عصر ایران - فتحالله گولن این روزها دو چهره کاملا متضاد دارد. او در رسانههای غربی و خارج از ترکیه یک شخصیت روحانی متنفذ تصویر میشود که پیروان زیادی در سراسر ترکیه و جهان دارد و بنیادی بزرگ تحت عنوان «بنیاد گولن» را اداره میکند. از نظر این رسانهها گولن یک رهبر روحانی میانه رو قائل به تفکیک اسلام سنتی از سیاست و نیز طرفدار ایده گفتوگوی بین ادیان به ویژه میان اسلام و مسیحیت و یهودیت است.
اما اگر این تصویر را کناری بگذاریم و به رسانههای حامی دولت ترکیه بسنده کنیم، گولن را رهبر یک «گروه تروریستی» خواهیم یافت که قصد داشته دولت ترکیه را از طریق کودتا سرنگون کند. رسانههای نزدیک به حزب حاکم ترکیه در دو سال و نیم گذشته و همزمان با تشدید اختلافات بین حزب حاکم «عدالت و توسعه» و «جنبش خدمت»، گولن را نخست رهبر توطئه گر یک دولت موازی نفوذی در داخل دولت و پس از کودتای نافرجام اخیر نیز در شکل و شمایل «رهبر یک گروه تروریستی» خطرناک، تصویر میکنند.
این روزها نام فتحالله گولن بسیار در رسانههای ترکیه و جهان شنیده میشود. مقامات ترکیه پس از کودتای نافرجام اخیر و در طی ۳ هفته گذشته روزی نبوده که درباره گولن سخنی نگویند و خواستار استرداد او از آمریکا به ترکیه نشوند.
روز پنج شنبه نیز دادگاهی در استانبول رسما گولن را تحت عنوان پرونده « کودتا علیه دولت ترکیه « تحت تعقیب قرار داد و حکم بازداشت او را صادر کرد. اتهام گولن بر اساس این ادعانامه رهبری کودتای نافرجام اخیر در ترکیه بوده است.
رجب طیب اردوغان رییس جمهوری ترکیه همزمان با اعلام حکم بازداشت گولن از تداوم مبارزه با او و شبکه پرنفوذ حامیانش در ترکیه سخن گفته است. او حتی گفته این مبارزه فراتر از مرزهای ترکیه خواهد رفت و به تمام موسسات اقتصادی او در سراسر جهان تسری خواهد یافت. اردوغان گفت که تمام منابع در آمدی این « گروه تروریستی» را خشک خواهد کرد.
نام فتحالله گولن در فاصلهای کمتر از ۳ سال در ادبیات رسمی دولت ترکیه از یک رهبر مذهبی به رهبر یک دولت موازی و پس از آن در ۳ هفته گذشته به رهبر «یک گروه تروریستی» تغییر یافته است.
اما فتحالله گولن که بسیاری او را یکی از متنفذ ترین رهبران مذهبی ترکیه و حتی جهان اسلام میدانند کیست؟
زندگی نامه گولن
فتحالله گولن ۷۵ ساله در ۲۷ ژوئن سال ۱۹۴۱ در روستایی به نام «کوروجو» در شهرستان «پاسینلر» در استان ارزروم زاده شد. او فرزند یک خانواده طبقه متوسط بود. پدر او «رامیز گولن» یک امام جماعت بود و مادرش «رفیعه» نیز زن خانه داری بود که کلاسهایی برای آموزش قرآن به زنان دایر میکرد. خانواده گولن یک خانواده پرجمعیت بودند آنها ۶ فرزند پسر و دو فرزند دختر بودند.
گولن آموزش قرآن را از ۴ سالگی آغاز و در سال نخست موفق میشود کل قرآن را ختم کند. او زبان عربی را نیز از پدرش آموخت. پدر گولن در سال ۱۹۴۹ یعنی زمانی که به امام جماعت مسجدی در روستای «آلوار» انتخاب میشود، مجبور به ترک روستای زادگاه گولن میشود و به همین خاطر در آموزش ابتدایی گولن وقفهای موقت ایجاد میشود.
