روزنامه شهروند
اطلاعات تازه، احتمال نقش یک خاکریز در بالادست تالاب میانکاله را در مرگ ١٢ هزار پرنده قوی کرده است.
«چرا هزاران پرنده در تالاب میانکاله تلف شدند؟» با این که سازمان دامپزشکی دلیل اولیه مرگ پرندگان مهاجر را سم بوتولیسم دانسته، گروهی از فعالان محیط زیست، به دنبال جواب، نمونه‌هایی از پرندگان مرده را به آزمایشگاهی مستقل فرستادند اما آزمایشگاه لاشه‌ها را از بین برد و گفت که نمونه دیگری را بررسی نخواهد کرد. رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در آخرین اظهاراتش «وارد نشدن آب بالادست به تالاب میانکاله» را علت تلف‌شدن پرندگان دانسته است، دامپزشکی به آزمایش اولیه اکتفا کرده و سازمان حفاظت محیط زیست هنوز به دلایل وجود سم بوتولیسم در تالاب پی نبرده است.
مرگ پرندگان بیشتر از ١٠ روز پیش در مازندران آغاز شده اما در تالاب میانکاله هنوز لاشه‌هایی برای شمردن پیدا می‌شود. تا دیروز شمار پرندگان مرده به ١٢هزار می‌رسید و شهاب‌الدین منتظمی، مدیر کل دفتر مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست، اعلام کرد که به دلیل شرایط نامساعد جوی در میانکاله هنوز آمار جدیدی به دست نیامده است: «تعداد زیادی پرنده مهاجر کنار آبزی در نقاط کم‌عمقی تلف شده‌اند که احتمال کاهش اکسیژن در آن مناطق وجود دارد. بنابراین حتی می‌توان گفت که واردنشدن آب به بالادست تالاب می‌تواند شرایط بی‌هوازی را ایجاد و سبب تولید بوتولیسم شود.» از نگاه مسئولان سازمان محیط زیست هم مرگ هزاران پرنده بر اثر سم بوتولیسم موضوع نادری است که نیاز به بررسی دارد.
میانکاله، محصور در مشکلات
بعضی فعالان محیط زیست به دلایل اعلام‌شده مشکوک هستند. سهیل اولادزاد، فعال و کارشناس محیط زیست مازندران یکی از آنهاست که می‌گوید: «آنها می‌خواهند ماجرا را به این ختم کنند که مشکل از تالاب است. طوری که حتی وقتی خواستیم درباره روشن‌شدن ابعاد مرگ‌ومیر پرندگان از نهادهای علمی و دانشگاهی کشور به عنوان افراد بی‌طرف کمک بگیریم، ترسیدند و با ما همکاری نکردند. ما چهار پرنده را با سختی فراوان به کیلومترها دورتر از مازندران فرستادیم اما آزمایشگاه از ترس سازمان دامپزشکی و سازمان محیط زیست همکاری نکرد تا بفهمیم که پرنده‌ها به چه دلیلی مردند.»
او می‌گوید آنها به دلیل بی‌اعتمادی ناچار به این کار شدند: «سازمان دامپزشکی باید نظرات علمی بدهد اما واکنش‌هایش هیجانی است و نظراتش غیر علمی. آنها می‌گویند بوتولیسم عامل مرگ پرندگان است. اما باید پرسید چرا بوتولیسم در زمستان سرد فعال شده است؟ علاوه بر این بوتولیسم نیاز به جلبک دارد در حالی که در مراکزی که مرگ پرندگان مهاجر اتفاق افتاده، هیچ جلبکی وجود نداشته است. از طرف دیگر سنگدان همه این پرندگان خونریزی داشته است. با این شواهد بسیاری از دامپزشکان به چرایی علت این مرگ‌ومیر وسیع به نتیجه رسیده‌اند.»
اولادزاد از انتشار پستی در صفحه اینستاگرام دامپزشک معتمد محیط زیست استان می‌گوید که در آن دلیل مرگ پرندگان را «وبای طیور» اعلام کرده و بعد این پست را پاک کرده بود.
با وجود این اتفاقات بررسی‌های میدانی این فعال محیط زیست نشان می‌دهد، منابع آلاینده تالاب میانکاله بسیارند؛ ازجمله کارخانه کمپوست بهشهر که در فاصله یک و نیم تا دو کیلومتری تالاب راه‌اندازی شده است: «بعد از گذشت دو سال از افتتاح کارخانه و سروصدای بسیار که «مشکل زباله شرق استان را حل کردیم»، کارش نگرفت و در حال حاضر زباله‌ها در این منطقه دپو شده و شیرابه آن به کانالی می‌ریزد که مستقیما به تالاب راه دارد، درست همان‌جایی که مرگ پرنده‌ها اتفاق افتاده است.»
