iran-emrooz.net | Thu, 04.05.2006, 21:53
نمایشگاه کتاب تهران: سانسور و سوء مدیریت و رکود
روزنا: اعضای هيات‌مديره نشر «فرزان روز» نوزدهمين نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران را برای هميشه به خاطر خواهند سپرد و همين طور مدير انتشارات طرح نو. مخاطبان جدی نمايشگاه كتاب هم تعجب خواهند كرد وقتی كه با غرفه‌های كوچك اين دو انتشارات مواجه شوند.
در نوزدهمين نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران تنها ١٦ متر فضا برای دو انتشارات فرزان روز و طرح نو درنظرگرفته شده است. اين سه انتشارات امسال ركورد زده‌اند و البته ناشران ديگری هم در فهرست ركوردها هستند.
فرزان روز طرح نو از جمله موسسات انتشاراتی هستند كه در هر سال تعداد زيادی عنوان كتاب را روانه بازار می‌كنند. اين كتاب‌ها از نظر كيفی هم آثار معتبری محسوب می‌شوند، به گونه‌ای كه بخشی از جدی‌ترين و مهم‌ترين كتاب‌های منتشر شده در ايران را بايد در فهرست كتاب‌های اين دو ناشر جست‌وجو كرد. نمی‌شود از كتاب‌های تاريخ و فلسفه و در كل علوم انسانی اسم برد و نشر فرزان روز يا طرح نو را از قلم انداخت. اين دو در دوره‌های پيشين نمايشگاه فضای مناسبی را در اختيار داشتند و به خاطر تنوع عناوين كتاب‌های خود به عنوان ناشر برگزيده نمايشگاه معرفی شده‌اند، اما امسال... حتی تصور اين كه به انتشاراتی چون فرزان روز فقط ١٦ متر مربع از نمايشگاه بزرگ كتاب اختصاص داده شده دشوار است چون نمی‌توان فراموش كرد كه نزديك به سيصد عنوان كتاب در كارنامه كاری اين انتشارات ثبت شده است.
جای خالی اتحاديه ناشران
دوره‌های پيشين، نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران با مشاركت اتحاديه ناشران و كتابفروشی‌های تهران برگزار می‌شد و اين اتحاديه بود كه سهم هر ناشر ايرانی را از فضای نمايشگاه تعيين می‌كرد. اتحاديه هم ضوابط تعيين شده‌ای داشت كه خارج از آنها نمی توانست اقدامی كند. امسال اما وضعيت تفاوت كرده و اتحاديه ناشران ديگر سهمی از برگزاری نمايشگاه ندارد. البته در آن دوره‌ها هم برخی از ناشران به عملكرد اتحاديه اعتراض داشتند اما كمتر اسم ناشرين بزرگ در ميان معترضين بود. امسال در بين معترضان حتی اسم بنياد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس هم به چشم می خورد. در اين دوره نمايشگاه كتاب به بنياد حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تنها ١٢ متر مربع فضا اختصاص داده شده است و وقتی كه مسوولان بنياد غرفه ٤٠ متری سال قبل را با اين غرفه مقايسه می‌كنند نامه شكايت‌آميزی به معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌نويسند. در اين نامه كه در تاريخ ١٠ ارديبهشت ماه به خبرگزاری فارس ارسال شده، آمده است: «مطلع شديم فضای اختصاص يافته به غرفه انتشارات بنياد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس درنوزدهمين نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران به منظور نشر ارزش‌های دفاع مقدس ١٢متر مربع است. جای تاسف و تامل است كه با وجود شعارهای ارزشمندانه و انقلابی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت جديد غرفه انتشارات اين بنياد از ٤٠ متر مربع در نمايشگاه سال گذشته به ١٢ متر مربع در نمايشگاه امسال كاهش يافته است. بنياد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس با وجود انتشار ١١٠ عنوان كتاب چاپ اول فقط دريك هفته - هفته دفاع مقدس سال ٨٤- مورد بی‌مهری متوليان برگزاری نوزدهمين نمايشگاه بين‌المللی كتاب قرار گرفت كه اين امر جفايی بزرگ به عالی‌ترين نهاد متولی حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس است.»
البته بنياد حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تاكنون از عدم مشاركت اتحاديه ناشران تهران شكايت نكرده است اما بسياری از ناشرين ديگر از اين اتفاق گلايه دارند. نمونه آنها بهرام فياضی، عضو هيات مديره انتشارات قطره است. فياضی در مصاحبه ای با خبرگزاری ايلنا در تاريخ ٢٢ اسفند ماه گفته است: «مسوولان حكومتی كه همواره دم از واگذاری كارها به مردم می‌زنند، نبايد مسووليت برپايی نمايشگاه بين‌المللی كتاب را از اتحاديه ناشران می‌گرفتند، چون نهاد نوپايی است و در سال‌های گذشته توانسته به خوبی از پس برپايی نمايشگاه بربيايد. در هر صورت اين موضوع اتفاق خوشايندی برای ناشران نيست.»
