بازوی پژوهشی مجلس نسبت به رشد واردات بنزین هشدار داد
يكشنبه ۱۹ اسفند ۱۳۹۷
جهان صنعت
بیتوجهی به اجرای قانون «توسعه حملونقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت» و قانون «اصلاح الگوی مصرف انرژی» که با هدف ایجاد زمینه لازم برای مهار افزایش مصرف بنزین با بهکارگیری سیاستها و ابزارهای غیرقیمتی مصوب شدهاند، زمینهساز افزایش سریع مصرف بنزین در کشور شده است. تفاوت قیمتی بین فرآوردههای نفتی در ایران و کشورهای همسایه نیز قاچاق فرآوردهها (عمدتا نفت گاز) را سرعت بخشیده است.
هرچند درباره مقدار قاچاق فرآوردهها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، اما طبق برآورد ستاد مبارزه با قاچاق کالا، روزانه حدود ۵/۱۱میلیون لیتر قاچاق سوخت به خارج از کشور صورت گرفته و بیش از ۸۰ درصد قاچاق فرآورده به قاچاق نفت گاز اختصاص دارد. از سویی در سالجاری روزانه حدود ۱۰۴ میلیون لیتر نفت گاز در کشور مصرف شده و ۵۴ میلیون لیتر از مصرف نفت گاز در حملونقل و ۵۰ میلیون لیتر در مصارف صنعتی و کشاورزی صورت میگیرد. اکثر قاچاق نفت گاز به سوءاستفاده از سهمیه اختصاص یافته به مرغداریها و گلخانهها مربوط است. طبق اطلاعات ستاد مبارزه با قاچاق کالا، ۷۰درصد قاچاق سوخت از یک استان کشور صورت میگیرد. در جمعبندی وضعیت کنونی میتوان گفت تقریبا همه منابع حاصل از افزایش قیمت حاملهای انرژی چه به صورت یارانه نقدی و چه به صورت سایر خدمات دولتی (طرح سلامت، سبد کالا، قیر رایگان، افزایش مستمری و…) به مردم برمیگردد و شرکتهای عرضهکننده انرژی در تامین منابع لازم برای سرمایهگذاری دچار مضیقه هستند. در همین حال مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی به ارائه راهکارهای مدیریت مصرف و قاچاق سوخت پرداخت. بازوی پژوهشی مجلس در این گزارش نسبت به رشد کسری بودجه دولت در پی افزایش شکاف تولید و مصرف بنزین که نیاز به واردات را بیشتر خواهد کرد هشدار داد.
در این گزارش آمده است: با سختتر شدن تحریمها، تامین مالی از خارج نیز دشوارتر شده است. به علاوه، سایر اهداف قانونگذار از افزایش قیمت انرژی در سال ۱۳۸۹ در جهت افزایش بهرهوری انرژی و کاهش مصرف ناکام ماند. در نتیجه با فقدان برنامههای کاهش مصرف چه از طریق گسترش سوختهای جایگزین و چه از طریق تولید خودروهای برقی و ثابت ماندن ظرفیت تولید بنزین کشور، افزایش شکاف تولید و مصرف بنزین نیاز به افزایش واردات و افزایش کسری دولت را در پی خواهد داشت. به علاوه، در شرایط کنونی هر فردی که تحرک و جابهجایی بیشتری داشته باشد، چه با استفاده از وسایل نقلیه عمومی و چه با استفاده از وسایل شخصی، از بنزین ارزان بیشتری استفاده میکند و برعکس آنان که نیاز به سفر درونشهری یا برونشهری کمتری دارند از یارانه پنهان کمتری استفاده میکنند. براساس این گزارش ذخیرهسازی و حملونقل فرآوردههای نفتی در کشور بیش از ظرفیت اسمی آنها انجام