اعتماد/ سارا معصومی
یا شكست یا پیروزی؟ این عبارت دیگر در مذاكرات هسته‌ای ایران با ۱+۵ نمی‌تواند معنای دقیقی داشته باشد. تنها ۲۴ ساعت تا پایان ضرب الاجل زمانی ۳۰ ژوئن برابر با ۱۰ تیر زمان باقی است اما در مقابل هتل پله كوبرگ نشانه‌ای از ناامیدی چندانی به چشم نمی‌خورد. این پرونده در این ۱۳ سال هم بن‌بست‌های فراوان را تجربه كرده است و هم در دو سال گذشته چند ضرب‌الاجل را. دوئل دیپلماسی هسته‌ای ایران با جنگ تحریم ۱+۵ حتی با به صدا درآمدن زنگ‌های ۳۰ ژوئن هم به پایان نخواهد رسید. این دیپلماسی به قول معروف به بازی بیسبالی می‌ماند كه حتی در ثانیه‌های پایانی هم نمی‌توان آن را تمام شده خواند.
جمع وزرا در وین جمع شده است. محمد جواد ظریف از ایران، جان كری از امریكا، لوران فابیوس از فرانسه، فیلیپ هاموند از انگلستان، اشتاین مایر از آلمان و البته خانم فدریكا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا. از جانب چینی‌ها معاون وزیر امور خارجه خود را به وین رسانده است و خبرهای ضد و نقیضی هم در خصوص حضور سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه به وین ظرف دوشنبه تا سه‌شنبه می‌رسد. همه آمده‌اند تا مقدمات رسیدن به توافق جامع هسته‌ای را مهیا كنند؛ مقدماتی كه گویا هنوز هم با وجود گذشت ۲۰ ماه تمام ابعاد آن در كنار هم قرار نگرفته است.
امروز دیگر شكی وجود ندارد كه هم ایران و هم شش كشور مقابل آن در مذاكرات توافق می‌خواهند اما توافقی كه مختصات آن برای هركدام از آنها متفاوت است و در كنار هم قرار دادن این مختصات و رساندن آن به برآیندی مشترك سخت است. با ورود خبرنگاران و اهالی رسانه به مذاكرات اكنون كار برای وزرای امور خارجه و تیم‌های مذاكره‌كننده هم سخت‌تر شده است. هر رسانه‌ای از ظن خود یار یا بار مذاكرات می‌شود و بخشی از وقت مذاكره‌كنندگان هم باید صرف مدیریت این جریان سازی‌های رسانه‌ای شود.
مذاكره‌كنندگان زمان را متوقف خواهند كرد
هشتمین دور از مذاكرات هسته‌ای میان ایران و ۱+۵ در پله كوبرگ در جریان است. این دور می‌تواند آخرین دور از این مرحله مذاكراتی میان دو طرف باشد. چه توافقی صورت بگیرد و چه دو طرف نتوانند مقابل دوربین‌ها از تفاهم نهایی سخن بگویند، باید این دور را پایان این فاز مذاكراتی دانست. در حال حاضر تمام تمركز طرفین بر رسیدن به توافق جامع هسته‌ای در روزهای نخست ماه جولای و در كمترین فاصله پس از ۳۰ ژوئن است. تمدید چندماه دیگر به فعل ممنوعی بدل شده است كه دو طرف از ابراز آن هم وحشت دارند. اگر ایران و شش كشور مقابل آن نتوانند در این بازه زمانی به جایی برسند در حقیقت در شرایط خاصی قرار خواهند گرفت كه مختصات سیاسی، حقوقی و فنی آن در آن فضا قابل بحث خواهد بود.
شاید تمدید مذاكراتی تا این اندازه جدی و پیچیده اگر حاشیه‌ها دست به كار تخریب نشده بودند كار آسان‌تری بود. اصلی‌ترین نگرانی‌ای كه وجود دارد بحث كنگره امریكا است؛ نهادی كه بر اساس موافقت اجباری باراك اوباما با طرح آن می‌تواند پس از انجام مذاكرات و رسیدن طرفین به متن تمیز شده توافق جامع هسته‌ای آن را به رای گذاشته و به آن رای منفی بدهد. در شرایطی كه ایران و ۱+۵ نتوانند تا نهمین روز از ماه جولای به توافق هسته‌ای دست پیدا كنند مدت زمان در اختیار كنگره برای بررسی آن از ۳۰ به ۶۰ روز افزایش پیدا خواهد كرد. بازه زمانی كه می‌تواند برای فضاسازی‌های سیاسی و تخریب كل روند بسیار مضر باشد.