خصوصی‌ترين نمايشگاه كتاب
برخلاف عضو هيات مديره انتشارات قطره كه معتقد است در اين دوره نمايشگاه وزارت ارشاد همه مسووليت‌ها را بر عهده گرفته است، احسان‌ا... حجتی، رئيس نوزدهمين نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران، اين نمايشگاه را خصوصی‌ترين نمايشگاه كتاب در ايران ناميده است. در روزنامه جام جم مورخ ١٢ ارديبهشت ماه به نقل از حجتی آمده است: «در نوزدهمين دوره از نمايشگاه كتاب تهران، موسسه نمايشگاه‌های فرهنگی وزارت ارشاد به عنوان اصلی ترين مجری برگزاركننده به اجرای برنامه‌های اجرايی امسال می‌پردازد.» خبرنگار جام جم همچنين نوشته است كه حجتی اين سخنان را در اشاره به «تغييرات صورت گرفته در دولت در خصوص واگذاری هر چه بيشتر امور اجرايی نوزدهمين نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران به بخش خصوصی» گفته است.
شايد احسان‌ا... حجتی اشاره به تعاونی‌هايی دارد كه امسال به جای اتحاديه ناشران برخی از امور اجرايی نمايشگاه به آنها واگذار شده است. خبرنگار جام جم در مورخ ٧ ارديبهشت ماه تعاونی‌هايی را نام می برد كه در قالب اتحاديه شركت تعاونی‌های ناشران كشور مديريت بخش داخلی نمايشگاه را دست گرفته‌اند. در فهرست جام جم به «چهار انجمن تهرانی، انجمن اسلامی ناشران، انجمن ناشران دانشگاهی، انجمن فرهنگی ناشران كودك و نوجوان، انجمن ناشران كمك آموزشی و فعالان شركت‌های تعاونی ناشران استان‌های قم، فارس، خراسان، تبريز، يزد» اشاره شده است. خبرنگار جام جم همچنين نتيجه گرفته كه نوزدهمين نمايشگاه كتاب تهران «عرصه حضور تشكل‌های صنفی» است.
تعاونی يا اتحاديه! مساله اين است
علی‌رغم همنشينی دو كلمه «اتحاديه» و «تعاونی» در عبارت «اتحاديه شركت تعاونی‌های ناشران كشور»، به نظر نمی‌رسد كه اين دو بار معنايی يكسانی داشته باشند. اتحاديه يك نهاد صنفی است و تعاونی يك نهاد تجاری. يك اتحاديه نمی‌تواند همتای ديگری داشته باشد مگر اين كه نمونه آن در شهر ديگری تشكيل شود اما در يك شهر به هر تعداد، حتی هزار تا، تشكيل تعاونی مجاز است. رضا هاشمی‌نژاد، مدير موسسه انتشارات افق معتقد است: «اتحاديه تعاونی‌های كشور يك تشكل اقتصادی است. وظيفه‌ای هم برای حمايت از حقوق ناشران ندارد اما اتحاديه ناشران مثل قوه قضائيه برای ناشران است. هيچ نهاد ديگری هم نمی تواند كه جای آن را بگيرد. به عنوان نمونه، اگر رانتی به ناشری تعلق گرفت اين اتحاديه است كه وظيفه دارد با آن مقابله كند يا اين كه ناشری در ارائه آمار كتاب‌هايش تقلب كند، به عنوان نمونه بگويد كه هزار نسخه كتاب چاپ كرده اما در حقيقت بيشتر آنها افست است، اينجا اتحاديه می‌تواند تقلب او را تشخيا دهد چرا كه كار را می‌شناسد، قيمت آن را هم می‌داند.»