شده و گسترش این ظرفیت نیازمند سرمایهگذاری در ذخیرهسازی و انتقال است. در واقع زیرساخت کنونی شرکت پالایش و پخش، برای پخش حدود ۷۰ میلیون لیتر در روز طراحی شده و با زیرساخت موجود امکان اضافه شدن سالانه ۱۰درصد به مصرف بنزین وجود ندارد. نکته مهم بعدی اینکه طبق اطلاعات منتشر شده توسط شرکت ملی پالایش و پخش ایران، مصرف میانگین بنزین در شش ماه اول سال ۱۳۹۷حدود ۸۸ میلیون لیتر در روز است. هر چند با اتمام فاز یک و دو پالایشگاه ستاره خلیجفارس، میانگین تولید شش ماهه ۱۳۹۷ حدود ۸۸میلیون لیتر در روز است. با سرعت ۱۰درصدی افزایش مصرف بنزین، حتی با اتمام فاز سوم پالایشگاه ستاره خلیج فارس، تولید داخل جوابگوی مصرف نخواهد بود و سرعت افزایش مصرف قطعا بیشتر از سرعت احداث پالایشگاهها خواهد بود به طوری که به راحتی پیشبینی میشود در دو سال آینده مصرف بنزین بیش از ۱۲۰میلیون لیتر در روز و ظرفیت تولید داخل حدود ۱۰۵میلیون لیتر در روز خواهد بود. علاوه بر این، طبق اطلاعات راهنمایی و رانندگی در سال ۱۳۹۶حدود ۴/۱۷میلیون خودرو بنزینی و حدود ۹/۲میلیون خودرو گازسوز در کشور وجود دارد. در حالی که در سال ۱۳۹۰ خودروهای بنزینی ۷/۱۰میلیون و خودروهای گازسوز ۴/۲ میلیون بودند. بیتوجهی به رشد خودروهای گازسوز و ارتقای فنی آنها یکی از دلایل موثر در افزایش مصرف بنزین بوده است.
افزایش رشد مصرف
نکته قابل توجه در مصرف سوخت در بخش حملونقل، افزایش نرخ رشد آن در سالهای اخیر است. مصرف بنزین در سال ۱۳۹۳ روزانه ۶/۶۹ میلیون لیتر گزارش شده که در سال ۱۳۹۴به ۲/۷۱ میلیون لیتر رسید (نرخ رشد ۳/۲درصد). در سال ۱۳۹۵ مصرف بنزین به روزانه ۷۵ میلیون لیتر و نرخ رشد به ۳/۵ درصد افزایش یافت. در سال ۱۳۹۶ مصرف به روزانه ۸۰ میلیون لیتر و نرخ رشد به ۷/۶ درصد صعود کرد. با تحقق مصرف ۸۸ میلیون لیتردر روز در سال ۱۳۹۷ نرخ رشد به ۱۰درصد بالغ خواهد شد. اگر نگاهی به رشد خودرو سبک در کشور داشته باشیم بعید به نظر میرسد نرخ رشد بنزین در سال ۱۳۹۷ با نرخ رشد خودروها هماهنگ باشد و احتمالا افزایش نرخ رشد دلایل دیگری دارد.
این وضعیت در مصرف نفت گاز نیز دیده میشود. مصرف نفت گاز در بخش حملونقل از ۷/۴۷ میلیون لیتر در روز در سال ۱۳۹۵به ۲/۵۰ میلیون لیتر در سال ۱۳۹۶رسیده که رشدی بیش از پنج درصدی داشته است. این در حالی است که نرخ رشد خودرو سنگین در کشور در سال ۱۳۹۶کمتر از دو درصد بوده است.
لازم به ذکر است با وجود افزایش مصرف نفت گاز در بخش حملونقل، سرجمع مصرف در حال کاهش بوده و از بیش از ۱۰۰ میلیون لیتردر روز در سال ۱۳۹۲به حدود ۸۰ میلیون لیتر در روزدر سال ۱۳۹۷رسیده است.
مصرف نفت گاز در بخشهای مختلف از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷
عمده کاهش مصرف نیز در مصرف نیروگاهی صورت گرفته به طوری که از حدود ۳۰ میلیون لیتر در روز در سال ۱۳۹۲به حدود ۱۴ میلیون لیتر در سال ۱۳۹۷کاهش یافته است.