فتح الله آموزش ابتدایی را در روستای زادگاهش آغاز کرد اما این آموزشها به واسطه نقل مکان خانواده به شهر ارزروم به تحصیل در علوم دینی در مدارس اسلامی در ارزروم تغییر یافت. او در سال ۱۹۵۱ و هنگامی که تنها ۱۰ سال داشت موفق میشود حافظ کل قرآن شود. او پس از مهاجرت خانواده به ارزروم در مدارس علوم دینی در این شهر به تحصیل ادامه داد و نخستین خطبه خود را به عنوان یک واعظ نوجوان در حالی که ۱۴ سال داشت ایراد کرد. او تحصیلات متوسطه خود را از مدرسه مسجد کورشونلو در ارزروم به اتمام رسانید - اسلام گولن اسلام سنی – حنفی است.
او در فاصله سالهای ۱۹۵۵ تا ۱۹۵۹ با حضور در مکتب درس «عثمان بکتاش» از او دروس دینی را آموخت و در سال ۱۹۵۹ و پیش از اعزام به خدمت سربازی به مدت ۴ سال امام جماعت مسجد «اوچ شرفلی جامی» در شهر «ادیرنه» شد.
فتح الله جوان سپس به منظور انجام خدمت سربازی به آنکارا رفت و دوره آموزش خود را در این شهر گذرانید و برای ادامه خدمت به منطقه « اسکندرون « اعزام شد. پس از پایان دوران خدمت سربازی او در سال ۱۹۶۳ به مدت یک سال به ارزروم و پیش خانوادهاش بازگشت. او در طی این مدت یکی از اعضای فعال انجمن مبارزه با کمونیسم در ارزروم و نیز یکی از اعضای موثر هیات مدیره «درسخانههای» آموزش علوم دینی این شهر شد.
او سپس برای وعظ و امامت جماعت به مسجد «دارالحدیث» در ادیرنه رفت و تا سال ۱۹۶۶ در آن مسجد به کار وعظ و خطابه اشتغال داشت.
هجرت به قلعه لاییکها
اقامت گولن در شهر ادیرنه تا سال ۱۹۶۶ یعنی تا سن ۲۵ سالگی او ادامه داشت، او در این مدت توانست با الهام گرفتن از اندیشههای «سعید نورسی» – واعظ و عالم اسلامی و رهبر طریقت موسوم به نور در ترکیه – خود را در سلک و دایره رهروان این عالم مشهور و پرطرفدار جا دهد.
گولن در طی سالهای دهه ۱۹۶۰ یک واعظ در منظومه واعظان و خطیبانی بود که مشروعیت خود را از سعید نورسی (بدیع الزمان نورسی) میگرفتند. جنبش نور در ترکیه تحت عنوان نام «نورجی» شناخته میشود و از قوی ترین جنبشهای اسلامی بود که در دهههای ابتدایی تاسیس جمهوری لاییک ترکیه در برابر موج رو به گسترش و فشار شدید «لاییسیته کمالیستی» دست به مقاومت زده و بر جنبههای اسلام محافظه کار و میانه رو در برابر لاییسیسته تاکید میکرد.
گولن با انتقال به ازمیر در سن ۲۵ سالگی، امام جماعت مسجد اصلی این شهر را که پایگاه لاییکها محسوب میشد به دست گرفت. او تا سال ۱۹۷۱ در ازمیر فعالیت داشت و در طی این مدت برای نخستین بار در سال ۱۹۶۸ در قالب به جای آوردن حج عمره به عربستان سفر کرد.
در پی کودتای نظامی سال ۱۹۷۱ قتح الله گولن دستگیر شد. او در ۵ میهمین سال از سوی دولت نظامی وقت به اتهام عمل بر خلاف اصول لاییسیته جمهوری ترکیه دستگیر شد. او ۷ ماه در زندان بود و در ۵ نوامبر همان سال از زندان آزاد شد. بعدها دادگاه در رسیدگی به پرونده دستگیری او در سال ۱۹۷۴ حکم به برائت او داد و پرونده اتهامی او مختومه شد.
