عکس: وحید سالمی / خبرگزاری آسوشیتدپرس
پوشش زنان و پیام‌های متناقض حکومت
یگانه تربتی
واشنگتن پست / ۲۷ اکتبر ۲۰۲۵
در یکی از شب‌های اخیر در شمال پایتخت ایران، تهران، زن جوانی با موی بلند که آن را به شکل دم‌اسبی بالا بسته بود، سوار بر ترک موتورسیکلتی شد که مردی آن را می‌راند. کمی دورتر، دو زن جوان دیگر روی پیاده‌رو کنار هم سیگار می‌کشیدند؛ یکی با موهای باز روی شانه و دیگری با تی‌شرت گشادی که آستین‌هایش تا آرنج می‌رسید. این صحنه‌ها، که در بسیاری از نقاط جهان معمولی به نظر می‌رسند، در ایران چشمگیرند و نشان می‌دهند که زنان ایرانی تا چه اندازه در سالهای اخیر قانون پوشش اجباری را که بیش از چهار دهه است برقرار است، نادیده می‌گیرند.
بیش از سه سال پس از اعتراضات سراسری که در پی مرگ مهسا امینی، زن جوان کرد-ایرانی بازداشت‌شده به‌دلیل نوع پوشش، شکل گرفت، نافرمانی آشکار از قانون حجاب اجباری تنها به کلان‌شهر پرجمعیت تهران محدود نیست، بلکه بنا بر مصاحبه‌ها، ویدیوها و گزارش‌های رسانه‌های محلی، در شهرهای کوچکتری مانند رشت و نیز مناطق محافظه‌کارتر مانند کرمانشاه، همدان و دزفول نیز به‌طور گسترده دیده می‌شود.
«حجاب» – واژه‌ای که می‌تواند هم به پوشش سر زنان و هم به پوشش «محجوبانه» در معنای کلی‌تر اشاره داشته باشد – از زمان تأسیس جمهوری اسلامی در سال ۱۳۵۸، یکی از پایه‌های ایدئولوژی حاکم بوده است و مقام‌های دولتی زیر فشار نیروهای قدرتمند محافظه‌کار قرار دارند تا از آن پاسداری کنند. بنابراین قوانین الزام‌آور درباره پوشاندن بدن زنان همچنان به‌صورت رسمی در قانون باقی مانده، هرچند اجرای آن به‌طور فزاینده‌ای متوقف شده است.
زنان ایرانی در گفت‌وگو با «واشنگتن پست» گفتند که ماه‌هاست دیگر شاهد آن نوع برخوردهای خشن پلیسی نیستند که در تابستان پیش از مرگ امینی رایج بود؛ زمانی که، برای مثال، زنی را در حالی که جیغ می‌کشید به داخل ون پلیس کشیدند و زنی دیگر در برابر ون ایستاد و التماس می‌کرد تا مأموران دخترش را آزاد کنند.
در سالهای گذشته نیروهای امنیتی معمولاً در سراسر شهرهای بزرگ برای اجرای قوانین حجاب مستقر می‌شدند و گاه زنان را بازداشت کرده و برای چند ساعت یا حتی یک شب در بازداشت نگه می‌داشتند. مجازات می‌توانست شامل حبس کوتاه‌مدت باشد، اما جریمه نقدی متداول‌تر بود و در صورت تکرار تخلف، مبلغ آن افزایش می‌یافت.
مرجان، زنی ۴۹ ساله ساکن تهران، درباره تمرکز همیشگی حکومت بر پوشش زنان و دختران گفت: «متأسفانه این چیزی است که ما هر روز با آن زندگی می‌کنیم، از وقتی بیدار می‌شویم تا وقتی شب می‌خوابیم. برای من شخصاً هرگز عادی نشد.» مرجان و دیگر زنانی که مصاحبه کردند، خواستند تنها با نام کوچکشان معرفی شوند تا از مجازات احتمالی به‌دلیل گفت‌وگو با رسانه‌های خارجی در امان بمانند.
مقام‌های ایرانی اذعان دارند که حکومت به دلیل بیم از شعله‌ور شدن دوباره ناآرامی‌ها، از شدت برخورد با بی‌حجابی کاسته است؛ به‌ویژه در زمانی که کشور با شرایط وخیم اقتصادی، بحران شدید آب و تحریم‌های بین‌المللی سخت‌تری به‌دلیل نگرانی‌ها درباره برنامه هسته‌ای خود روبه‌روست. برخی شهروندان نیز در مصاحبه‌ها گفتند که کاهش فشارهای پلیسی بر حجاب در ماه‌های پس از حملات گسترده اسرائیل و ایالات متحده به ایران، به‌مثابه سوپاپ اطمینانی برای تخلیه فشار اجتماعی عمل کرده است؛ حملاتی که موجب نارضایتی عمومی از حکومت و تشدید سرکوب مخالفان شد.