تیم‌های كارشناسی و مدیران سیاسی ایران و ۱+۵ تلاش می‌كنند متن نهایی توافق را كه شامل ۲۰ صفحه متن اصلی و قریب به چهار تا پنج ضمیمه است تا حد امكان تمیز كرده، از كروشه‌های آن كاسته و در نهایت باقیمانده غربال شده‌ای را كه اختلاف‌های آن قابل حل در این سطح نبوده به دست وزرا بسپارند. در چنین شرایطی نگارش ۵۰ صفحه ضمایم به تنهایی كاری بس نفس‌گیر است و این مرحله زمانی سخت‌تر می‌شود كه شش كشور مقابل ایران هركدام از این مذاكرات به دنبال منافع خاص سیاسی برای خویش هستند كه الزاما این منافع با یكدیگر همخوانی و همراهی هم ندارد. بنابراین با توجه به اینكه دو طرف به احتمال قریب به یقین نخواهند توانست در بازه زمانی مدنظر به توافق دست پیدا كنند چاره‌ای وجود نخواهد داشت جز اینكه ساعت‌ها در ۳۰ ژوئن متوقف شود اما روند گفت‌وگوها و رایزنی‌های فشرده ادامه پیدا كند.
مذاكره‌كنندگان ایران و ۱+۵ در دوسال گذشته مسیر طولانی را آمده‌اند كه دیگر بازگشت از آن و نیمه رها كردن آن برای هیچ كدام از طرفین نه تنها ممكن نیست كه هزینه‌بر هم خواهد بود. زمان، مذاكره‌كنندگان را متوقف نخواهد كرد، اما نمایندگان شش كشور زمان را به نفع دیپلماسی متوقف خواهند كرد.
مذاكرات وین، قربانی تفاهم‌های رها شده در لوزان
۲۴ ساعت مانده به سی‌ام ژوئن نمی‌توان گفت كه چه اندازه از حجم كار انجام شده است. برخی منابع از تكمیل ۹۰ درصدی سخن می‌گفتند كه به نظر می‌رسد به واقعیت جاری در مذاكرات نزدیك نیست. بحث اتمام متن پیش‌نویس توافق جامع یك بحث است و به موازات آن هم بحث دیگری در خصوص تهیه كردن مقدمات اقدام‌های حقوقی و سیاسی هركدام از طرفین و همچنین اقدام‌های مشترك برای فازهای مختلف پس از حصول توافق مطرح است. یكی از این اقدام‌های مشترك، تهیه پیش‌نویس متن قطعنامه شورای امنیت است. قطعنامه‌ای ذیل فصل هفتم كه صدور آن می‌تواند برخی مفاد شش قطعنامه پیشین را كان‌لم‌یكن كند.
در حال حاضر متن این قطعنامه‌ها میان ایران و ۱+۵ در دست بررسی است. ایران و ۱+۵ از پس از مذاكرات لوزان تا به امروز بر راه‌حل‌های به دست آمده در لوزان كار می‌كنند، اما مساله اینجاست كه در لوزان دو طرف بر سر تمام مسائل به پارامترهای توافق دست پیدا نكردند و دو طرف برای از دست ندادن فرصت اول در دوره هفت‌ماهه تعیین شده ترجیح دادند یك تا دو مساله حل نشده را به حاشیه برانند. بر این اساس كه راه‌حل‌ها در برخی مسائل در لوزان به دست نیامد امكان تغییر موضع از سوی دو طرف ماجرا وجود داشته است كه به نظر می‌رسد امریكایی‌ها در این خصوص گوی سبقت را ربوده‌اند و در بسیاری از موارد تغییر مواضع فاحشی داده‌اند. نخستین دیدارها میان ظریف و كری در وین در این دور هم به گلایه تند ایران از امریكا به دلیل تغییر مداوم مواضع اختصاص یافت.
