فرارو- روز یکشنبه محمدجواد ظریف طی حکمی امیر عبداللهیان را از معاونت عربی افریقایی وزارت خارجه برکنار و حسین جابری انصاری را جایگزین وی کرد. این تغییر با توجه به اخباری که در روزهای اخیر پیرامون توافق ایران، آمریکا و روسیه درباره کنار رفتن اسد و سرنوشت سوریه منتشر شده بود از اهمیت بالایی برخوردار است.
همچنین برخی منابع که در اسلو با ظریف دیدار کرده‌اند، به المانیتور گفتند که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در نشست این هفته در اسلو در نروژ نشان داد که او اکنون اختیارات بیشتری در رابطه با پرونده سوریه نسبت به گذشته دارد و ممکن است ایران برای نشان‌دادن انعطاف بیشتر برای پیشبرد راه‌حل سیاسی آماده باشد. لذا برخی کار‌شناسان این تغییر و تحولات را در راستای تغییر سیاست منطقه‌ای ایران به خصوص در قبال سوریه ارزیابی می‌کنند.
اما برخی دیگر این تغییر را صرفا به دلیل عملکرد امیر عبداللهیان می‌دانند. به طور مثال جاوید قربان اوغلی مدیرکل پییشین افریقای وزارت خارجه گفته کارنامه امیرعبداللهیان در دیپلماسی منطقه‌ای ایران قابل قبول نبود. درک او از منطقه و رویکرد سیاسی او در شأن یک دیپلمات نبود و بیشتر با زبان غیردیپلماتیک صحبت می‌کرد.
علت تغییر و تحولات اخیر در وزارت خارجه چه بود؟
تغییری در جهت کارآمد کردن سیاست خارجی
شمس الدین خارقانی سفیر پیشین ایران در آلمان و کار‌شناس مسائل بین الملل در گفتگو با فرارو گفت: «به نظر من تغییر و تحولات اخیر در وزارت خارجه در راستای کارآمد کردن سیاست منطقه‌ای ایران صورت گرفته است. برای کارآمد کردن سیاست خارجی باید افرادی که آشنا به مسائل هستند و می‌توانند تصورات و تفکر جدیدی نسبت به مسائل داشته باشند روی کار بیایند تا این سیاست‌ها را توسعه دهند.»
خارقانی در پاسخ به این سوال که اگر این تغییر صرفا برای کارآمد کردن سیاست منطقه‌ای ایران صورت گرفته است، آیا کمی دیر این تصمیم گرفته نشده است؟، گفت: «بالاخره در سال‌های اخیر وزیر خارجه درگیر مسائل دیگری بوده و به همین دلیل بخشی از سیاست خارجی در دست گروههایی در کشور بوده که شاید خیلی هم با سیاست خارجی ارتباطی نداشته باشند.»
وی ادامه داد: «اگر نقل قولی که از آقای ظریف منتشر شده صحت داشته باشد موید همین موضوع است که به دلیل اشتغال تمام وقت ایشان در موضوع هسته‌ای، بخشی از سیاست خارجی ایران در اختیار ایشان نبوده و بخش‌های دیگری از ارگان‌های کشور به آن می‌پرداختند.»
وی افزود: «لذا ما شاهد بودیم که به جای مذاکره و تعامل، درگیری را انتخاب کرده بودند. اما اکنون به دلیل توافق روسیه و آمریکا و همچنین برگزاری کنفرانس تهران با حضور وزرای خارجه روسیه، ایران و سوریه مشخص شده که کارآمد کردن و به روز کردن سیاست‌ها در سوریه در دستور کار قرار گرفته است.»
این دیپلمات با تجربه ایران اظهار کرد: «به نظر می‌رسد وزارت خارجه توانسته ثابت کند که اگر بخواهیم سیاست خارجی را به نحو احسن پیش ببریم باید وزارت خارجه در راس امور باشد و ارگان‌های دیگر با هماهنگی وزارت خارجه کار‌ها را پیش ببرند؛ یعنی همان کاری که تقریبا در دوره جنگ تحمیلی صورت می‌گرفت.»
وی ادامه داد: «به نظر من ایران اکنون عاقلانه‌تر رفتار می‌کند و سیاست خارجی خود را منسجم‌تر و تعاملی‌تر پیش می‌برد. لذا تغییر صورت گرفته در وزارت خارجه اگرچه در جهت کارآمد کردن سیاست منطقه‌ای ایران صورت گرفته اما در نهایت باید به تغییر راهبردی منجر شود.»
خارقانی افزود: «یعنی در آینده بلند مدت تعامل و تغییر سیاست ایران می‌تواند دوستان ایران را در دنیا بیشتر کند و معضلی که برای سال‌ها و همچنان بر دوش ایران است را بردارد.»
