سلطانیه؛ آنگاه که آباد بود
شهروند: کتاب «مسافرت به ایران»، سفرنامه و دستاورد گشت‌وگذار موریس دو کوتز بوئه، نویسنده آلمانی در این سرزمین دیرینه به شمار می‌آید. او در سفری یک ساله به ایران در دوران حکم‌رانی فتحعلی شاه قاجار، رخدادها را که دیده، ثبت کرده است. محمود هدایت این سفرنامه را به فارسی برگردانده است.
آگاهی‌هایی چندان از نویسنده کتاب در دست نیست. اگوست، فرزند وی در آغاز سفرنامه چنین نوشته است «نویسنده این کتاب جوانی است که اخیرا شرح اسارت خود را به دست فرانسویان منتشر ساخته، پس از مراجعت از ایران هم برای نقشه‌برداری گروزینی (گرجستان روس) انتخاب شده است. اخیرا نسخه خطی این کتاب را با تقاضای طبع آن تسلیم پدر خود نموده و به طوری که عموم ملاحظه خواهند نمود، به سبک پیشینیان خود شاردن و ملکم داخل تعریف و توصیف جزئیات وضعیت ایران نشده، بلکه فقط با اجازه سفیر کبیر روسیه مشاهدات خود را نگاشته است. چون از بدو شباب در خدمات نظام بری و بحری بوده، شاید سبک انشای آن قدری خشن باشد؛ ولی مدعی است که نگارشاتش مفید و مطابق حقایقی که به چشم خود دیده است».
موریس دو کوتز بوئه به همراه سفیر روسیه در این زمان به ایران آمده و مشاهده‌های خود را یادداشت کرده است. بنابر آنچه مترجم کتاب بیان داشته است، پدر نویسنده به دلیل خیانت‌هایی که به وطن خود کرد منفور ملت آلمان شد و روسیه را برای ادامه زندگی برگزید، از این‌رو فرزندان‌اش نیز در خدمت دولت روسیه به سر می‌برده‌اند.
این کتاب در ٣٠ فصل تنظیم شده است. فصل‌های نخستین، به شرح رخدادهای روسیه، قفقاز و گرجستان اختصاص دارد. فصل چهاردهم به بعد درباره ایران است. همچنین تصویرهای فراوان از شهرها، بناها و مکان‌های گوناگون، فرهنگ، رسوم و پوشش مردم، شخصیت‌های مذهبی و سیاسی در قالب طراحی در جای‌جای کتاب دیده می‌شود که به اهمیت کتاب افزوده است.
موریس بوئه سفر را از روسیه آغاز کرده، با گذر از گرجستان و قفقاز از راه تبریز به ایران وارد شده و با گذر از زنجان و سلطانیه به دربار شاه ایران می‌رسد. او توصیف‌هایی از زنجان و سلطانیه دارد که قابل توجه بوده، به لحاظ تاریخی نیز اهمیت دارد «شهر سلطانیه در زمان شاردن خیلی آباد و پرجمعیت بود؛ ولی فعلا از خرابه‌های آن جز سه مسجد قدیمی چیزی باقی نیست که یکی از آنها از حیث عظمت و قشنگی متمایز است و آن عبارت از برجی هشت ضلعی‌ست که به گنبدی ختم شده و از شاهکارهای معماری به شمار می‌آید. این بنا چهل پا عرض و دویست پا ارتفاع دارد. دیوارهای داخلی آن به اشکال هیروگلیفی مزین و دارای عده زیادی دالان و اطاق‌های کوچک است. در اطراف گنبد این مسجد سابقا چهار مناره به شکل چهار ستون وجود داشته، ولی فعلا یکی از آنها باقیست و در داخل آن پلکان مارپیچی است که چون شخص از آن بنوک مناره می‌رسد، خود را با گنبد در یک سطح می‌بیند».
توصیف‌های نویسنده هرچند ارزشمند است اما برخی واژه‌ها و اصطلاح‌ها را اشتباه ثبت کرده است؛ برای مثال بنای «صوفیان» را به نادرستی «صفیان» یاد کرده و آن را به شاه اسماعیل صفوی نسبت داده است. خواندن این کتاب به همین دلیل به دقتی بیش‌تر نیازمند است. هفته آینده به همراه این سیاح آلمانی به زنجان و سلطانیه سفر خواهیم کرد.