مساله نگران‌كننده‌ای كه در این دور از گفت‌وگوها بیش از سایر دورهای مذاكراتی پیشین در جریان است، این حقیقت است كه ایران و ۱+۵ ظاهرا به مرز خطوط قرمز خود رسیده‌اند و حتی اگر مجاز به برداشتن یك گام دیگر هم باشند، هیچ كدام نمی‌خواهند و شاید هم نمی‌توانند این گام را زودتر از دیگری برداشته و تمام كارت‌ها را خرج كنند. بسیاری از تحلیلگران معتقد هستند كه ایران و ۱+۵ تا لحظه‌ای كه مجبور نباشند اقدام به برداشتن گام نهایی و البته سرنوشت ساز نخواهند كرد.
چرا ظریف رفت و باز آمد؟
انتشار خبر بازگشت محمد جواد ظریف به ایران در حالی كه تنها دو روز از حضور وی در وین گذشته بود به ابزاری برای اما و اگرهای بیشتر تبدیل شده است. برخی این سفر را برای رایزنی‌های نهایی میان وزیر امور خارجه ایران با مقام‌های عالیرتبه داخلی لازم می‌دانند. در این قالب آقای وزیر احتمالا با حرفی جدید یا موضع‌گیری تازه مطرح شده از سوی طرف مقابل به تهران می‌رود تا نتیجه رایزنی‌های داخلی در خصوص آن را ۲۴ ساعت بعد به تهران بازگرداند.
در سناریوی دوم تحلیلگران عنان تفسیر را به بدبینی سپرده‌اند و ادعا می‌كنند كه این بازگشت می‌تواند به معنای توقف دستاوردها در سطح وزرا باشد. در مذاكرات هسته‌ای در واپسین روزهای ماه مارس و روزهایی ابتدایی آوریل در لوزان هم زمانی كه وزرای امور خارجه سه كشور اروپایی لوزان را ترك كردند همگان از این اقدام به عنوان نشانه‌ای منفی یاد كردند اما تنها چند روز بعد دو طرف مقابل دوربین‌ها از دسترسی به تفاهمی بر سر راهكارها خبر دادند.
هیچ كس نمی‌داند كه در واپسین ساعات بحث‌های نفس‌گیر در لوزان چه اتفاقی افتاد؟ آیا یكی یا هر دو طرف موضع خود را تغییر دادند؟ آیا موضع‌گیری‌های برخی تیم‌ها در میان اهالی رسانه به تغییر بازی در دقیقه نود منتهی شد؟ این قبیل حركت‌های مذاكراتی چه در حقیقتی جاری در مذاكرات ریشه داشته باشد و چه حركتی ژست وار و تبلیغاتی باشد، در تمام بزنگاه‌های مذاكراتی در دو سال گذشته اتفاق افتاده و در حال حاضر تنها باید منتظر نتیجه آن بود. در حال حاضر سفر رییس دستگاه دیپلماسی ایران به تهران در این مرحله از مذاكرات را می‌توان بر اساس یك ضرورت تفسیر كرد؛ ضرورتی برای اتخاذ یك تصمیم سیاسی.
سه روز تاریخی در تقویم مذاكرات پس از توافق
در شرایطی كه ایران و ۱+۵ بتوانند حتی چند روز پس از ضرب‌الاجل زمانی به توافق دست پیدا كنند باز هم تنها از یك فاز مذاكراتی عبور خواهند كرد و به فاز دیگری كه بیشتر اجرایی است وارد خواهند شد. با توافق احتمالی هسته‌ای، سه روز در تاریخ همكاری‌های ایران و ۱+۵ با نظارت شورای امنیت و آژانس بین‌المللی انرژِی اتمی ثبت خواهد شد. روز توافق، روز عملیات و روز اجرا شدن. در روز توافق دو طرف تنها پایان اختلاف‌ها و رسیدن به گام تفاهم را اعلام می‌كنند. پیش از این هم گفته شده بود كه این متن برجام هیچ سند بین‌المللی نیست و از امضای آن به شكل و شمایل یك توافقنامه بین‌المللی خبری نخواهد بود. بحثی كه در حال حاضر وجود دارد این است كه احتمالا قطعنامه شورای امنیت ذیل فصل هفتم فردای روز توافق صادر خواهد شد كه البته این مساله هم با مخالفت امریكایی‌ها روبه‌رو شده است. پس از این روز است كه برجام برای بررسی به كنگره امریكا از یك سو و مجلس شورای اسلامی ایران از سوی دیگر می‌رود. البته مجلس در ایران بنای بر رای‌گیری در این خصوص را ندارد و تیم مذاكره‌كننده باید مفاد و جزییات را برای نمایندگان مردم توضیح دهد. این بازه زمانی بسته به زمان حصول توافق مابین ۳۰ تا ۶۰ روز متغیر خواهد بود.