مصرف نفت گاز در بخش نیروگاه
خودروهای پرمصرف کاهش مصرف سوخت خودرو با تکیه بر دو فناوری بهینهسازی موتور و کاهش اتلاف حین انجام کار به منظور انتقال حداکثری توان تولید شده به چرخهای محرک انجام میگیرد. نتایج بررسیها نشان میدهد میزان مصرف سوخت در خودروی تولید داخل در مقایسه با بسیاری از خودروهای خارجی و یا وارداتی با حجم موتور یکسان، بالاتر است. برای مثال در خصوص خودروی تیبا با حجم موتور ۵/۱لیتر، متوسط مصرف سوخت در حدود ۹۵/۶لیتر در ۱۰۰کیلومتر است، در حالی که متوسط مصرف سوخت در مورد تعدادی از خودروهای خارجی و وارداتی یک با حجم موتور ۵/۱لیتر در حدود ۹۶/۵ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر است.
راهکارهای کاهش مصرف بنزین
مرکز پژوهشهای مجلس شرط موفقیت کاهش مصرف بنزین با افزایش قیمت را امکان جایگزینی بنزین با سایر حاملهای انرژی یا سایر روشهای حملونقل میداند به طوری که در این گزارش آورده است با افزایش قیمت بنزین، احتمال و امکان جایگزینی حاملهای دیگر نظیر CNG و LPG برای این نوع خودروها وجود دارد، لذا باید امکانات زیرساختی که در ادامه توضیح داده میشود، مد نظر قرار گیرد.
استفاده از ظرفیت خالی عرضه CNG
در حالی که ظرفیت ارائه ۶/۳۹ میلیون مترمکعب در روز CNG وجود دارد، فقط ۶/۲۰ میلیون مترمکعب در روز استفاده میشود. گفتنی است اگر بتوان مصرف CNGرا فقط ۱۲میلیون مترمکعب در روز افزایش داد، مصرف بنزین ۱۰میلیون لیتر در روز کاهش مییابد.
دوگانهسوز کردن خودروها
طبق اطلاعات شرکت ملی پالایش و پخش خودروهای بنزینی کشور حدود ۱۶میلیون خودرو و مصرف بنزین آنها حدود ۸۳ میلیون لیتر در روز است، در صورتی که سوخت مصرفی سه میلیون وسیله نقلیه از بنزین به CNG تغییر یابد، پیشبینی میشود مصرف بنزین، بیش از ۱۵میلیون لیتر در روز کاهش یابد که با فرض قیمت ۴۰سنت برای هر لیتر بنزین، سالیانه بیش از دو میلیارد دلار صرفهجویی به همراه دارد. همچنین، برای توسعه سریع CNG در نظر گرفتن تسهیلات مناسب جهت تبدیل خودروهای بنزینی موجود به دوگانهسوز، سرمایهگذاری روی بهبود فناوری خودروهای دوگانهسوز و افزایش ظرفیت مخزن گاز ضروری است.
گسترش LPG و موتورهای برقی
نکته مهم بعدی در این زمینه، توجه جدی به LPG است. LPG سوختی مناسب برای خودرو بوده و لازم است جایگاه مناسبی در شبکه توزیع شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی پیدا کند. همچنین با توجه به مصرف پنج میلیون لیتر بنزین توسط موتورسیکلتها، برقی کردن موتورسیکلتها نیز میتواند سهم قابل توجهی در کاهش مصرف بنزین داشته باشد.