او سپس در سالهای دهه ۱۹۷۰ به کار وعظ و خطابه در شهرهای مختلف آناتولی مرکزی و حوزه دریای اژه ادامه داد. مجله اسلامگرایان ترکیه در فوریه ۱۹۷۹ تحت عنوان «سیزینتی دّرنِئی» انتشار یافت. گولن سرمقاله صفحه اول این مجله را نگاشت و بعدها یکی از نویسندگان ثابت این مجله بود و در صفحات داخلی این مجله مقاله مینوشت.
با کودتای ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰ (کنان اورن) با توجه به وجود نام گولن در لیست دستگیر شدگان، او از ازمیر گریخت و مدتی را در شهرهای مختلف آناتولی در خانه دوستان و پیروانش ماند. او پس از کودتا در تاریخ ۲۰ مارس ۱۹۸۱ از سمت واعظی در وزارت دیانت ترکیه استعفا داد.
گولن برای نخستین بار در سال ۱۹۸۶ با حضور در حج تمتع حاجی شد. او از جولای ۱۹۸۸ و با انتشار نخستین شماره فصلنامه «ینی امید» یکی از اعضای شورای سردبیری و سرمقاله نویسان این فصلنامه شد. او سپس در سال ۱۹۸۹ با وجودی که پس از کودتا و در سال ۱۹۸۱ از لیست رسمی وعاظ وزارت دیانت استعفا کرده بود اما به کار واعظی آزاد در شهرهای ازمیز و استانبول ادامه داد.
تنها سخنرانیهای او در ۶۳ جلسه وعظش در فاصله ژانویه ۱۹۸۹ تا مارس ۱۹۹۰ بعدها در یک مجموعه ۳ جلدی تحت عنوان «نور بی نهایت = سونسوز نور» انتشار یافت. گولن تا سال ۱۹۹۲ به کار وعظ ادامه داد.
گولن یک رهبر مذهبی مشهور
فتحالله گولن از سالهای ابتدایی دهه ۱۹۹۰ کم کم پا در دنیای مشهوریت گذاشت و به عنوان یک چهره اسلامگرای دارای طرفدار و پیرو نه تنها در سطح داخلی ترکیه بلکه در سطح جهانی شناخته شد.
او در طی سالهای این دهه، دیگر تبدیل به یک روحانی متنفذ شده بود که پیروان بسیاری در داخل نهادهای قدرت داشت. مدارس او رو به گسترش بودند و بنیاد گولن که تحت عنوان کلی «جماعت» و با نامهای مقطعی «جامعه» و سپس «خدمت» به کار خود ادامه میدادند، تبدیل به بزرگ ترین و ثروتمندترین بنیادهای اقتصادی در داخل ترکیه و جهان شد.
مدارس تحت سرپرستی بنیاد گولن توانست در نزدیک به هزار شعبه (۳۰۰ شعبه داخل ترکیه و نزدیک به ۷۰۰ شعبه در بیش از یکصد کشور جهان) به کار جذب و آموزش نوجوانان از سنین پایین و سپس حمایت از آنها در مقطع تحصیلات تکمیلی و استخدام آنها در نهادهای مهم دولتی، قضایی، نظامی و امنیتی شبکهای بسیار قوی و نیرومند را سامان دهد، به نحوی که در گزارشهای مختلفی که طی دهه ۱۹۹۰ از سوی سازمان اطلاعات ترکیه (میت) منتشر میشد بنیاد گولن را یک سازمان در حال نفوذ به نهادهای امنیتی و نظامی و انتظامی تصویر میکرد.
بنیاد گولن بارها در لیست تهدیدات داخلی سازمان میت قرار گرفت و گزارشهای محرمانه متعددی – این گزارشها در سالهای اخیر از سوی برخی نویسندگان و روزنامه نگاران ترکیهای در قالب کتاب منتشر شده است - درباره فعالیتهای این سازمان در نهادهای نظامی و امنیتی ترکیه تقدیم به مقامات وقت ترکیه میشد اما این گزارشها در نهایت نتوانستند مانعی در سر راه بسط نفوذ و گسترش بنیاد گولن در ترکیه ایجاد کنند.
