علی فرشید، مهندس ارشد آب در بخش مدیریت محیط‌زیستی در ایالت هاوایی
شرق
یکی از مناطق دنیا که با مشکلات جدی آب دست‌به‌گریبان است، ایالت کالیفرنیا در آمریکاست که با وجود خشک‌سالی‌های درازمدت و افزایش پیوسته جمعیت، نیازهای آبی ساکنانش را در بخش‌های شهری، کشاورزی و صنعت بدون وقفه تأمین کرده است. معضلات تاریخی منابع آب در کالیفرنیا (مانند افت شدید سطح آب زیرزمینی، کاهش بی‌سابقه بارش برف و باران، به‌پایان‌رسیدن ذخیره قابل برداشت سدها، نزول کیفیت آب رودخانه‌های دائمی، خشکیدن دریاچه‌ها، و...)، سبب شده تا این ایالت در چندین دهه با صرف بودجه‌های کلان، هم در بخش تحقیقات و هم در بخش اجرائی، نخست تا‌حدودی بر مشکلات آبی خود فائق آید؛ سپس از کاهش رشد اقتصادی‌اش جلوگیری کند و در ادامه، همچنان میزبان جمعیت تازه‌وارد و مشتاق طرح‌های جدید توسعه شهری و صنعتی باشد.
اگرچه این ایالت به‌دلیل اقلیم و جغرافیای خود، هرگز از جدال با مشکلات مزمن آبی رهایی نخواهد یافت؛ اما با مدیریت سامان‌مند منابع آب خود، به‌مرور به یکی از موفق‌ترین و پیشروترین ایالت‌ها در مدیریت منابع آب بدل شده است. شباهت مشکلات آبی کالیفرنیا با مشکلات آبی بخش‌هایی از ایران و همچنین همسانی اهداف و برنامه‌های توسعه‌گرایانه کشور ما و این ایالت، می‌تواند زمینه‌ای باشد تا با مطالعه روش‌های به‌کار‌رفته از سوي تصمیم‌سازان آبی این ایالت و با بررسی نوع نگاهشان به مسئله کم‌آبی و نحوه تعریف و تبیین اجزای آن و با تدقیق در راه‌حل‌های آنان که براساس اصول توسعه پایدار پی‌ریزی شده، نکات آموزنده متعددی را بیابیم تا از طریق بازیابی و بومی‌سازی آنها، ضمن پیشگیری از آزمودن آزموده، بتوانیم نسخه‌های بهتر و احتمالا پیشرفته‌تری برای درمان نارسایی‌های آبی خود در دست داشته باشیم.
یکی از چهره‌های شاخص مدیریت منابع آب در آمریکا، پروفسور جی لاند (Professor Jay Lund, UC Davis)، استاد و رئیس مرکز مدیریت حوضه آبخیز دانشگاه کالیفرنیا در دیویس، با انتشار سلسله مقالات هفتگی در وبلاگ خود، به تشریح مشکلات آبی کالیفرنیا، ارائه راه‌حل و بعضا نقد تصمیم‌ها و سیاست‌های آبی در این ایالت، می‌پردازد. نگارنده این سطور، این نوشته‌ها و تحلیل‌ها را ارزشمند یافته و با کسب اجازه از ایشان، مایل است به‌تدریج با ترجمه و انتشار آنها میان خوانندگان ایرانی، سهمی بسیار ناچیز در افزایش آگاهی آحاد در داستان پرآب چشم آب و محیط زیست این مرز‌و‌بوم ایفا کند. به امید اینکه سرانجام به آن مرتبه برسیم که به قول سهراب سپهری، «آب را گل نکنیم، شاید این آب روان می‌رود پای سپیداری تا فروشوید اندوه دلی...».