از طرف دیگر به گفته او فاضلاب شمال شهرهای نکا، بهشهر، گلوگاه، بندر گز و بندر ترکمن و تمام روستاهایشان به تالاب میانکاله می‌ریزد و شهرک‌های صنعتی، صنایع سنگین و کشتارگاه‌هایی که تالاب میانکاله را محصور کرده‌اند: «به طور مثال در قلعه‌پایان یک گاوداریِ حدود ٢٠٠ رأسی وجود دارد و خیلی از کشتارگاه‌های شبیه به آن خونابه را به تالاب می‌ریزند و حداقل ٣-٤ کشتارگاه طیور هم همین کار را می‌کنند. از طرف دیگر وجود صنایع کشتی‌سازی صدرا، حفاری شمال، شرکت نفا، کنسروسازی‌های دور تا دور تالاب هم مزید بر علت شده تا به آلودگی در میانکاله دامن بزند: «اگر پساب و شیرابه هر کدام از این صنایع به تالاب بریزد، می‌تواند شکوفایی جلبکی به وجود بیاورد و این خود عامل ایجاد وبا و گرم‌شدن آب و همچنین به وجودآمدن سم بوتولیسم است.»
از نگاه این کارشناس محیط زیست همه این موارد دلیلی بر ضرورت بررسی دقیق و علمی است اما مراکز علمی دولتی کنار کشیده‌اند و کسی نیست که پاسخی علمی بدهد. او می‌گوید اگر به همین طریق پیش برود، فعالان محیط زیست از قوه قضائیه درخواست ورود خواهند کرد.
یک جای کار می‌لنگد
علی کشمیری، فعال حقوق حیوانات که همراه این گروه در تلاش برای ارسال نمونه لاشه به مراکز مستقل بوده، می‌گوید: «بعد از گفت‌وگو با مراکز، هفته پیش نمونه‌هایی را از میانکاله برای ما ارسال کردند؛ پرنده‌هایی که چهارشنبه تلف شده بودند و پنجشنبه به دست من رسید اما در حالی که آزمایشگاه انجام این کار را قبول کرده بود، کنار کشید.»
به گفته او در حالی که آزمایشگاه مرجع برای از بین بردن نمونه باید به مالک اطلاع می‌داد، آنها لاشه را معدوم کردند: «این کار غیر قانونی بود و آنها با از بین بردن نمونه، روی تعهدات‌شان پا گذاشتند. صبح دیروز وقتی دلیل معدوم کردن را پرسیدیم، گفتند دچار فساد بافتی شده و قابلیت آزمایش نداشته است. آنها در نهایت در واکنش به آوردن نمونه جدید گفتند دیگر این کار را انجام نمی‌دهیم.» از نگاه کشمیری ترسی پنهان در این اتفاق مستتر است و «یک جای کار می‌لنگد.»
بعد از این ماجرا او به یاد مرگ ١٦٠ قوچ و میش در پارک میرزا بایلو در شرق استان گلستان افتاده که «آن زمان هم دلایلی را که می‌توانست منجر به مرگ این حیوانات شود، اعلام کردند؛ مسمومیت عمدی، بیماری براکسی، سرما و .... .» سال پیش دست آخر بعد از ٢٠ روز، دامپزشکی علت مرگ‌ومیر این حیوانات را بیماری براکسی تشخیص داد و گفت که حیوانات علوفه یخ‌زده مصرف کرده بودند و این باعث ایجاد زخم در معده و روده آنها شده است.
این فعال حقوق حیوانات آن زمان برای بررسی موضوع به پارک میرزا بایلو می‌رفت که مانع ورودش به منطقه شدند: «در مسیر من را برگرداندند و اجازه ورود ندادند؛ در حالی که حیوانات را دفن کرده بودند و من اطلاع داشتم آماری که اعلام کرده بودند با عدد واقعی نمی‌خواند. در نهایت چیزی را پنهان کرده بودند.» به گفته او، این تجربه باعث شد این بار هم به دلایل مختلفی که برای مرگ پرندگان مهاجر اعلام می‌شود، اعتماد نکند: «تجربه گذشته نشان داد ممکن است مصلحت‌اندیشی پشت قضیه باشد. حیات وحش و پرندگان دغدغه سازمان دامپزشکی نیست. مأموریت و ماهیت شکل‌گیری این نهاد با بیماری‌های مشترک میان انسان و حیوان مرتبط است اما رویکرد محیط زیست متفاوت است.»
