پنجشنبه ۲۳ مرداد ۱۳۹۳
شرق
«مریم میرزاخانی» ریاضیدان جوان و برجسته ایرانی، روز گذشته (چهارشنبه ۲۲مرداد) بر‌ترین جایزه ریاضی جهان را که «فیلدز» نام دارد، دریافت کرد. «فیلدز» معتبر‌ترین جایزه ریاضی است که کنگره جهانی ریاضیدانان آن را اعطا می‌کند و با توجه به اهمیتش، برخی آن را نوبل ریاضی توصیف می‌کنند. اما نکته مهم دیگر اینجایزه آن است که تاکنون هیچ زن دیگری موفق به دریافت اینجایزه نشده بود و «مریم میرزاخانی» اولین زنی است که اینجایزه را دریافت کرده است. پروفسور «میرزاخانی» که به‌دلیل تحقیقات برجسته‌اش در حوزه هندسه و نظریه ارگودیک کاملا شناخته‌شده است، به‌همراه «آرتور آویلا»، «مانجول بهارگوا» و «مارتین هایرر» مدال فیلدز ۲۰۱۴ را روز گذشته در کنگره بین‌المللی ریاضیات که در سئول کره‌جنوبی برگزار شد، دریافت کرد. بنابر اعلام هیات داوران اینجایزه، «مریم میرزاخانی» در زمینه نظریه سطوح ریمانی به پیشرفت‌های چشمگیری نایل آمده و افق‌های جدیدی را در این رشته گشوده است.
افتخاری برای همه زنان ریاضیدان
«اینگرید دابشیز» یکی از سخنرانان انجمن بین‌المللی ریاضی درباره این مدال و برندگانش گفت: «اهدای اینجایزه بزرگ به یک زن ریاضیدان برای انجمن‌های مختلف ریاضی نیز افتخار بزرگی محسوب می‌شود. داوران در انتخاب و گزینش برگزیدگان جایزه هیچ‌گونه تبعیض جنسیتی‌ای اعمال نکردند و هیات داوری نتیجه پژوهش‌های تمام شرکت‌کنندگان زیر ۴۰سال را بررسی کرد تا آنکه در نهایت چهارنفر از محققان بر‌تر، جایزه امسال را دریافت کردند.» دکتر «میرزاخانی» تاکنون جوایز معتبر زیادی دریافت کرده است، اما زمانی شهرت «میرزاخانی» فراگیر شد که نشریه علمی «پاپیولار ساینس» وی را به‌عنوان یکی از ۱۰ ذهن بر‌تر آمریکای‌شمالی معرفی کرد. وی در آن زمان (سال ۲۰۰۵) کمتر از ۳۰سال سن داشت و در دانشگاه پرینستون آمریکا تدریس می‌کرد.
مدال طلا برای ذهن طلایی
«مریم میرزاخانی» (متولد ۱۹۷۷م. -۱۳۵۶ه.) ریاضیدان و استاد ایرانی دانشگاه استنفورد و ساکن آمریکاست. او در دانشگاه صنعتی شریف، ریاضی خواند و برای ادامه تحصیل به دانشگاه هاروارد رفت. «میرزاخانی» از یازدهم شهریور ۱۳۸۷ (اول سپتامبر ۲۰۰۸) در دانشگاه استنفورد استاد دانشگاه و پژوهشگر رشته ریاضیات است. پیش از این، او استاد دانشگاه پرینستون بود. «مریم میرزاخانی» استادیار جوان دانشگاه استنفورد، در سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴ (سال سوم و چهارم دبیرستان) از دبیرستان فرزانگان تهران، موفق به کسب مدال طلای المپیاد ریاضی کشوری شد و بعد از آن در سال ۱۹۹۴ در المپیاد جهانی ریاضی هنگ‌کنگ با ۴۱ امتیاز از ۴۲ امتیاز مدال طلای جهانی گرفت. سال بعد یعنی ۱۹۹۵ در المپیاد جهانی ریاضی کانادا با کسب ۴۲ امتیاز از مجموع ۴۲ امتیاز ممکن، رتبه اول طلای جهانی را به دست آورد. «میرزاخانی» دوره کار‌شناسی ریاضی را در دانشگاه صنعتی شریف خواند و با دریافت بورسیه از دانشگاه هاروارد به آنجا رفت و دوره دکترای خود را در دانشگاه هاروارد پشت‌سر گذاشت. البته با توجه به سطح بالای علمی او استادانش گذراندن دوره کار‌شناسی ارشد را برای وی ضروری ندانستند. او به‌همراه ۹ محقق برجسته دیگر، در چهارمین دوره