در روز عملیات، امریكا و اروپا تحریم‌های خود را لغو می‌كنند. در این روز با توجه به اینكه ایران هنوز گام‌های خود را براساس مفاد برجام برنداشته است طرف مقابل برداشته شدن انواع تحریم‌های مالی و اقتصادی با زیرمجموعه‌های آن را اعلام می‌كند و اجرایی شدن آن به پس از اجرایی شدن تعهدهای ایران موكول خواهد شد. روز سوم در این تقویم هم روز اجرا است. روزی كه دو طرف عملا گام‌های اجرایی نهایی را برخواهند داشت. پیش‌بینی می‌شود كه ایران برای عملی كردن اقدام‌های خود به دو تا سه ماه زمان نیاز داشته باشد. گفته می‌شود كه ایران احتمالا اجرا شدن پروتكل الحاقی را هم به روز اجرا موكول خواهد كرد. علاوه بر این هنوز دو طرف بر سر این مساله اختلافی كه پرونده ایران چه زمانی از شورای امنیت خارج خواهد شد هم به تفاهم نرسیده‌اند.
وسواس در جزییات در سایه بی‌اعتمادی تاریخی
محمد جواد ظریف به تهران بازمی‌گردد و مدیران سیاسی ایران و ۱+۵ ادامه نگارش متن توافق جامع هسته‌ای را ادامه خواهند داد. تا لحظه تنظیم این خبر، جان كری و جواد ظریف مجموعا چهار بار با هم دیدار داشته‌اند كه یك بار آن به مدت یك ساعت و دیداری خصوصی به شكل دونفره بوده است. پس از این دیدارها، وزرای امور خارجه دو كشور، دستورالعمل‌های لازم در خصوص چگونگی ادامه كار بر روی متن و جزییات آن را به تیم‌های خود دادند. در حال حاضر ایران و ۱+۵ نه تنها برای ادامه برنامه هسته‌ای ایران و روند برداشته شدن تحریم‌ها برنامه‌ریزی می‌كنند بلكه باید تكلیف مساله ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران كه مورد ادعای غرب است و از سال ۲۰۱۱ رسما در گزارش‌های آژانس با همین عنوان قید شده هم مشخص شود.
در طرف مقابل، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای مختومه اعلام كردن این پرونده و عدم تاثیرگذاری بیشتر آن بر همكاری‌های این نهاد با تهران، پیشنهاد چند مورد گفت‌وگو با دانشمندان هسته‌ای و همچنین دسترسی به محل‌های نظامی را داده است. پیشنهادی كه از سوی ایران رد شده است و در حال حاضر دو طرف بر روی راهكاری مشترك برای حل آن كار می‌كنند. در نتیجه دو سال مذاكرات فشرده میان ایران و ۱+۵، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای نخستین بار اراده سیاسی كافی برای حل این مساله را داشته و به دنبال راهكاری میانه برای حل و فصل آن است. در این دور از مذاكرات هسته‌ای در وین، تهران و نمایندگان آژانس سه بار با هم برای یافتن راهكاری در این خصوص دیدار داشته‌اند.