احیای کارت سوخت بدون سهمیهبندی
همانطور که اشاره شد، تفاوت قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه زمینه قاچاق گسترده این کالا را به وجود آورده که نیاز به تدبیر مناسب دارد. یکی از راهکارهای مواجهه با این موضوع، الزام استفاده از کارت سوخت خودرو در هنگام سوختگیری و ممنوعیت هرگونه مبادله بنزین خارج از این سامانه است. در شکل یک مشاهده میشود استفاده از کارت سوخت و اختصاص نفت گاز بر اساس پیمایش، مصرف آن در بخش حملونقل را از حدود ۵۴ میلیون لیتر در روز در سال ۱۳۹۳به کمتر از ۴۸ میلیون لیتر در روز در سال ۱۳۹۴ رساند. به علاوه میتوان با استفاده از انواع فناوریها از جمله نصب دوربینهای پلاکخوان در جایگاهها برای کنترل و تایید ورود خودروها یا فناوری RFID1 هر کارت سوخت را منحصر به یک خودرو کرد و از استفاده از کارت خودروی دیگر جلوگیری کرد. به علاوه، همانطور که ذکر شد، بیش از ۷۰ درصد قاچاق سوخت از یک استان صورت میگیرد. الزام سوختگیری در آن استان با کارت سوخت و کدینگ کارتهای سوخت بهگونهای که فقط خودروهای همان استان بتوانند در جایگاهها سوختگیری کنند، (با در نظر گرفتن تسهیلاتی برای مسافران) یک اقدام موثر در مهار قاچاق است.
احیای کارت سوخت به همراه سهمیهبندی
برآورد رشد ۱۰درصدی مصرف بنزین در سال جاری و سال آینده، لزوم توجه به رویکردهای مهار تقاضای بنزین با ابزارهای قیمتی و غیرقیمتی را ضروری کرده است. حتی با بهرهبرداری کامل از پالایشگاه ستاره خلیج فارس، ظرفیت تولید بنزین در کشور به حدود ۱۰۵میلیون لیتر در روز خواهد رسید و این تولید فقط تا اسفندماه ۱۳۹۷جوابگوی مصرف کشور خواهد بود و در سال آینده تامین اعتبار برای واردات بنزین مورد نیاز کشور (فارغ از مشکلات لجستیکی) مساله حیاتی خواهد شد. مکانیسم کارت سوخت با سهمیهبندی، روشی غیرقیمتی برای مهار تقاضاست. الزام استفاده از کارت سوخت شخصی در جایگاهها به همراه سهمیهبندی و تعیین قیمت دوم برای مصارف فراتر از سهمیه، راهحل تجربه شدهای برای کاهش مصرف است. استفاده از این روش در سال ۱۳۸۶مصرف بنزین را به شدت کاهش داد، به طوری که مصرف بنزین از روزانه ۶/۷۳ میلیون لیتر در سال ۱۳۸۵به روزانه ۵/۶۴ میلیون لیتر در سال ۱۳۸۶و به کمتر از۶۰ میلیون لیتر در سال ۱۳۹۰رسید.
به علاوه، آمادگی در برابر تحریم واردات بنزین و مقاوم ساختن اقتصاد کشور در برابر تحریمهای احتمالی واردات بنزین، استفاده از مکانیسم سهمیهبندی در کشور را اجتنابناپذیر ساخته است. با استفاده از کارت سوخت امکان سهمیهبندی در مواقع ضروری فراهم میشود. محدودیت جدی امکان قاچاق، امکان کنترل معاینه فنی، پرداخت عوارض، بیمه و جرائم وسایل نقلیه و فراهم آوردن بستر مربوط به اخذ عوارض و مالیات جدید از وسایل نقلیه پرمصرف از دیگر مزایای استفاده از کارت سوخت است.
اصلاح کیفیت خودروها
با اصلاح تکنولوژی موتور خودروهای تولید داخلی و کاهش مصرف آن، نه تنها مصرف کنونی بنزین به شدت کاهش خواهد یافت، بلکه امکان صادرات گسترده بنزین نیز فراهم خواهد شد. به علاوه، جایگزینی خودروهای فرسوده با خودروهای نو، مصرف سوخت را کاهش خواهد داد. در حال حاضر، کامیونها به ازای ۱۰۰کیلومتر پیمایش ۷۰ لیتر نفت گاز مصرف کرده که با جایگزینی آنها با کامیونهای نو میتوان مصرف نفت گاز را به ۳۰ لیتر به ازای ۱۰۰کیلومتر پیمایش کاهش داد.
