از کوسه‌گردی تا نوروزخوانی
دوشنبه ۲۸ اسفند ۱۳۹۶
جهان صنعت
نوروز مهمترین و بزرگ‌ترین رویداد ملی ایرانی‌هاست که چندین هزارسال است توسط ایرانی‌ها در گوشه و کنار دنیا جشن گرفته می‌شود. نوروز برابر با اول فروردین‌ماه (روزشمار خورشیدی)، جشن آغاز سال نو ایرانی و یکی از کهن ترین آیین‌های به جا مانده از دوران ایران باستان است، نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود و در برخی دیگر از کشورها تعطیل رسمی است. بنا به پیشنهاد جمهوری آذربایجان، مجمع عمومی سازمان ملل در نشست چهارم اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰) ۲۱ ماه مارس را به عنوان روز جهانی عید نوروز، با ریشه ایرانی به رسمیت شناخت و آن را در تقویم خود جای داده است. گستردگی فرهنگی در گوشه و کنار کشورمان باعث شده در هر منطقه این آیین به شیوه‌های مختلفی برپا شود. در ادامه به برخی از این آیین‌ها اشاره می‌شود.
آیین تحویل سال در استان مرکزی
هنگام تحویل سال همه افراد خانواده در منزل بزرگ فامیل یعنی پدر یا پدر بزرگ خود جمع می‌شوند و دور سفره هفت سین می‌نشینند و قرآن می‌خوانند و گاه به حافظ نیز تفال می‌زنند، برخی نیز با حضور سر مزار شهدا و درگذشتگان آغاز سال جدید را در کنار عزیزان شان در بقاع متبرکه و اماکن مذهبی آغاز میکنند.
سفره‌های هفت سین مردم استان مرکزی مزین به سبزی، سیر، سنجد، شیرینی، تخمه، نقل، کشمش، نخود، علف سبز، تخم‌مرغ رنگ شده، انواع میوه‌ها و آینه، قرآن و شمع و چراغ است و بعد از تحویل سال کوچکترها دست بزرگ ترها را بوسیده و همه با هم روبوسی میکنند و عید را به یکدیگر تبریک می‌گویند.
مردم اراک با خانه تکانی و شست‌وشوی وسایل زندگی به استقبال از نوروز می‌روند، محل زندگی را پاکیزه و مرمت میکنند.
این روزها حاجی‌فیروز با لباس نیم‌تنه قرمز و کلاه قرمز و صورت سیاه شده با دایره زنگی‌اش مهمان خیابان‌ها و کوچه‌ها در اراک است و با خواندن اشعار فولکلور نوید بهار را می‌دهد و مردم به شکرانه یک سال سلامت به او انعام می‌پردازند.
رشکی و ماسی از جمله آیین‌های کهن نوروزی خوانی است که در گذشته در شهر اراک رواج داشته است. این آیین در انتهای فصل زمستان به ویژه هنگام سختی سرما برای گذران اوقات فراغت و ایجاد شور و شادی در مردم انجام میشد و موسم بهار را نوید می‌داد. برای انجام این نمایش دو شخصیت لباس قرمز پوشیده و کلاه مخصوصی را بر سر می‌گذاشتند. سپس تعدادی زنگوله به خود آویزان می‌کردند و به در خانه‌ها می‌رفتند و با حرکت دادن خود و به صدا درآوردن زنگوله‌ها ترانه‌های شاد سر می‌دادند.آیین شال سان ماخ (تخم تخم) هم در اغلب روستاهای استان مرکزی مرسوم بوده است که شب عید، بعد از شام تعدادی از جوانان روستا به صورت تکی یا در گروه‌های دوتایی و سه تایی برای گرفتن عیدی به منازل دیگران می‌رفتند، آنان کیسه‌ای را با طناب از روی پشت بام منزل همسایگان جلوی در خانه‌ها آویزان می‌کردند و در حالی که خود روی پشت بام مخفی می‌شدند، با اشعار خاصی از صاحب خانه تقاضا می‌کردند که هدیه‌ای را داخل کیسه قرار دهد.
«کوسه‌گردی» کوردها
آیین‌های جشن نوروز در غرب ایران، ضمن سازگاری با ویژگی‌های بومی از جمله زبان، شیوه و جایگاه زندگی آنها، بسیار با آیین‌های کهن نوروز همسویی دارد. «میر نوروزی» یا مراسم «کوسه‌گردی» از نمایش‌هایی بود که در بین کوردهای ایران برگزار میشد. «میر نوروزی» نمایشی کمدی است که فردی برای فرمانداری در ایام نوروز انتخاب میشد و باید زمام امور را در این مدت در دست می‌گرفت که امروزه تنها در چند روستای مهاباد و طی اولین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. با این حال ما در ایام نوروز و قبل از آن افرادی را با لباس‌های سرخ و چهره سیاه شده می‌بینیم که تحت عنوان «حاجی‌فیروز» مردم را شاد و سرگرم میکنند. این می‌تواند همان بازمانده شوخی‌های میر نوروزی باشد که با روش دیگری در ایام نوروز به اجرا درمی‌آید.