هفته پیش گفتند تلفات متوقف شده اما مرگ پرندگان تا دیروز ادامه داشته است. «آنها آمار را ابتدا مخفی کردند. وقتی می‌گفتند زیر پنج‌هزار پرنده تلف شده، ما آمار ١٠هزار را داشتیم. افرادی که در دفن و جمع‌آوری لاشه فعالیت می‌کردند از آمار ١٥ هزارتایی می‌گفتند. سوال این است که چرا اعداد را کم‌رنگ می‌کنند و ابعاد را کوچک نشان می‌دهند؟ به همین دلیل تلاش کردیم آزمایش مستقلی انجام دهیم هر چند در نهایت ترسیدند و انجام ندادند.»
وارد نشدن آب بالادست ربطی به خاکریز ندارد
دو روز پیش عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در مراسم روز تالاب‌ها گفت که وارد نشدن آب بالادست به تالاب میانکاله علت تلف شدن پرندگان است: «زمانی که آب بالادست وارد تالاب نشود، اتفاق میانکاله می‌افتد و شرایط هوازی به جریان بی‌هوازی تبدیل می‌شود و تولید سم بوتولیسم می‌کند. نخستین قربانیان این اتفاق حیات وحش هستند و کم‌کم به انسان هم می‌رسد. ما زنجیره محیط زیست را پاره کردیم، بیایید یک بار با جدیت به محیط زیست بپردازیم. سازمان حفاظت محیط زیست هم با این که بودجه زیادی ندارد اما به صورت قانونی جلوی تخلفات را خواهد گرفت.»
اشاره به وارد نشدن آب بالادست در حالی است که تیرماه امسال سازمان محیط زیست اعلام کرد که احداث یک خاکریز (دایک خاکی) محیط زیستی تالاب میانکاله را نجات داده است. بعضی فعالان نیز در روزهای گذشته بستن راه آب و دو تکه شدن تالاب را دلیل این مرگ‌ومیر دانسته بودند. این طرح البته در ضلع غربی میانکاله افتتاح شده بود.
حسینعلی ابراهیمی کارنامی، مدیر کل محیط زیست استان مازندران احداث دایک را به «بستن آب بالادست» که معاون رئیس جمهوری به‌عنوان دلیل تلفات وسیع پرندگان از آن یاد کرده بود، مرتبط نمی‌داند: «بسته شدن آب به این دایک ربطی ندارد. منظور آقای کلانتری حق‌آبه تالاب است یا مدیریت نشدن آب در منابع آبریز. اگر بپذیریم که بوتولیسم در تالاب فعال شده، یکی از دلایل آن نرسیدن آب از بالادست و حوزه آبخیز خواهد بود. خود این اتفاق هم عمدتا به تغییر اقلیم و مدیریت صحیح منابع آب در حوزه آبریز برمی‌گردد و در کنار آن برداشت غیر مجاز از آب‌های زیرزمینی و مهار آب‌های سطحی از عوامل موثر است. بنابراین به دایک اصلا ربطی ندارد.»
به گفته او «از قدیم هم این دایک را زده بودند. در بهار آب خوبی پشتش جمع شد و کانون گرد و غبار را مهار کرد. این دایک داخل خلیج است اما کانون مرگ‌ومیر پرندگان از روستای قلعه‌پایان گلوگاه تا اسکله گلوگاه است و ارتباطی به اینجا ندارد. عده‌ای می‌خواهند این دو موضوع را به هم ربط دهند. مرجع علمی که باید به ما اعلام کند دامپزشکی بوده که بوتولیسم را دلیل تلفات دانسته است. وظیفه ما هم جمع‌آوری و امحای لاشه‌ها بوده که با همه قوا درحال انجام آن هستیم.»
اما آیا جمع‌آوری لاشه‌ها تنها وظیفه سازمان محیط زیست است؟ آیا با اعلام بوتولیسم به‌عنوان دلیل این تلفات، سازمان محیط زیست نباید به دنبال چرایی سمی شدن تالاب باشد؟ مدیر کل محیط زیست مازندران چنین پاسخی دارد: «در شرایط حال حاضر دستور پروتکل‌های ملی و بین‌المللی در حوزه تلفات پرندگان، این است که لاشه‌ها را برای جلوگیری از انتشار بیماری جمع‌آوری کنیم اما در ادامه حتما دلایل را بررسی خواهیم کرد.»
ابراهیمی کارنامی اینها را می‌گوید و با اشاره به فرستادن نمونه به آزمایشگاه‌های مستقل و در نهایت انجام نشدن آزمایش ادامه می‌دهد: «ترساندن آزمایشگاه از سوی سازمان محیط زیست نبوده. ما به تسریع و شفافیت اطلاعات اعتقاد داریم. سانسور را قبول نداریم و معتقدیم اشکالات باید رفع شود. اگر مرجع علمی به نتیجه متفاوتی رسیده، می‌تواند به ما یا دامپزشکی اعلام کند. درخواست ما این است که اگر نتیجه جدید نظر سازمان دامپزشکی را نقض یا تکمیل می‌کند، حتما ما را در جریان بگذارند.