تخصیص سوخت بر اساس پیمایش به ناوگان
اختصاص سوخت به وسایل حملونقل عمومی، کامیونها، وسایل راهداری، لنجها و خودروهای دیزلی درون و برونشهری متناسب با پیمایش یکی از راهکارهای مدیریت مصرف و قاچاق سوخت است. هرچند هیات وزیران در سال ۱۳۹۳مصوب کرد نفت گاز بر اساس پیمایش به خودروهای دیزلی تخصیص یابد، اما فقط اتوبوسها به GPS مجهز شده و ۵۲۰ هزار خودروی درونشهری و کامیونها و وسایل راهداری فاقد GPS هستند. به علاوه، هزاران لنج تحت عناوین صیادی و حمل بار ثبت شدهاند که فعالیت نکرده و فقط از سهمیه نفت گاز استفاه میکنند. هرچند راههای متنوعی برای تخصیص سهمیه به این لنجها در نظر گرفته شده است اما به نظر میرسد، اختصاص سوخت متناسب با تردد واقعی لنجها راهحل اساسی مهار قاچاق در این بخش است.
حذف مطلوبیت قاچاق
روزانه حدود ۵۰ میلیون لیتر نفت گاز در بخشهای صنعتی و کشاورزی مصرف میشود. از سال ۱۳۸۹اختصاص سوخت به این قبیل مصرفکنندگان با معرفی وزارتخانههای مربوط بر اساس ثبت در سامانه تجارت آسان صورت میگیرد. اما این سازوکار نتوانسته از قاچاق نفت گاز بهطور کامل جلوگیری کند. بر اساس آمار صنعت برق ایران در سال ۱۳۹۶، نیروگاهها ۶۹ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی، پنج میلیارد لیتر نفت گاز (روزانه حدود ۱۴میلیون لیتر) و ۷/۳ میلیارد لیتر نفت کوره (روزانه حدود ۱۴ میلیون لیتر) مصرف کردهاند. طبق آییننامه اجرایی تبصره «۱۴ »قانون بودجه سال ۱۳۹۶(که در سال ۱۳۹۷نیز استمرار داشت) بهای سوخت برای نیروگاهها ۵۰ ریال به ازای هر لیتر نفت گاز و نفت کوره و هر مترمکعب گاز طبیعی (به طور یکسان) در نظر گرفته شد. با توجه به تفاوت قیمت عظیم بین سوخت نیروگاهها و قیمتهای فوب خلیجفارس کمترین انحراف از سوخت تخصیص یافته مطلوبیت زیادی برای قاچاقچیان ایجاد میکند. پیشنهاد اساسی بازوی پتروشیمی مجلس برای ریشهکن کردن قاچاق، تعمیم سازوکار تسویه با پالایشگاهها به مصرفکنندگان عمده نفت گاز است چراکه در حال حاضر، نفت خام ۹۵درصد قیمت فوب به پالایشگاهها فروخته شده و فرآوردهها نیز به قیمت فوب از آنها خریداری میشود. این تصمیم زمینه قاچاق از پالایشگاهها را به طور اساسی از بین برده است. تعمیم این روش به همه مصرفکنندگان عمده از جمله نیروگاهها، مرغداریها و گلخانهها میتواند مطلوبیت قاچاق را از بین ببرد. به علاوه برای جلوگیری از افزایش قیمت محصولات نهایی این قبیل تولیدکنندگان میتوان مابهالتفاوت قیمت نفت گاز بر مبنای فوب و نرخ کنونی را (۳۰۰تومان به ازای هر لیتر) مستقیما به تولیدکننده پرداخت کرد. گفتنی است با یکسان بودن قیمت سوخت، در عمل تفاوتی بین هزینه سوخت نیروگاههای با راندمان بالا (چرخه ترکیبی با راندمان ۳/۴۴)، با راندمان متوسط (بخار با راندمان ۸/۳۷) و با راندمان پایین (گازی با راندمان ۴/۳۱) وجود نداشته و لذا سرمایهگذاریهای آتی به سمت تاسیس نیروگاه با بازدهی پایین هدایت میشود. اما وقتی قیمت سوخت واقعی شد، تفاوت راندمان خود را در هزینههای متفاوت نشان داده و انگیزههای واقعی برای افزایش راندمان شکل میگیرد.