در مراسم «کوسه‌گردی» نیز روستاییان با راه انداختن دسته‌ای که ماسک‌های خنده‌دار پوشیده‌اند، کوسه و عروسش را بدرقه می‌کردند. آنها درحالی‌که شعر می‌خواندند، به در خانه‌ها می‌رفتند و نوید اتمام زمستان را می‌دادند و هدیه می‌گرفتند. «نوروزخوانی» از دیگر مراسم نوروزی در کوردستان است که امروزه جز در بعضی مناطق روستایی، به فراموشی سپرده شده است. رسم بر این بود که همسایه‌ها و افراد خانواده در ایام عید، شب را در خانه یکی از اهالی محل می‌گذراندند. در این شب نقال، نوروزنامه را مانند خواندن شاهنامه نقالی می‌کرد. «هه‌ته‌ری، مه‌ته‌ری» هم یکی از آداب اولین روز نوروز است که کودکان به آن می‌پردازند. آنها شال خود را از بام پایین می‌اندازند و به کوردی می‌گویند: «هدیه‌ای برایمان بیاورید!»
«جشن بهارگاهی» بلوچ‌ها
«جشن بهارگاهی» از جمله مراسم در بلوچستان است که اغلب افراد از جمله عشایر و کوچ‌نشینان بلوچ نیز به برگزاری آن پایبند هستند. این آیین در بلوچستان بیشتر به صورت گروهی و با نظم خاصی انجام می‌شود و با توجه به اینکه قوم بلوچ از قبیله‌ها و طایفه‌های زیادی تشکیل شده، هر یک از آنها با دعوت بزرگان قوم به برنامه‌ریزی این جشن‌هایی که اجدادشان آنان را مهمترین مراسم قوم بلوچ می‌دانند، مشغول می‌شوند. رسم دیگری که در بلوچستان به صورت مشترک در منطقه سر حد و مکران برگزار می‌شود، مراسم «سرمه‌سایی» است. در قدیم زنان بلوچ سنگ سرمه را روی سنگی که وسط آن گود بود می‌ساییدند و آن را برای استفاده در طول سال آماده و در سرمه‌دان نگهداری می‌کردند و روز اول بهار و لحظه تحویل سال به دختران خود به عنوان عیدی نوروزی هدیه می‌دادند. در بلوچستان اگر در ایام نوروز نوزاد پسری متولد شود اسم آن را نوروز یا نبروز می‌گذارند و چنانچه نوزاد دختر باشد، اسم او را به نام گل‌ها و گیاهان شفابخش که در آن خطه می‌رویند، می‌نامند.
مراسم «هلک لدیی یا گدام لدیی» به معنی جابه‌جایی مکان سکونت و سیاه چادرها از منطقه زمستانی به منطقه و چراگاه بهاری و تابستانی است که در منطقه سر حد بلوچستان انجام می‌شود. به این ترتیب که طی مراسمی ویژه سیاه‌چادرها را از منطقه سکونت قبلی جمع‌آوری میکنند و با جمع شدن تمام افراد قبیله در یک حلقه دایره‌ای و خواندن آواها و آوازهای مخصوص که «لیکو» نام دارند، آن مکان را بدرود می‌گویند و به امید برگشت در سال آینده، بعد از گرفتن اجازه از ریش سفید قبیله به سمت مکان جدید بهاری حرکت میکنند. بعد از رسیدن به چراگاه بهاری، با اجرای مراسم جشن بهارگاهی و آوازهای دسته‌جمعی و لیکو با مضامین شاد و توصیف چراگاه و طبیعت سبز آن، مشغول برپایی سیاه‌چادرها می‌شوند.کاشتن نهال درخت خرما در اولین روز عید هم یکی از رسوم ایام نوروز در مکران بلوچستان است. نهال یا پاجوش‌هایی که از قبل طی مراسم خاصی از بدنه درخت خرما جدا شده است از طرف بزرگ‌ترها به کوچکترها عیدی داده می‌شود تا آنها را در زمین کشاورزی خود بکارند.