۱۰ ذهن بر‌تر و درخشان نشریه «پاپیولار ساینس» آمریکا انتخاب شد. به نوشته «یواس‌ای‌تودی»، این فهرست ۱۰نفره شامل محققان و نخبگان جوانی است که در حوزه‌های ابتکاری مشغول به فعالیت هستند و با این حال معمولا از چشم عموم پنهان مانده‌اند. این فهرست بر اساس پیشنهادهای ارایه‌شده از سوی سازمان‌های گوناگون، روسای دانشگاه‌ها و ناشران انتشارات علمی برگزیده شده‌اند. این محققان برجسته جوان در حوزه‌های گوناگونی از گرافیک رایانه‌ای تا ریاضیات و علوم روباتیک، افق‌های تازه‌ای در مرزهای جهان اطراف ما گشوده‌اند که «مریم میرزاخانی»، ریاضیدان ایرانی یکی از آنهاست.
«میرزاخانی» در سال ۱۹۹۹ میلادی موفق شد راه‌حلی برای یک مشکل ریاضی پیدا کند. ریاضیدانان مدت‌های طولانی است که به‌دنبال یافتن راه عملی برای محاسبه حجم فرم‌های هندسی هذلولی بوده‌اند و در این میان «مریم میرزاخانی» جوان در دانشگاه پرینستون نشان داد که شاید ریاضیات بتواند بهترین راه را برای دست یافتن به راه‌حلی روشن در اختیار ما قرار دهد، یعنی استفاده از روش محاسبه حلقه‌های ترسیم‌شده روی سطوح هذلولی. «میرزاخانی» در تلاش است تا معمای ابعاد گوناگون فرم‌های غیرطبیعی هندسی را حل کند. در صورتی‌که جهان از قاعده هندسه هذلولی تبعیت کند، ابتکار وی به تعریف شکل و حجم دقیق جهان کمک خواهد کرد. در واقع مشکل این است که برخی از این اشکال هذلولی همچون دونات (نوعی شیرینی حلقوی)، دارای ظاهری بسیار ناموزون هستند که محاسبه حجم آن‌ها را به معمایی بسیار دشوار برای ریاضیدانان مبدل کرده است. اما «میرزاخانی» با یافتن راهی جدید، در واقع دست به یک ابتکار عمل بزرگ زد و با ترسیم مجموعه‌ای از حلقه‌ها روی سطح این‌گونه اشکال پیچیده، به محاسبه حجم آن‌ها پرداخت. البته باید اذعان کرد کاربردهای عملی اندکی برای پژوهش او وجود دارد ولی اگر مشخص شود ساختار هندسی جهان هذلولی است، کار او می‌تواند به تعریف دقیق شکل و حجم آن کمک کند. «جیمز کارلسون» از «انستیتو ریاضیات کلی» می‌گوید: «میرزاخانی در یافتن ارتباطات جدید، بسیار عالی عمل می‌کند. وی می‌تواند به‌سرعت از یک مثال ساده، به‌دلیل کاملی از یک نظریه ژرف و عمیق برسد.» در سال ۲۰۰۹ جایزه ویژه پیشرفت ریاضیات محض به دکتر «مریم میرزاخانی» پژوهشگر برجسته ایرانی و از اعضای خانواده المپیادهای علمی اعطا شد. اینجایزه هر چهار سال یک‌بار به محققانی اعطا می‌شود که پایان‌نامه دکترای آنان به‌صورت برجسته‌ای، پتانسیل آینده تحقیقات ریاضی را به تصویر بکشد.