سفیر پیشین ایران در آلمان تصریح کرد: «امروزه کشورها به تنهایی نمی‌توانند معضلاتی که در دنیا پیش می‌آید را حل کنند؛ بلکه باید در موضعی جمعی به حل و فصل آن‌ها اقدام کنند. به نظر می‌رسد ایران با سیاست‌های اخیر نشان می‌دهد مایل است وارد چنین موضع جمعی شود.»
تغییر رویکرد سخت افزاری ایران به نرم افزاری
اما دکتر افشار سلیمانی سفیر پیشین ایران در آذربایجان و کار‌شناس مسائل بین الملل در گفتگو با فرارو گفت: «تغییر معاون وزیر خارجه را نمی‌توان تک متغیری دید چراکه در ساختار وزارت خارجه عوامل مختلفی می‌تواند در بروز چنین تغییر و تحولی نقش داشته باشد. منتهی یکی از عوامل اصلی این تغییر را اگر نتوان تغییر سیاست منطقه‌ای ایران در قبال سوریه تلقی کرد، اما می‌توان آن را ناشی از تغییر رویکرد سخت افزاری ایران به نرم افزاری دانست.»
وی با بیان اینکه در روز‌ها و هفته‌های اخیر تحولات جدیدی در منطقه و در ارتباط با سوریه شکل گرفته است اظهار کرد: «از جمله این تحولات می‌توان به سفر وزیر دفاع روسیه به سوریه و تصرف سه شهر سوریه توسط مخالفان اسد که با کمک آمریکا صورت گرفت و همچنین رد پیشنهاد روسیه برای انجام عملیات مشترک در سوریه توسط آمریکا و پیشروی ناتو به سمت مناطق خارج نزدیک روسیه اشاره کرد.»
این دیپلمات باتجربه ایران ادامه داد: «لذا به نظر می‌رسد با توجه به آنکه نیروهای متحدین (ائتلاف آمریکایی) در سوریه قوی‌تر عمل می‌کنند و پتانسیل بیشتری از نیروهای متفقین (ایران، روسیه، سوریه، عراق و حزب الله) دارند، این تغییر به این دلیل صورت گرفته که حرف‌های جدیدی گفته شود یا حداقل شخص جدیدی به عنوان معاون وزیر خارجه مسائل را پیگیری کند و همچون معاون سابق خلاف صحبت‌های وزیر صحبتی نکند.»
سلیمانی افزود: «از سوی دیگر با توجه به ماههای پایانی دولت اوباما و رقابتی که میان دموکرات‌ها و جمهوری خواهان در کارزار انتخابات ریاست جمهوری این کشور شکل خواهد گرفت، اوباما سعی کرده با یک تیر دو نشان بزند و هم مسئله سوریه را حل کند و هم با ایران در رابطه با مسائل منطقه به جمع بندی برسد. لذا تغییر معاون وزیر خارجه را از این منظر می‌توان ارزیابی کرد.»
***
برکناری به دنبال «تفاهم ایرانی-آمریکایی»؟
العربیه: روزنامه فرامنطقه‌ای «الشرق الاوسط» ماه مارس گذشته، از عزم وزیر امور خارجه ایران برای برکناری حسین امیرعبداللهیان خبر داده بود؛ اقدامی که «در چارچوب سیاست‌های جدید ایران در منطقه به ویژه در پرونده سوریه» صورت می‌گیرد. این روزنامه به نقل از منابع آگاه از قرار گرفتن امیرعبداللهیان در معرض انتقادهای داخلی خبر داده بود که «در اثر تفاهم ایرانی-آمریکایی درباره پرونده سوریه آغاز شد. این تفاهم باعث بروز اختلاف‌های شدید میان امیرعبداللهيان و ظریف شد».
بدین ترتیب، ظریف پس از توافق هسته‌ای، یکی از بزرگترین چالش‌ها در اجرای سیاست‌های خود را پشت سر می‌گذارد. به گفته منابع آگاه، او برای برکناری امیرعبداللهیان، با مخالفت‌های شدیدی از گروه‌های فشار نزدیک به سپاه پاسداران روبرو شد، آن‌ها خواستار ابقای امیرعبداللیهان بودند.
برکناری معاون عربی افریقای وزارت امور خارجه ایران در حالی صورت می‌گیرد که سخنان جواد منصوری یکی از بنیانگذاران سپاه پاسداران، جنجال بسیاری آفرید. او در مصاحبه با مجله «رمز عبور» گفت که سپاه قدس، نقش بزرگی را در تعیین سیاست خارجی ایران ایفا می‌کند. او تاکید کرد که عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه و سفرای ایران در لبنان، عراق و سوریه، از اعضای سپاه قدس هستند.