«عروس گولی» گیلک‌ها
در گیلان، در شهرها و روستاهایی که امامزاده و زیارتگاه وجود دارد، بسیاری از مردم برای تحویل سال به آنجا می‌روند. از مراسم مهم نوروز در گیلان می‌توان به «نوروزخوانی» اشاره کرد که هم‌اکنون نیز کم و بیش رواج دارد. برای این کار، گروهی نوروزخوان در کوچه و خیابان به راه می‌افتند و اشعاری می‌خوانند. گیلکی‌ها آیین‌هایی از جمله رسوم «عروس گولی» و «شال‌اندازان» را نیز برگزار می‌کردند؛ نمایشی کمدی موزیکال و از بازی‌های آیینی بومی گیلان که سال‌ها در نیمه دوم اسفند‌ماه در استقبال از نوروز اجرا میشد اما امروزه به فراموشی سپرده شده است.
در سفره هفت‌سین مناطقی مثل ماسال «قیچی» از لوازم سفره است چون در میان تالش‌ها رسم است که هرکس به عید دیدنی می‌رود، باید مقداری از سبزه سفره عید را بچیند که باعث افزایش برکت شود. هنگام چیدن سبزه با قیچی نیت میکنند و معتقدند حاجت آنها برآورده می‌شود. در بین گیلک‌ها رسم است که خانواده عزادار سفره عیدی پهن نکند، شیرینی نگذارد و از مهمانان خود با خرما و چای پذیرایی کند.
شوالفه لرها
«شوالفه» به معنی شب عرفه، عصر یک روز پیش از شب عید در خرم‌آباد است. در این شب مراسمی مانند شب جمعه آخر سال برگزار میکنند که برای شادی ارواح است و با دادن غذا به فقیران و خیرات موجبات رضایت و خشنودی رفتگان را فراهم میکنند. مردم همچنین با خواندن فاتحه و خواندن دعا برای آنان طلب آمرزش میکنند. عشایر بختیاری نیز با تحویل سال حرکت به سمت مکانی سبزتر را شروع و سیاه‌چادر خود را در آنجا برپا میکنند.
«مارمه» مازندرانی‌ها
«مارمه» از آیین‌های سنتی مازندران مربوط به تاریخ طبری که هر چند در طول تاریخ از تعداد روزهایی که این آیین برگزار میشد کاسته شده است اما هنوز هم این جشن آیینی در زمان حلول سال جدید در میان مردم این خطه جایگاه و پایگاه ثابت خود را دارد .
مارمه به عنوان اولین آیین بهاری مازندرانی‌ها و هنگام تحویل سال جدید توسط فردی خوش‌قدم انجام می‌شود تا به نوعی شگون و شادی روزهای آینده سال را برای خود و خانواده‌شان از این طریق ماندنی و پایدار کنند.
برای اجرای این آیین سنتی، کودک یا سالمندی که به گفته عامه مردم به «سَبِکِ پا» بودن معروف است قبل از تحویل سال پشت در خانه می‌ایستد تا به هنگام حلول سال جدید به همراه سینی قرآن وارد اتاق شود .
این اعتقاد و یقین در مردم مازندران وجود دارد که با ورود یک فرد خوش‌قدم به خانه و به قول معروف «مارمه» خوب، سالی خوب برای ساکنان خانه رقم می‌خورد و همراه با ورود این فرد به داخل اتاق‌های خانه رسم باقی مانده از گذشته و قرار دادن عیدی در سینی، به پاس خوش‌قدمی و مژدگانی به او انجام می‌شود.
مردمان مناطق مختلف مازندران در زمان‌های قدیم این مراسم را در روز نخست هر ماه طبری اجرا می‌کردند، ولی برگزاری آن در روز اول فروردین تقریبا در تمامی نقاط استان فراگیر بود.
مورخان که مبدا سال طبری را مرگ یزدگرد سوم در سال ۳۱ هجری می‌دانند که سال تبری همانند هر تقویم دیگری ۱۲ ماه دارد ولی تمامی ماه‌های آن ۳۰ روزه است و یک سال آن هم ۳۶۰ روز دارد .
نام ماه‌های طبری هم عبارت از فردینه‌ماه، کرچه‌ماه، هر‌ماه، تیر‌ماه، ملار ماه، شروینه‌ماه، میر‌ماه، دونه‌ماه، ارکه‌ماه، د ماه، وهمنه‌ماه و نوروز ماه است.
«مارمه» سنت و آیین قدیمی که در دوره گرایش به ابداع مدل‌های جدید آیین‌ها رنگ نباخته است که مازنی‌ها به آن پشت پا بزنند و این سنت استوارتر از همیشه در میان مردم این استان رخ‌نمایی می‌کند و اجرا می‌شود.