شايد در جايی كه آمار و ارقام يكی از معيارهای اصلی برای ارزش‌گذاری به شمار می رود اين اتحاديه ناشران است كه بيشترين صلاحيت را برای تشخيا آثار كتاب‌های سره از ناسره دارد. محمد موسوی، مدير موسسه فرهنگی ماهور هم يكی ديگر از معترضان به برگزاركنندگان نوزدهمين نمايشگاه كتاب تهران است. موسوی در مصاحبه‌ای با خبرگزاری مهر، مورخ ٩ ارديبهشت ماه گفت: «امسال برای شركت در نمايشگاه بين‌المللی كتاب در خواست ٩٦ متر مساحت كرده بوديم كه از اين متراژ فقط ٩ متر به ما داده‌اند. انتشارات ماهور با ٤٢ عنوان كتاب از جمله دايره‌المعارف مرجع در سال ١٣٨٤، يكی از فعال‌ترين ناشران آثار فرهنگی و هنری بوده است كه اينها جدای از توليدات صوتی ما است. سال گذشته ٤٨ متر فضا برای ارائه كارهايمان داشتيم، با اين وجود برای تعداد زيادی از آثار جا كم آورديم. وزير ارشاد گفته است كه از موسيقی فاخر حمايت می‌كنيم، اما زمانی كه انتشارات تخصصی موسيقی در نمايشگاه بين‌المللی جای كافی نداشته باشند چگونه می‌توان از موسيقی فاخر حمايت كرد.»
گذشته از مدير موسسه فرهنگی ماهور، جمعی ديگر از ناشران عملكرد مديريت اجرايی نمايشگاه را مورد انتقاد قرار داده‌اند و خبرگزاری ايسنا هم متن اعتراض جمعی آنها را در روز ٣٠ فروردين ماه منتشر كرده است. در اين خبر نام هيچ ناشری نيامده اما حداقل از متن چنين برمی آيد كه ناشران كتاب‌های دانشگاهی هستند: «نمايشگاه كتاب برای تمامی ناشرانی است كه قصد عرضه محصولات فرهنگی خود را دارند و به عده خاصی تعلق ندارد. آيا كميت كتاب مهم‌تر است يا كيفيت آن البته از نظر گرفتن كاغذ به قيمت تعاونی، كميت امری مهم محسوب می‌شود! لذا شرط ٤٠ كتاب برای ناشران برای شركت در نمايشگاه به‌عنوان قانون درمی‌آيد، تا از كالای فرهنگی به‌سمت اراجيف فرهنگی حركت كنيم. حتما می‌گوييد مثلا آيا می‌شود كسی هم كه چهار كتاب ارزشمند دارد، در نمايشگاه شركت كند* بلی!می‌توان مثلا يك غرفه در زمينه مورد نظر (كتاب دانشگاهی) به تمامی اين چنين مولفان و ناشرانی اختصاص داد.»
اينك مميزی
امسال شرط اصلی واگذاری غرفه به ناشران چاپ چهل عنوان كتاب است. اين حداقل ماجرا است چرا كه اندازه غرفه هر ناشر به نسبت كتاب‌هايی كه در يك سال گذشته منتشر كرده است، تغيير می‌كند. شايد الان كه اين سطرهای پايانی گزارش را می‌خوانيد تناسب غرفه ناشرانی چون طرح نو يا نيلوفر با نام آنها را درك می‌كنيد. سال گذشته، سال خوبی برای صنعت نشر ما نبود. كتاب‌های ناشران در اداره كل كتاب ارشاد خاك می‌خورد و از مجوز انتشار خبری نبود. اين مساله شامل كتاب‌های تجديد چاپی نيز می‌شد چرا كه اين كتاب‌ها هم بايد دوباره بازخوانی می‌شدند. اگرچه در روزهای نزديك به برگزاری نمايشگاه شرايط تغيير كرد و روند اهدای مجوز چاپ به كتاب‌ها سرعت گرفت اما كمی دير بود. ناشران بسياری از كتاب‌های خود را نتوانستند برای نمايشگاه آماده كنند. پس طبيعی است كه توليدات يك سال گذشته آنها كمتر از هر سال باشد و به نظر می‌آيد كه ناشران از همه جهت ضربه ديده‌اند! به دليل تغيير در روند اخذ مجوز كتاب از سوی ارشاد نتوانسته‌اند كه كتاب زيادی منتشر كنند و حالا به همين دليل هم فضای حركت آنها در نمايشگاه تنگ و تنگ‌تر از هميشه شده است. انتشارات نادر از جمله ناشرانی است كه به همين دليل از حضور در نمايشگاه انصراف داد. اين نمونه آخر را هم به نقل از خبرگزاری ايلنا، مورخ ١٠ ارديبهشت ماه بخوانيد: «انتشارات كتاب نادر كه از سال ١٣٧٨ آغاز به كار كرده است، با تاخيرهايی در صدور مجوز كتاب جديدش مواجه شده و از اين روی، در نمايشگاه نوزدهم غرفه ای ندارد. اين بنگاه انتشاراتی امسال كتاب جديدی منتشر نكرده است و از اين روی در نمايشگاه نوزدهم حضور پيدا نخواهد كرد.»