ماه نوامبر گذشته یک منبع آگاه به روزنامه «الشرق الاوسط» گفته بود که عبداللهیان به دلیل شکست سیاست‌های ایران در فشار بر کشورهای عربی و در راس آن‌ها سعودی و وزیر امور خارجه‌اش عادل الجبیر، مورد انتقاد کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی پارلمان ایران قرار گرفت. این کمیسوین از عبداللهیان خواست به دلیل ضعف سیاست‌های خارجی ایران در منطقه خاورمیانه، از سمت خود استعفا دهد.
هفته گذشته نیز سایت اصولگرای «رجا نیوز» از عزم ظریف برای برکناری امیرعبدللهیان در چارچوب جهت‌گیری جدید تهران در منطقه به ویژه در بحران سوریه خبر داد. در حالی که، وزارت امور خارجه ایران، از تایید یا رد این اطلاعات خودداری کرد، اما هفته گذشته، مارک تونر سخنگوی کاه سفید آمریکا گفت که موضوع سوریه، یکی از محورهای دیدار دوجانبه اخیر وزرای امور خارجه ایران و آمریکا در اسلو بود.
پس از برکناری امیرعبداللهیان، سایت‌های نزدیک به سپاه پاسداران، برکناری او را به دیدار اخیر ظریف و کری مرتبط کردند و نوشتند که وزیر امور خارجه ایران، مرد شماره یک حمایت از «محور مقاومت» را برکنار کرد.
پیش از آن، سایت «المانیتور» به نقل از منابع ایرانی آگاه نوشته بود که ظریف به جان کری همتای آمریکایی‌اش گفته که به اختیارات وسیع‌تری برای مذاکره در پرونده سوریه دست یافته است. این را جان کری هم اعلام کرد اما سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، به سرعت این سخنان را رد کرد.
سایت «رجا نیوز» ظریف را به مذاکره با آمریکا بر خلاف خواست علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی متهم کرد که به نوشته این سایت، به دولت نسبت به مذاکره با آمریکایی‌ها خارج از پرونده هسته‌ای هشدار داده بود.
این سایت انگشت اتهام را به جریان حسن روحانی رئیس جمهوری ایران و اصلاح‌طلبان نشانه رفت که به نوشته این سایت «دارای روابط نزدیک» با برخی کشورهای «عربی» هستند و این کشورها، برای برکناری امیرعبداللهیان، فشار می‌آورند.
سه روز پیش از برکناری امیرعبداللهیان، سایت «ایران هسته‌ای» نیز نوشت که لابی ایرانی در آمریکا، بر وزارت امور خارجه ایران برای برکناری امیرعبداللهیان فشار می‌آورد. این سایت افرود که امیر عبداللهیان گزینه مناسبی برای سیاست‌های دولت روحانی نیست که خواستار «مذاکرات منطقه‌ای» است. «نایاک» حسین امیرعبداللهیان را به هماهنگی با سپاه پاسداران پیش از ظریف متهم می‌کند.
ماه آوریل گذشته، محمد حسن آصفری عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی پارلمان ایران در مصاحبه با خبرگزاری «میزان» گفته بود که سخنان رسانه‌ها درباره برکناری امیرعبداللهیان، جنگی روانی علیه ایران است.
در همان ماه، سایت اصولگرای «پارس نیوز» به نقل از منابع آگاه نوشت که ظریف، در برابر فشارها برای برکناری امیرعبداللهیان تسلیم شده است. این روزنامه افزود که وزیر امور خارجه ایران، در آستانه تغییر تیم معاونان خود است. اما ظریف در مصاحبه با روزنامه «خراسان»، گزارش‌های منتشره درباره این برکناری‌های احتمالی و آیا اینکه برکناری امیر عبداللهیان به نقش قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس در منطقه آسیب می‌زند، از تایید یا رد این گزارش‌ها خودداری کرد و جابه‌جایی سمت‌ها در دستگاه دیپلماسی را مساله‌ای طبیعی دانست.
امیرعبداللهیان، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های نزدیک به سپاه پاسداران ایران در وزارت امور خارجه این کشور به شمار می‌آمد. او یکی از برجسته‌ترین مسئولان در تعیین سفرا و انتخاب کادر دیپلماتیک در سفارتخانه‌های ایران در کشورهای عربی بود؛ سمت‌هایی که تحت نظارت شدید اطلاعات سپاه پاسداران و سپاه قدس قرار دارد.
امیرعبداللهیان همچنین ارتباط قوی با قاسم سلیمانی دارد. او حلقه ارتباط میان وزیر امور خارجه و فرمانده سپاه پاسداران به شمار می‌آمد. او یکی از اندک دیپلمات‌هایی بود که پس از روی کار آمدن دولت حسن روحانی در سال ۲۰۱۳، در سمت خود باقی ماند. او از حامیان تندروی دخالت‌های سپاه پاسداران در سوریه به شمار می‌آید و در مناسبت‌های متفاوت، حضور نظامی ایران را در جنگ داخلی سوریه تایید کرد.