ریشه بحران‌های منطقه! / صابر گل‌عنبری
درباره بحران‌های منطقه و درون کشورها زیاد سخن گفته شده و معمولا در پرداختن به آن‌ها به عواملی پرداخته می‌شود که غالبا با وجود اهمیت‌شان بنیادین نیستند؛ اما اکثرا ریشه مشکلات و بحران‌های داخلی کشورها و منطقه مغفول مانده است و همین هم باعث می‌شود که درمان این مشکلات بدون پشتوانه معرفتی صحیح راه درستی را طی نکند و چرخه باطلی شکل گیرد که هر روز توان و انرژی ملت‌ها و کشورهای منطقه را به تحلیل می‌برد.
ریشه بحران‌های منطقه تنها به رقابت منفی بازیگران بر مدار ایدئولوژی‌های حذفی و حضور و دخالت بیگانگان بر نمی‌گردد، بلکه این بحران‌ها برآیندی کلان از بحرانی عمیق‌تر در کشورهای منطقه است که آن هم ریشه در توسعه نیافتگی فرهنگی و سیاسی اغلب قریب به اتفاق جوامع و ملت‌ها دارد. این اتفاق اولا خود را در سطح داخلی کشورها در وجود نظام‌های مستبد با تبعات همه جانبه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و غیره نشان می‌دهد و ثانیا برآیند آن در سطح خاورمیانه عدم درک درستی از امنیت و منافع جمعی است و همین مجال را برای نزاعی مستمر و فراگیر، جنگ‌های نیابتی و حضور بیگانگان فراهم کرده است.
از این رو، تا جوامع منطقه سطحی از توسعه یافتگی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را تجربه نکنند، نباید امید چندانی به شکل گیری امنیتی نسبتا پایدار و پایان بحران‌های منطقه داشت. اما در سطح جوامع منطقه، مشکل بنیادین، فرهنگ اجتماعی و سیاسیِ مولد استبداد و دیکتاتوری است و تا اصلاحاتی ساختاری در فرهنگ و اجتماع صورت نگیرد، با اتکای صرف به مظاهر مدرنیته چون انتخابات و دیگر مکانیسم‌ها نمی‌توان تغییری از بالا صورت داد که در این صورت، طرف‌های قوی معادلات داخلی قدرت که از یک سو مستظهر به قوه قهریه و از دیگر سو، پشتگرم به فرهنگ استبداد زده داخلی هستند، از این ابزارهای مدرنیته در جهت تثبیت خود سوء استفاده می‌کنند و انتخابات به عنوان یک راهکار شناخته شده برای چرخش دموکراتیک قدرت تهی از مضمون گشته و صرفا به ابزاری برای بازتولید و تثبیت جایگاه اقتدارگرایان در غالب دول خاورمیانه تبدیل و آنقدر بی‌اعتبار شده است که برخی رهبران و روسای جمهور بعد از چند دهه حضور در قدرت همچنان با بیش از ۹۰ درصد برنده می‌شوند.
در واقع، انتخابات در خاورمیانه و شمال آفریقا امروز نه راه‌حل بلکه به عامل بی‌ثباتی و بحران تبدیل شده تا جایی که وضعیت برخی دول استبدادی که سابقه انتخاباتی ندارند، باثبات‌تر از دیگر کشورها جلوه می‌کند که این مظاهر مدرنیته را بزک کرده‌اند.
متاسفانه با این وضعیت از چند دهه پیش، اما نیروهای مدنی و اصلاح‌گر در غالب دول منطقه چه منتقدین چه اپوزیسیون، همچنان همان راهکارهای نادرست چند دهه‌ای معطوف به قدرت و اصلاح از بالا به پایین را دنبال می‌کنند که این امر ناکارآمدی خود را به اثبات رسانده است.
در حقیقت، در جامعه‌ای که دروغ یک فضیلت شده است، ارتباطات اجتماعی و اقتصادی ناسالم است، تعدی به حقوق دیگران چه در میان شرکای زندگی، چه همسایگان، چه در روابط انسانی و تجاری روز مره میان اعضای جامعه، یک عادت شده است؛ پیشبرد حداقل امور جز از طریق توسل به راه‌های نادرست از سفارشات گرفته تا پرداخت و دریافت رشوه میسر نیست و دهها مساله دیگر، نمی‌توان انتظار داشت در سطح کلان یک نظام دموکراتیک، راستگو و پاسدار حقوق شهروندی شکل گیرد. از لحاظ جامعه شناسی سیاسی، حاکمیت‌ها و دولت‌ها ریشه در فرهنگ اجتماعی و سیاسی جوامع دارند؛ اگر فرهنگ توسعه یافته و دموکراتیک باشد که برآیند آن در سطح حاکمیت جز نظامی همسو نیست و موارد استثنا هم در برخی کشورها طی چند دهه گذشته بعد از مدتی به وسیله همان فرهنگ توسعه یافته دفع شده و دوام نیاورده‌اند.
از این رو، حال که تجربه اصلاح از بالا به پایین در خاورمیانه و شمال آفریقا شکست خورده است، جا دارد که اپوزیسیون و منتقدان راه اصلاح معطوف به مشارکت در قدرت را موقتا کنار گذاشته و راه اصولی و منطقی آن را از بطن خود جامعه با توسعه مدنیت، فرهنگ اجتماعی و سیاسی پیگیری کنند.
تا چاره‌ای برای اصلاح فرهنگ مولد استبداد و دیکتاتور زده ملت‌ها و جوامع خاورمیانه و شمال آفریقا اندیشیده نشود؛ در بر همان پاشنه اشتباه خود خواهد چرخید و صدها انقلاب هم در این کشورها رخ دهد، وضعیت بدتر خواهد شد که بهتر نمی‌شود. در واقع از دل چنین فرهنگ ناسالمی، احزابی شکل می‌گیرند که خود هم خواسته یا ناخواسته بعد از مدتی استبداد زده می‌شوند و همین خود عامل اصلی ناکارآمدی احزاب در این منطقه است.
از این رو، نیروهای دردمند در خاورمیانه فلاکت‌زده بهتر است قبل از هر چیز تلاش خود را معطوف به توسعه فرهنگی و اجتماعی کنند که خروجی تدریجی آن فرهنگ حزبی و سیاسی پالایش شده و برآیند کلان هم به مرور زمان ریشه‌کنی استبداد از دول وکل منطقه و برقراری امنیت و آرامشی پایدار باشد.