فتحالله گولن در سالهای دهه ۱۹۹۰ تبدیل به یک چهره شده بود و به نظر میرسید هیچ نیرویی یارای مقاومت در برابر او را ندارد. او در این سالها با رهبران و احزاب مختلف ارتباط داشت، از دولت راستگرای «تانسو چیلر» گرفته تا دولت چپگرای بولنت اجویت.
مهاجرت به آمریکا
در نهایت پس از کودتای سفید ۲۸ فوریه ۱۹۹۷ علیه دولت نجم الدین اربکان نخست وزیر فقید و رهبر حزب اسلامگرای رفاه ترکیه، فتحالله گولن که در داخل ترکیه تحت اتهام مبارزه با اصول لاییسیته، از سوی محافل لاییک تحت فشار قرار گرفته بود در ماه مه ۱۹۹۹ به بهانه مراقبتهای پزشکی و مداوای بیماری، ترکیه را به مقصد آمریکا ترک کرد و در آمریکا در شهر «سایلورزبورگ» ایالت پنسیلوانیا اقامت کرد. بعد از سفر گولن به ترکیه، در آگوست سال ۲۰۰۰ در ترکیه پروندهای قضایی علیه او به جریان افتاد. اما این پرونده نیز همانند پرونده پیشین بعدها با اعمال نفوذ حامیانش در دستگاه قضایی ترکیه، مختومه شد.
درباره سفر و در واقع تبعید خودخواسته گولن به آمریکا نظرات مختلفی ابراز میشود. برخی از نویسندگان و تحلیلگران حامی حزب حاکم عدالت و توسعه و رجب طیب اردوغان مدعیاند این سفر با هدف کسب حمایت سازمان سیا از گولن صورت گرفته است. آنها مدعیاند که گولن با هدف رهبری فارغ از پاسخگویی و مسئولیت شبکه پرنفوذ خود در ترکیه و حتی بسیاری از کشورهای جهان، به آمریکا رفته است چون آنجا احساس راحتی میکند و از سوی دیگر میتواند نزدیک دولت آمریکا باشد و در مواقع لازم حمایتهای آنها را به دست آورده و با خیال راحت از تعقیب و مراقبتهای داخلی با سازمان سیا در ارتباط باشد.
اما عده دیگری معتقدند تنگ تر شدن فضا برای فعالیت اسلامگرایان در ترکیه پس از برکناری نجم الدین اربکان و سرخوردگی بین نیروهای اسلامگرای در آن مقطع سبب ترک ناخواسته ترکیه از سوی گولن شده است.
عده دیگری نیز میگویند مهمترین هدف گولن از مهاجرت به آمریکا توسعه شبکه مدارس بنیادش در آمریکای شمالی بوده است.
عدهای از پیروان او نیز میگویند «استاد» نخست به قصد مداوایش به آمریکا رفت اما پس از اینکه چند ماه پس از رفتنش از سوی محاکم قضایی تحت تعقیب قرار گرفت، ترجیح داد به ترکیه بازنگردد.
این در حالی است که برخی منتقدان درباره این ادعا معتقدند، این مهاجرت با این بهانه تنها میتوانسته تا نوامبر ۲۰۰۲ موجه باشد و پس از این تاریخ دیگر بهانهای برای ماندن گولن در آمریکا با بهانه تنگ تر شدن فضای فعالیت نمانده بود؛ چون در نوامبر ۲۰۰۲ و در جریان انتخابات سراسری حزب عدالت و توسعه یک سال پس از تشکیلش توانست یک پیروزی خیره کننده به دست آورد و رجب طیب اردوغان رهبر این حزب موفق شد برای نخستین بار در تاریخ چند دهه اخیر ترکیه یک دولت غیر نظامی تک حزبی و بدون نیاز به ائتلاف تشکیل دهد، آن هم دولتی که جنبش گولن را یک متحد طبیعی در برابر لاییکها میدید و به حمایتهای و نفوذ بالای شبکه مدیران «گولنیست» در نهادهای امنیتی و قضایی نیاز داشت.