تالار افتخارات
«مریم میرزاخانی» از دانش‌آموزان نخبه المپیادی کشور است که در سال ۱۳۷۴ در المپیاد جهانی ریاضی علاوه بر دریافت مدال طلا با کسب بالا‌ترین امتیاز، به‌عنوان نفر اول جهان نیز شناخته شد. پژوهش‌های «مریم میرزاخانی» بار‌ها از سوی جامعه ریاضیات جهان مورد ستایش قرار گرفته و جوایز و عناوین متعددی را برای او به ارمغان آورده است که آخرین مورد آن، اعطای جایزه پژوهش بر‌تر سال ۲۰۱۴ «انیستیتو ریاضیات کلی» است. اینجایزه به‌طور مشترک به او و «پی‌تر اسکولز» اهدا شد. این موسسه «مریم میرزاخانی» را به دلیل مشارکت چشمگیر و موثرش در زمینه نظریه هندسه و نظریه ارگودیک شایسته این عنوان دانسته بود. او سال گذشته نیز جایزه دوسالانه «روت لیتل س‌تر» در ریاضیات را به خود اختصاص داده بود، جایزه‌ای که انجمن ریاضیات آمریکا به زنان تاثیرگذار در حوزه ریاضیات اهدا می‌کند. علاوه بر این‌ها وی جوایز ارزنده و معتبر دیگری را از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی جهان دریافت کرده است که در ادامه فهرستی از این جوایز را با هم می‌خوانیم.
جایزه فیلدز (۲۰۱۴)، جایزه کلی (۲۰۱۴)، جایزه راث لایتل س‌تر (٢٠١٣)، جایزه ویژه پیشرفت ریاضیات محض (۲۰۰۹)
بورسیه پژوهشی موسسه ریاضیات کلی (۲۰۰۴)، بورسیه دانشگاه هاروارد (۲۰۰۳)، بورسیه مریت دانشگاه هاروارد (۲۰۰۳)، بورسیه آی‌پی‌ام (موسسه فیزیک نظری و ریاضیات ایران - ۱۹۹۹- ۱۹۹۵)، مدال طلای المپیاد بین‌المللی ریاضیات (کانادا، ۱۹۹۵) و مدال طلای المپیاد بین‌المللی ریاضیات (هنگ‌کنگ، ۱۹۹۴).
در جست‌وجوی ذات پژوهش
فیلم مورد علاقه او «داگویل» است. سلیقه او در فیلم، نشان‌دهنده ذات پژوهش اوست که شامل تعیین مشخصات غیرطبیعی فرم‌های هندسی است. او می‌گوید: «گاهی اوقات احساس می‌کنم در یک جنگل بزرگ هستم و نمی‌دانم به کجا می‌روم. ولی به طریقی به بالای تپه‌ای می‌رسم و می‌توانم همه چیز را واضح‌تر ببینم. آنچه آنگاه رخ می‌دهد، واقعا هیجان‌انگیز است.» گفتنی است «جان وندراک» همسر وی نیز از پژوهشگران آی‌بی‌ام است و از او یک فرزند به‌نام «آناهیتا» دارد.
یادگار تدریس در المپیاد
«مریم میرزاخانی» از جمله دانش‌آموزان با استعداد المپیاد ریاضی بود. وی بعد‌ها همزمان با تحصیل در رشته ریاضی، به تدریس در دوره‌های المپیاد ریاضی می‌پرداخت و همچنین در طراحی سوال‌ها با استادان المپیاد همکاری می‌کرد. به همین دلیل با همکاری یکی از دوستانش به‌نام «رویا بهشتی‌زواره» کتابی درباره المپیاد ریاضی نوشت. «رویا بهشتی زواره» نیز دوره فوق‌دکترایش را در دانشگاه ام‌آی‌تی گذرانده است. این کتاب در دوره تابستانی المپیاد ریاضی، به ۴۰ دانش‌آموز بر‌تر کشور تدریس می‌شود. در این کتاب که «نظریه اعداد» نام دارد و انتشارات فاطمی آن را منتشر کرده، اصلیترین مباحث نظریه مقدماتی اعداد به‌گونه‌ای گرد آمده است که خواننده ضمن آشنایی مقدماتی با موضوع، توانایی‌های بیشتری در حل مساله نیز به‌دست می‌آورد.
