معمولی از تشابه هویت و برنامه سیاسی دو تشکل سیاسی کردی فوق‌الذکر می‌دانند.
دموکراتیزاسیون و مساله نسل‌کشی - مساله مهم دیگر در پروسه دموکراتیزاسیون ترکیه، درهم آمیختگی این پروسه با حد آمادگی جامعه ترک در رویارویی با تاریخش می‌باشد. تقریبا همه کنشگران و رهبران اپوزیسیون ترک به ارتباط و به هم پیوستگی این دو موضوع، یعنی دموکراتیزاسیون و مساله شناسایی نسل‌کشی ارمنیان، اذعان دارند.
همان طور که گفته شد، دو رهبر کرد پیروز انتخابات طرح مساله شناسایی نسل‌کشی را در برنامه‌های انتخاباتی خود منظور کرده و قراراست آنرا در پارلمان مطرح کنند. این خود، به نوبه می‌تواند به رشد آگاهی سیاسی و بلوغ جامعه ترک کمک کند، تا جایی که ترکها فراخوانهای پذیرش صفحات سیاه تاریخ‌شان را توهین به خود و هویتشان تلقی نکنند.
اثرات خارجی
سوریه - یکی از عوامل دیگر افول اقتدار آقای اردوغان، غیر از مساله کوبانی، اصرار وی در برانداختن بشاراسد و به قدرت رساندن دولتی حلقه به گوش در سوریه با همکاری نزدیک با عربستان سعودی بوده است. هم اکنون نیز، دولت ترکیه فعالانه این برنامه را دنبال می‌کند. هر نوع ائتلافی که در پس نتایج انتخابات اخیر صورت گیرد، بعید به نظر می‌رسد که دولت جدید این سیاست بحران آفرین را دنبال کند. چنین تغییر موضعی به میزان قابل ملاحظه‌ای به کاهش تنش در روابط دو دولت و برقراری آرامش در منطقه کمک خواهد کرد.
عراق – تحول در روابط با سوریه البته محدود به سوریه نخواهد بود. دگرگونی سیاست خارجی ترکیه می‌تواند مثل دومینویی در کل منطقه عمل کند. کاهش تنش میان روابط ترکیه و سوریه و تغییر سیاست ترکها در کمک به نیروهای مخالف بشار اسد، به تضعیف موقعیت این نیروها، از جمله جنایتکاران داعش، در سوریه و عراق منجر خواهد شد. این امر می‌تواند به عنوان عاملی تعیین کننده در نبرد ناکارآمد ائتلاف بین المللی علیه داعش عمل کرده و به ریشه کن ساختن آن در منطقه بیانجامد.
ارمنستان - تقویت نیروهای دموکراتیک در ترکیه بدون شک نیروهای طرفدار سیاست رد و انکار در ترکیه را تضعیف، امکان شناسایی رسمی نسل‌کشی را افزایش و نهایتا به رفع تنش میان ترکیه و ارمنستان کمک خواهد نمود.
تغییر رفتار ترکیه، به طور مسلم بر رفتار جمهوری آذربایجان و گرایشات انتقام جویانه اینکشور نسبت به ارمنستان نیز بی تاثیر نخواهد بود.
البته، خوش‌بینی بیش از حد در این مساله جایز نیست، زیرا قشرهای مهمی از جامعه ترک هنوز به شدت محافظه کار و ناسیونالیست، ضد ارمنی و ضد یهودی هستند و حزبهای سیاسی مهم ترکیه نیز عمدتا وابسته به رای این اقشار می‌باشند. لکن، افزایش روز افزون آگاهی مردم و تقویت جامعه مدنی ترک، همراه با فشارهای بین المللی و احیانا وساطت و میانجی گری طرفهای ثالث می‌تواند گره از کار بگشاید و به تنشی دیگر در منطقه پایان دهد. از جمله کاندیداهای وساطت، جمهوری اسلامی، همسایه دو کشور ترکیه و ارمنستان می‌تواند باشد که مایل به داشتن روابط حسنه با هر دو کشور است.
ایران - نتیجه انتخابات ترکیه و نقش برآب شدن طرحهای نوعثمانی رهبرانش، هشداری نیز برای آن جناحهای هیات حاکمه ایران می‌تواند باشد که هنوز در رویای صدور انقلاب به خارج به سر می‌برند. پیروزی چشمگیر نیروهای دموکراتیک در ترکیه، در عین حال، نمی‌تواند موجب تشویق و تشجیع جامعه مدنی و کنشگران و تلاشگران راه دموکراسی در ایران نباشد. غیرقابل تصور نیست که تقویت نیروهای اصلاح‌طلب و دموکراسی‌خواه در ایران از یک طرف و تداوم فشار بین‌المللی در مساله هسته‌ای از طرف دیگر، جناحهای ناخشنود از رفع تحریمها را به موضع عقب نشینی وادارد.
کوتاه سخن، در صورت استفاده معقولانه از نتاج انتخابات توسط رهبران جدید ترکیه، می‌توان گفت که انتخابات اخیر این کشور اثرات دوررسی بر سیر آتی رویدادها در منطقه در جهتی غیر از تفرقه و کشمکش و ویرانی برجای خواهد گذاشت.
١٠ خرداد ١۳٩۴ / 10 ژوئن 2015
______________________
پانویس:
1 :
http://www.theguardian.com/world/2015/jun/07/turkey-election-preliminary-results-erdogan-akp-party
2 و 3:
http://www.agos.com.tr/en/article/11821/hdp-is-now-truly-a-party-of-the-whole-of-turkey