ماه عسل «آک پارتی» و «هیزمت»
همپیمانی بین گولن و اردوغان در سالهای ابتدایی تشکیل حکومت حزب عدالت و توسعه بسیار مهم و حیاتی به نظر میرسید. اردوغان و حزب «آک پارتی»، تازه تاسیس و تازه کار به نظر میرسیدند و نیاز داشتند برای مقابله با رقبای متنفذ لاییک به نیروی «جنبش هیزمت» – خدمت - تکیه کنند.
این همپیمانی البته به نفع جنبش خدمت هم بود چون این جنبش نیز میتوانست با تکیه بر قدرت دولتی به دست آمده، امتیازهای بی سابقهای به دست آورد. کسب این امتیازها اخیرا در سخنانی از سوی اردوغان (سخنان او در ۳ ژوئیه ۲۰۱۶) مورد اشاره قرار گرفته است. اردوغان اعتراف کرده است تهدید جنبش گولن را دست کم گرفته و در سالهای نخست حکومت حزب حاکم عدالت و توسعه هر چه جنبش خدمت و رهبران آن خواستهاند در اختیار آنها قرار داده است.
این اقرار و اعتراف در واقع خود تاییدی بر این نکته است که جنبش گولن پس از سالهای دهه ۱۹۹۰ از حالت یک نهضت صرفا مذهبی خارج و تبدیل به یک حزب زیر زمینی سیاسی شده بود. ظاهرا هدف آنها نفوذ به ساختارهای مهم نظامی و امنیتی بوده است.
جنبش گولن در سالهای دهه ۱۹۷۰ نخست پایه فعالیتهای خود را از مدارس آغاز کرد. تاسیس مدارس و جذب صدها و هزاران دانش آموز از دوره نوجوانی و ارایه خدمت آموزشی مجانی (بورس) به آنها و در کنار آن تربیت ذهن و افکار آنها برای آینده از مهم ترین و اصلی ترین استراتژیهای جنبش گولن محسوب شده و میشود. این مدارس (درسخانه) رفته رفته توسعه یافتند و تعدادشان به صدها مدرسه در سرتاسر ترکیه رسید. علاوه بر مدارس، بنیادهای خیریه و موسسات دیگری نیز در قالب این جنبش به کسب و کار و فعالیت مشغول بودند.
آنها سپس در سالهای دهه ۱۹۸۰ گامی فراتر نهاده و تلاش برای نفوذ به ساختار نیروهای امنیتی و پلیس را نیز وجه همت خود قرار دادند. در این چارچوب باید نیروهای آموزش دیده و جذب شده در مدارس این جنبش در سرتاسر کشور به صورت شبکهای خزنده وارد ساختار این نهادها میشدند. البته راه دیگری نیز برای نفوذ به این شبکهها از طریق وارد کردن نیروهای جوان فارغ التحصیل از مدارس جنبش گولن به آکادمیهای پلیس و ارتش بود. شبکه حامی گولن در سالهایی دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ در این بخش از فعالیتهای خود نیز موفقیت حاصل کرد. آنها همچنین در سال ۱۹۹۶ بزرگترین و پرشمارگانترین روزنامه سراسری ترکیه (زمان) و شبکه تلویزیونی و بنگاه رسانهای تحت عنوان «سامان یولو» را نیز راه اندازی کرده و بدین شکل وارد فعالیتهای رسانهای نیز شدند.
قدرت عملیاتی جنبش گولن
با پیروزی حزب حاکم عدالت و توسعه در انتخابات سراسری نوامبر ۲۰۰۲ و تشکیل نخستین دولت اردوغان، نیروهای جنبش خدمت که تا آن زمان به صورت نیمه خفته (نه چندان مخفی و نه بسیار آشکار) در نهادهای مهم امنیتی و انتظامی مستقر شده بودند، قدرت عملیاتی هم یافتند.