خاطره تلخ یک سانحه
مریم میرزاخانی؛ سال ۱۳۷۶ و زمانی‌که در دوره کار‌شناسی در دانشگاه صنعتی شریف تحصیل می‌کرد، به همراه تیم دانشگاه برای شرکت در بیست‌ودومین دوره مسابقات ریاضی دانشجویی به اهواز سفر کرد، ولی اتوبوس دانشجویان شریف در مسیر برگشت خود از اهواز به تهران دچار حادثه شد. اتوبوس حامل دانشجویان دانشگاه شریف، حوالی پل‌دختر در استان لرستان از جاده به دره سقوط کرد و دو راننده و هفت‌نفر از دانشجویانی که در اتوبوس بودند، کشته و چندنفر هم زخمی شدند. در این بین غم سنگینی جامعه ریاضیات ایران را فراگرفت، چراکه فعالان این حوزه می‌دانستند چه استعدادهای درخشانی در آن اتوبوس بودند. در این حادثه شش‌نفر از دانشجویان نخبه ریاضی دانشگاه صنعتی شریف به نام‌های «آرمان بهرامیان»، «رضا صادقی» (برنده دو مدال طلای المپیادجهانی)، «علی‌رضا سایه‌بان»، «علی حیدری»، «فرید کابلی»، دکتر «مجتبی مهرآبادی» و «مرتضی رضایی» دانشجوی دانشگاه تهران که اغلب از برگزیدگان المپیادهای ملی و بین‌المللی ریاضی بودند، ناباورانه جان باختند.
گرامیداشت خاطره «ارشمیدس» با سکه طلا
جایزه «فیلدز» یا نشان «فیلدز» (Fields Medal) جایزه‌ای است که هر چهارسال یک‌بار به ریاضیدانان جوان (کمتر از ۴۰ سال) که کار ارزنده‌ای در ریاضی انجام داده باشند، در جریان کنگره اتحادیه جهانی اهدا می‌شود. اینجایزه به ابتکار «جان چارلز فیلد»، ریاضیدان کانادایی برقرار شده است. جایزه «فیلدز» به‌طور رسمی از سال ۱۹۵۴ اهدا می‌شود. به دلیل اهمیت اینجایزه، برخی از کار‌شناسان اینجایزه را «نوبل ریاضیات» می‌‌نامند. گفتنی است جایزه نوبل در رشته ریاضی اهدا نمی‌شود. اینجایزه درواقع یک مدال به شکل سکه است که همراه ۱۵هزاردلار کانادا اهدا می‌شود. سکه از طلا ساخته شده که روی آن تصویر نیم‌رخ «ارشمیدس» حکاکی شده است. این مدال برای اولین‌بار به دو ریاضیدان به نام‌های «لارس آلفُرس» و «جسه داگلاس» اهدا شد.
تبریک روحانی به میرزاخانی
رییس‌جمهور روز چهارشنبه در پیامی به پروفسور مریم میرزاخانی، کسب بر‌ترین جایزه ریاضیات در جهان را تبریک گفت. به گزارش «شرق» به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری؛ بخشی از پیام حجت‌الاسلام حسن روحانی به این شرح است: «خانم پروفسور مریم میرزاخانی، کسب بر‌ترین جایزه ریاضیات در جهان را به شما تبریک می‌گویم. امروز ایرانیان می‌توانند به خود ببالند که اولین زن برنده جایزه «فیلدز» هموطن آنان است؛ آری باید که شایستگان بر صدر نشینند و قدر ببینند. همه ایرانیان در هر کجای جهان سرمایه‌های ملی این مرز و بوم هستند و من به نمایندگی از ملت ایران تلاش‌های علمی شما را ارج می‌نهم. امیدوارم زندگیتان همواره سرشار از شادکامی و موفقیت باشد.»