عکس: وحید سالمی / خبرگزاری آسوشیتدپرس
هالی داگرِس، پژوهشگر ارشد در اندیشکده «مؤسسه واشنگتن»، گفت: «جمهوری اسلامی ایران روی مرز باریکی حرکت می‌کند؛ از یک سو با افزایش شمار زنانی روبه‌روست که از قوانین حجاب اجباری تبعیت نمی‌کنند، و از سوی دیگر بیم دارد که سرکوب بیش از حد دوباره مردم را به خیابان‌ها بکشاند.»
در حالی که مجلس ایران سال گذشته قانونی را برای تشدید مجازات‌ها – از جمله افزایش چشمگیر جریمه‌های نقدی – در صورت نقض قوانین حجاب تصویب کرد، این قانون تاکنون اجرا نشده است. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، اوایل امسال فاش کرد که شورای عالی امنیت ملی دستور داده است این قانون به اجرا درنیاید، امری که نشان می‌دهد موضوع حجاب به مسئله‌ای امنیت ملی بدل شده است. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، نیز اخیراً هشدار داده بود که اجرای این قانون می‌تواند «جنگی در جامعه» برانگیزد.
در همین ماه، حتی یک سیاستمدار ارشد محافظه‌کار، محمدرضا باهنر، اعلام کرد که دوران اجرای حجاب از طریق قوانین و مجازات عملاً به پایان رسیده است. او پس از واکنش تند برخی بخش‌های حاکمیت، گفته‌های خود را تا حدودی تعدیل کرد و افزود که گرچه معتقد است ارزش‌های کشور باید حفظ شود، اما شیوه‌های ترویج این ارزش‌ها باید بازنگری شود.
سخنگوی هیئت نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد به درخواست «واشنگتن پست» برای اظهار نظر در این باره پاسخ نداد.
پیام‌های متناقض
در حالی که حکومت از شدت کنترل مستقیم بر پوشش زنان کاسته است، مقام‌ها همچنان از روش‌های دیگر برای ترویج آنچه «عفاف و حجاب» می‌دانند، استفاده می‌کنند.
به گزارش «مرکز حقوق بشر در ایران» (CHRI) – سازمانی مستقر در خارج از کشور – از اواخر ژوئن تاکنون ده‌ها کسب‌وکار در سراسر ایران از جمله کافه‌ها، رستوران‌ها، تالارهای عروسی و فروشگاه‌های پوشاک به‌دلیل حضور زنان بی‌حجاب تعطیل شده‌اند. این سازمان در بیانیه‌ای که اوایل اکتبر منتشر کرد، دست‌کم ۵۰ مورد پلمب موقت به‌دلیل «رعایت نکردن حجاب» را در فاصله ژوئن تا اکتبر مستند کرده و افزوده است که بیشتر این موارد در خارج از تهران رخ داده است.
بهار قندهاری، مدیر بخش حمایت و پیگیری در CHRI، گفت: «ممکن است شیوه اجرای قانون متفاوت باشد، اما تا زمانی که چنین قوانینی وجود دارد، حقوق و آزادی‌های زنان در خطر است.»
زهرا رحیمی، فعال دانشجویی در دانشگاه یزد، در پستی در شبکه اجتماعی ایکس در همین ماه نوشت مقام‌های دانشگاهی اخیراً تعدادی از دانشجویان دختر را به‌دلیل نوع پوشش‌شان احضار کرده‌اند. رحیمی تصویری از یکی از پیامک‌های احضار را منتشر کرد و از این اقدام انتقاد نمود. دانشگاه یزد در پاسخ ایمیلی به درخواست اظهارنظر «واشنگتن پست» اعلام کرد که «مطابق با مقررات صادرشده از سوی وزارت علوم» عمل می‌کند.
ساختار سیاسی جمهوری اسلامی نیز در مواردی باعث سردرگمی درباره‌ی اینکه کدام قوانین، در کجا و علیه چه کسانی اجرا می‌شوند، شده است. مسعود پزشکیان، که گرایش معتدلی دارد، ریاست بخش انتخابی دولت را بر عهده دارد، اما فرمانده نیروی انتظامی از سوی رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای، منصوب می‌شود. خامنه‌ای بارها تأکید کرده است که رعایت حجاب اسلامی برای زنان ایرانی غیرقابل مذاکره است.