مدیریت منابع آب در کالیفرنیا چقدر بد است؟
مدیریت منابع آب در کالیفرنیا به‌دلیل وضعیت اقلیمی، زیست‌بومی و استفاده‌های انسانی، دشوار و ناخوشایند بوده؛ اما در طول زمان، توسعه‌یافته و هم‌زمان بر پیچیدگی‌های آن افزوده شده است. کالیفرنیا محکوم به داشتن مشکلات حاد و مناقشه‌برانگیزی بر سر آب است. این ایالت از معدود نقاط دنیاست که اقلیمي مدیترانه‌ای دارد (تصویر بالا). اقلیم مدیترانه‌ای، اقلیمی نسبتا خشک (با منابع آب محدود)، جذاب برای سکونت و کشاورزی (که خود تقاضا برای آب را بالا می‌‌برد) و فاقد انطباق بین فصل مرطوب (زمستان) و فصل رویش (تابستان خشک) است. در این نوع اقلیم، وجود ذخایر محدود آب در فصول نامناسب برای فعالیت‌های انسانی، باعث شده مدیریت آب از سوي انسان، اکوسیستم بومی را دچار مشکل کند. خصوصیات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی اقلیم‌های مدیترانه‌ای، آنها را مستعد چالش‌های آبی می‌كند. خشک‌سالی‌های مداوم در کالیفرنیا، بستر مناسب را برای موشکافی نحوه مدیریت آب در این ناحیه از آمریکا، فراهم آورده است.
خشک‌سالی‌ها، مشابه محاکم دادرسی هستند که به شناسایی مشکلات و راه‌حل‌ها کمک می‌کنند. خشک‌سالی فعلی در کالیفرنیا هم از این قاعده مستثنا نیست و باعث نوآوری‌هایی در مبحث مدیریت آب شده است؛ مانند تلاش برای به‌کارگیری مدیریت ناحیه‌ای آب زیرزمینی، سخت‌گیری در اجرا و تخصیص حقابه‌ها، افزایش قیمت آب و جلوگیری از هدررفت آب شهری. به دلیل تغییرات جامعه، اقتصاد و زیست‌بوم در طول زمان، سامانه‌های آبی هم به‌تدریج برای پاسخ‌گویی به این تغيیرات، متحمل تغییر می‌شوند؛ به‌تبع آن، اثر خشک‌سالی‌ها از یک دوره به دوره دیگر متفاوت می‌شود. خشک‌سالی‌های مداوم در کالیفرنیا، تغییرات استراتژیک را در مدیریت منابع آب، تسریع کرده‌اند؛ اما سؤال اینجاست که اگر کالیفرنیا محکوم به تحمل مشکلات آبی و پیگیری راه‌حل‌های نه‌چندان کارآمد است، نحوه عملکرد فعلی‌‌اش نسبت به دیگر نقاط دنیا و اقلیم مشابه (مدیترانه‌ای) چگونه است؟ جدول زیر مقایسه‌ای است بین مناطقی از دنیا با آب‌و‌هوای مدیترانه‌ای با لحاظ‌کردن متغیرهایی مانند جمعیت، سرانه ثروت اقتصادی و شرایط اکوسیستم آب شیرین.
شما به‌عنوان انسان، یک ماهی یا یک کشاورز، ترجیح می‌دهید در کدام ناحیه مدیترانه‌ای زندگی کنید؟
شاید بتوان گفت کالیفرنیا موفق‌ترین عملکرد را در مدیریت منابع آب برای مصارف انسانی و تأمین نیازهای زیست‌بوم در مقایسه با سایر مناطق مدیترانه‌ای داشته است. اگرچه این ایالت می‌تواند از آموزه‌های سایر نقاط دنیا بهره‌مند شود؛ اما از لحاظ عملکرد زیست‌محیطی و اقتصادی، منطقه‌ای عقب‌مانده نیست. شاید آن‌طور که انتظار می‌رود، مدیریت آرمان‌گرایانه‌ای بر منابع آبی آن صورت نگیرد؛ اما عملکرد آن خوب و پذيرفتني است. کالیفرنیا نیاز خواهد داشت تا به بهبود نحوه مدیریت خود بر منابع آب، توجه داشته باشد تا بتواند نارضایتی‌های ذاتی یک منطقه پرجمعیت، شکوفا از لحاظ مالی و حاصل‌خیز از دیدگاه کشاورزی را کاهش دهد. توجه مداوم و سازمان‌یافته به منابع آب و تعیین هدف‌های عالی اما واقعی، رمز تاریخی موفقیت کالیفرنیا در مدیریت این منبع حیات بوده است.