راهکارهای دیگری هم در این گزارش برای مدیریت مصرف ارائه شده است.
– انتقال اطلاعات دیسپچینگ به سامانه «ارسال و رسید» نیروگاهها بری کنترل ساعت و تاریخ ورود و خروج نفتکش به نیروگاه، وزن خالی و پر و وزن محموله ورودی
– تجهیز همه مخازن شرکت ملی پخش به TG/LGبرای ثبت اطلاعات مربوط به دما، آب تهنشین شده، چگالی و حجم انبارهای شرکت به صورت مداوم در پایگاه داده دیسپچینگ
– تجهیز نقاط بارگیری شرکت ملی پخش به میتر
– تجهیز همه مخازن جایگاههای عرضه سوخت به TG/LGبرای ثبت اطلاعات آنها در پایگاه داده دیسپچینگ؛
– برقراری ارتباط سیستمی سامانههای پنجره واحد خدمات کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی، سامانه شرکت مادرتخصصی مدیریت منابع آب و سامانه تجارت آسان شرکت ملی پخش برای تخصیص سهمیه نفت گاز در بخشهای کشاورزی، ماکیان و دامپروری
– برقراری ارتباط سیستمی سامانه بهینیاب وزارت صنعت، معدن و تجارت و سامانه تجارت آسان شرکت ملی پخش برای تخصیص سهمیه نفت گاز در بخش صنعت.
توسعه حملونقل مسافر با قطار شهری
از سویی نکته قابل توجه در موفقیت سیاستهای قیمتی برای مهار مصرف بنزین، توجه به امکان جایگزنی فنی با افزایش قیمت است. یکی از جایگزینهای خودروی شخصی حملونقل عمومی است. بر اساس قانون کشوری شهرهای با جمعیت بالای ۵۰۰ هزار نفر کلانشهر محسوب میشوند و هماکنون هشت شهر تهران، تبریز، شیراز، مشهد، اهواز، کرج، اصفهان و اراک کلانشهر هستند و لازم است با توسعه حملونقل مسافر با قطار شهری زمینه کاهش مصرف بنزین فراهم شود.
مرکز پژوهشهای مجلس بر این باور است که تبیین وضعیت کنونی برای سیاستگذاران و افکار عمومی قدم اول موفقیت هر راهکاری است و در جمعبندی وضعیت موجود چالشهای این حوزه را ناشی از مشکلات بیتوجهی به اجرای قانون توسعه حملونقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت، بیتوجهی به اجرای قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی، افزایش رشد مصرف، خودروهای پرمصرف، واردات اجتنابناپذیر در سالهای آینده، فقدان زیرساخت مورد نیاز برای پخش با افزایش مصرف، قاچاق گسترده نفت گاز، توزیع یارانه پنهان براساس جابهجایی و در پایان این گزارش خلاصه بیتوجهی به رشد خودروهای گازسوز و ارتقای فنی آنها دانست. در پایان این گزارش خلاصه راهکارهای کاهش مصرف بنزین و مهار قاچاق نفت گاز که شامل استفاده از ظرفیت جایگاههای CNG، گسترش خودروهای دوگانهسوز و موتورسیکلتهای برقی، احیای کارت سوخت بدون سهمیهبندی، احیای کارت سوخت به همراه سهمیهبندی و اصلاح کیفیت خودروهای تولید داخل و جایگزینی خودروهای فرسوده، تخصیص سوخت بر اساس پیمایش به ناوگان حملونقل دیزلی درون و برونشهری، حذف مطلوبیت قاچاق با فروش سوخت به قیمت فوب به مصرفکنندگان عمده، توسعه حملونقل مسافر با قطار شهری در تهران و هشت کلانشهر آورده شد.