اوایل همین ماه، روح‌الله مومن‌نسب، رئیس ستاد «امر به معروف و نهی از منکر» استان تهران – نهادی وابسته به رهبر جمهوری اسلامی که مأموریتش ترویج رفتار اسلامی در عرصه عمومی است – از تشکیل «ستاد عفاف و حجاب» خبر داد. او گفت این نهاد قصد دارد بیش از ۸۰ هزار نفر را در استان تهران برای اجرای مأموریت خود آموزش دهد. هرچند روشن نیست وظیفه دقیق این افراد چه خواهد بود، یکی از فعالیت‌های اصلی این ستاد اعزام نیروهایی برای تذکر زبانی به زنان درباره نوع پوشش آنان در اماکن عمومی است.
عکس: آرش خاموشی / نیویورک تایمز
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت پزشکیان، گفت دولت بودجه‌ای برای این ستاد اختصاص نداده و وضعیت آن نامشخص است. او در پاسخ به پرسش یک خبرنگار ایرانی درباره‌ی افزایش شمار گشت‌های ارشاد در ماه‌های اخیر، گفت از چنین موضوعی اطلاعی ندارد.
برداشتن روسری
مرجان می‌گوید این روزها وقتی از کنار گروه‌های پلیس در خیابان‌های تهران می‌گذرد، عمداً بی‌حجاب است و تقریباً هیچ‌گاه پلیس چیزی نمی‌گوید.
او یادآور شد که حدود یک سال پیش، مشاجره‌ای طولانی با مأموران بر سر نوع پوشش خود داشت. یکی از مأموران از او فیلم گرفت و از او اطلاعات هویتی خواستند، اما در نهایت او را بازداشت نکردند. مرجان گفت به نظر می‌رسید مأموران تمایلی به بازداشت ندارند و حضورشان در خیابان بیشتر برای ایجاد ترس است.
او افزود: «وقتی وارد مترو می‌شوی، واقعاً بخش بزرگی از زنان دیگر حجاب ندارند، حتی با اینکه دوربین‌های نظارتی روشن‌اند.» او این تغییر را به نقطه عطفی نسبت داد: اعتراضات زنان در اواخر سال ۲۰۲۲ پس از مرگ مهسا امینی که با شعار کردی «زن، زندگی، آزادی» شکل گرفت.
با این حال، مرجان اذعان کرد که وقتی به‌تنهایی یا با خودروی دوستش سوار تاکسی می‌شود، روسری به سر می‌کند، چون مأموران گاهی خودروهایی را که راننده یا سرنشین بی‌حجاب دارند توقیف می‌کنند. او گفت نمی‌خواهد دیگران تاوان نافرمانی او را بدهند و خودش هم نمی‌تواند مرخصی بگیرد تا خودروی توقیف‌شده‌اش را بازپس گیرد.
فاطمه، زن حدوداً ۶۰ سالهای که در تهران زندگی می‌کند، گفت در خانواده‌ای محافظه‌کار ازدواج کرده و دهه‌ها طبق رسوم آنان با روسری و مانتو در انظار عمومی ظاهر می‌شده است. اما اکنون روسری‌اش را در خانه می‌گذارد و با پیراهن و شلوار بیرون می‌رود.
او گفت: «بعد از تمام این اتفاقات، فکر می‌کنم همه‌ی این [قوانین] واقعاً مسخره‌اند. تمام موهایم سفید شده. چرا باید برای کسی مهم باشد که آن را بپوشانم یا نه؟»
تا آنجا که حکومت هنوز گهگاه محدودیت‌هایی بر پوشش زنان اعمال می‌کند، اثر آن معمولاً کوتاه‌مدت است. در شهر رشت، مقام‌ها ماه گذشته چند کافه را به‌دلیل پذیرایی از زنان بی‌حجاب پلمب کردند؛ بر اساس ویدیویی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و همچنین گفته‌ی یکی از ساکنان شهر که با صاحبان کافه‌ها گفت‌وگو کرده و مشاهدات خود را برای *واشنگتن پست* شرح داده است.
اما به گفته‌ی همان ساکن، تعطیلی‌ها تنها حدود یک هفته طول کشید. و در ویدیوهای تازه‌ای که او هفته گذشته برای «واشنگتن پست» فرستاد، زنان بدون حجاب دیده می‌شوند که در خیابان‌ها قدم می‌زنند یا در میان جمعی از میزها در کافه‌ها نشسته‌اند.