حزب حاکم عدالت و توسعه برای تحکیم قدرت خود و مقابله با رقبای لاییک خود در نهادهای مهمی چون ارتش و دستگاه قضایی و نیروهای امنیتی نیاز به حمایتهای شبکه حامی گولن داشت و شبکه حامی گولن نیز از قدرت دولتی به چنگ آمده از سوی حزب حاکم عدالت و توسعه برای بسط نفوذ سیاسی و گسترش قدرت اقتصادی خود بهرهها برد.
شبکه گولن در این مرحله با کمک کردن به حزب حاکم ترکیه در اعمال اصلاحاتی بر ضد لاییسیته (از جمله تغییر موادی از قانون اساسی درباره حضور زنان محجبه در دانشگاهها و سپس در ادارات و نهادهای دولتی و نیز کاستن از دایره اختیارات و نفوذ ارتش و مقاومت در برابر فشارهای دادگاه قانون اساسی) توانست امتیازهای مهمی را به شکل انتصاب مدیران وابسته به خود را در نهادهای مهمی چون دستگاه امنیت، استانداریها و نیروهای پلیس، عملیاتی کند.
این هم پوشانی منافع باعث شد در سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۳ حزب حاکم عدالت و توسعه و جنبش خدمت در یک ائتلاف غیر رسمی با یکدیگر همکاری کنند. بر حسب ظاهر رهبران حزب عدالت و توسعه متوجه تهدیدی مهم از جانب نفوذ نیروهای حامی گولن در مهم ترین پستهای مدیریتی نبودند.
آغاز اختلافات
این ماه عسل ۱۰ ساله در نهایت با آغاز اختلافات بین حزب حاکم ترکیه و جنبش خدمت و دست گذاشتن حزب حاکم روی مدارس گولن پایان یافت. جنبش حامی گولن که حالا تبدیل به یک کارتل بزرگ اقتصادی و شبکهای پرنفوذ شده بود، در دسامبر سال ۲۰۱۳ و در پاتکی به حزب حاکم، با مامور کردن دهها مدیر خود در دستگاه قضایی و پلیس پروندههای فساد اقتصادی برخی از نزدیکان اردوغان و وزرای کابینه او را افشا کرد و همزمان دهها مدیر دولتی را به اتهام فساد دستگیر و روانه بازداشتگاه کرد.
پس از این قدرت نمایی جنبش حامی گولن بود که اردوغان در دو سال و نیم گذشته مساله نفوذ « دولت موازی» در نهادهای حکومتی ترکیه را پیش کشیده و دستور به مبارزه با آنها را داده است.
اوج این کشمکش در نهایت بر اساس ادعای دولت ترکیه، در شامگاه ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ به شکل انجام یک کودتا خودنمایی کرد. دولت اردوغان بلافاصله پس از سرکوب این کودتای نافرجام فتحالله گولن ساکن آمریکا را مسئول طراحی این کودتا دانست و از دولت آمریکا خواست تا او را برای محاکمه به ترکیه مسترد کند.
با وجودی که هنوز پردههای واقعیت به طور کامل از ابهامات کودتای نافرجام اخیر در ترکیه بالا نرفته و در حالی که هنوز مشخص نیست گولن تا چه میزان در کودتای اخیر در ترکیه نقش و یا دستکم اطلاع داشته است، اما عده زیادی از مقامات نظامی و امنیتی دستگیر یا اخراج شده پس از کودتا، همگی در یک وجه نقظه اشتراک داشتند و آن هم عضویت در شبکه پیروان و حامیان فتحالله گولن بوده است.
فتحالله گولن البته در برابر اتهامات دولت ترکیه گفته است به هیچ وجه در این کدتای نافرجام نقش نداشته است. او تلویحا دولت اردوغان را به طراحی این «نمایش کودتا» متهم کرده است. او گفته است خود در گذشته از کودتا ضربه خورده و همیشه مدافع دموکراسی و مخالف کودتا بوده است. گولن با این حال این موضوع را که عدهای هوادارانش ممکن است در این کودتا نقش داشته باشند را رد نکرده است.