در حال حاضر علاوه بر بحث در خصوص پروتكل الحاقی و همچنین اضافه شدن ضمیمه‌هایی به آن با عنوان پروتكل الحاقی به اضافه كه برنامه هسته‌ای ایران در آینده را شامل خواهد شد، دو طرف باید برای حل مساله پی‌ام دی هم به توافقی فنی دست پیدا كنند. برخی منابع نزدیك به مذاكرات در چند روز اخیر با توجه به پررنگ شدن بحث پی‌ام دی در رسانه‌ها تاكید كرده‌اند تا زمانی كه پی‌ام‌دی حل نشود توافق اجرا نخواهد شد. اجرای آن البته با حصول توافق متفاوت است و به نظر می‌رسد كه در این مرحله ایران و ۱+۵ باید تنها بر سر راهكاری برای حل پی‌ام‌دی و به شكل واضح‌تر مشخص‌تر شدن ابزار حل پی‌ام‌دی به تفاهم دست پیدا كنند.
مساله دیگری كه هنوز هم میان ایران و ۱+۵ حل نشده است بحث برداشته شدن تحریم‌های ایران است. چه زمانی و چگونه؟ مساله جدول زمانی رفع تحریم‌های ایران، هسته اصلی مذاكرات در این ۲۰ ماه را تشكیل داده است. ایران پیش از این بارها اعلام كرده است كه در روز امضای توافق، تحریم‌های اقتصادی و مالی و تمام زیرشاخه‌های آن باید از میان برداشته شود. این در حالی است كه طرف مقابل ایران بر اجرای گام به گام تعهدها تاكید دارد.
یكی از راهكارهای موجود برای حل این اختلاف این است كه زمانی كه ایران و ۱+۵ به توافق دست پیدا كردند، شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه مدنظر را صادر و اعلام می‌كند كه تمام تحریم‌های مالی و اقتصادی ایران برداشته خواهد شد اما اجرایی شدن لغو این تحریم‌ها به زمانی موكول خواهد شد كه ایران هم به تعهدهای خود بر اساس متن برنامه جامع اقدام مشترك عمل كند. این بازه زمانی خالی در حقیقت یكی از اصلی‌ترین گره‌های باقی مانده در مذاكرات است. در این مرحله است كه بی‌اعتمادی كهنه‌ای كه میان ایران و ۱+۵ و به خصوص ایران و امریكا وجود دارد كار در جزییات را سخت كرده است. واژه‌های انگلیسی كه در متن برنامه جامع اقدام مشترك در این خصوص قید خواهد شد باید به گونه‌ای انتخاب شود كه ترجمه آن به هر زبانی دست را برای تعبیر و تفسیرهای ناصواب از نیت مذاكره‌كنندگان باز نگذارد.
دیدارهای زنجیره‌ای در كوبرگ
با بازگشت محمد جواد ظریف به ایران، همتاهای وی كه خود را به وین رسانده‌اند هم به پایتخت‌های خود بازمی‌گردند و گفته می‌شود كه پس از بازگشت رییس دستگاه دیپلماسی احتمالا دوباره مذاكرات در سطح وزرا از سر گرفته خواهد شد. اشتاین مایر، هاموند و فابیوس كه تروییكای اروپایی را شامل می‌شوند وین را ترك خواهند كرد و گفته می‌شود كه لاوروف هم روز سه‌شنبه احتمالا خود را به وین خواهد رساند. جان كری، وزیر امور خارجه امریكا به دلیل آنكه هنوز دوران نقاهت پس از آسیب‌دیدگی پا را می‌گذراند احتمالا در وین می‌ماند و پس از بازگشت ظریف با او تجدید دیدار خواهد كرد.
ظریف صبح روز یكشنبه خود را ابتدا با دیدارها و رایزنی‌های داخلی گذراند و سپس با جان كری دیدار كرد. دیدار با وزیر امور خارجه انگلیس، معاون وزیر امور خارجه چین و سپس وزیر خارجه آلمان هم در برنامه كاری روز گذشته وزیر امور خارجه ایران بود. در حالی كه بازگشت ظریف به ایران در میان خبرنگاران هیاهو به راه انداخته است اما یك منبع نزدیك به تیم مذاكره‌كننده امریكا اعلام كرده كه این رفت و آمد ظریف جای نگرانی ندارد و همواره در جریان مذاكرات ممكن است كه وزرا در حال رفت و آمد میان محل مذاكره و پایتخت‌های خود باشند. روز گذشته یوكیا آمانو، مدیر كل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای دومین بار در دو روز گذشته برای دیدار با مذاكره‌كنندگان هسته‌ای به كوبرگ آمد.