مدال «فیلدز» و همگانی‌کردن ریاضیات در ایران
هوشنگ شرقی- مدیرداخلی مجله ریاضی برهان متوسطه ۲قرنی که ابتدای آن مصادف با سال جهانی ریاضیات بود و همه پیشرفت‌های علمی به نوعی با نام ریاضیات گره خورده‌اند، سخن‌گفتن از اهمیت ترویج دانش ریاضی و همگانی‌کردن آن، بسیار بدیهی به‌نظر می‌رسد؛ اگرچه با کمال شوربختی در سرزمین ما یعنی سرزمین خوارزمی‌ها، بیرونی‌ها، خیام‌ها و کاشانی‌ها این امر به غایت مغفول مانده است، اما کمتر کسی هست که به آن اذعان نداشته باشد. هرازچندگاهی اتفاقی می‌باید که این مهم یادآوری شود و این اتفاق،گاه تلخ، همچون فقدان بزرگوارانی مانند «پرویز شهریاری»، «عبدالحسین مصحفی»، «منوچهر وصال»، «احمد بیرشک» و... است و‌گاه شادی‌آفرین است مانند کسب مدال‌های بر‌تر المپیاد ریاضی توسط دانش‌آموزان و دانشجویان کشورمان یا کسب جوایز بر‌تر توسط استادان ریاضی کشور و بهترین خبر که دیروز به دستمان رسید، یعنی کسب معتبر‌ترین جایزه بین‌المللی ریاضیات - مدال «فیلدز» - توسط یک ریاضیدان ایرانی برای نخستین‌بار و طرفه آنکه این ریاضیدان یک بانوی ایرانی است که با درخشش خود نه‌تن‌ها نام ایران و ایرانی را بر بلندای افتخارات علمی جهان به ثبت رسانده، بلکه نخستین زنی است که از ابتدای تاسیس اینجایزه تاکنون، موفق به کسب آن شده. به‌نظر من این نتیجه گرانقدر، دو پیام برای مسوولان و متولیان امر آموزش و تعلیم و تربیت کشورمان دارد: نخست آنکه جایگاه دختران و زنان را در اعتلای علمی کشورمان به رسمیت بشناسند و حق مسلم آنان را در اهتزاز کرسی‌های مختلف در این عرصه انکار نکرده و به آنان واگذار کنند. دیگر آنکه با کمک به ترویج دانش ریاضی در کشورمان و به‌خصوص در میان دختران دانش‌آموز، گامی اساسی در راستای ترویج دانش ریاضی و همگانی‌کردن آن بردارند. موانع و مشکلات در این مسیر کدامند؟ به جای هر پاسخی ترجیح می‌دهم بخشی از مصاحبه «مریم میرزاخانی» را با «گاردین»، پس از اهدای جایزه «فیلدز» به ایشان، عینا نقل کنم:
چه جریانات و عواملی بیشترین تاثیر را در آموزش ریاضی شما داشتند؟
جواب: من از چند جهت خوشبخت بودم. وقتی من تحصیلات ابتدایی‌ام را تمام کردم، جنگ تمام شده بود و اگر من ۱۰سال زود‌تر به دنیا آمده بودم، بخت زیادی نداشتم. من در تهران به یک دبیرستان معتبر به نام فرزانگان رفتم که معلمان بسیار خوبی داشت و در آنجا دوستان خوب و هم‌عقیده‌ای داشتم که داشتن آن‌ها در رسیدن به موفقیت، کمک بسیاری به شما می‌کند. مدرسه ما نزدیک خیابانی بود که در آن پر از کتابفروشی بود و به یاد دارم که وقتی در این خیابان شلوغ قدم می‌زدیم به داخل کتابفروشی‌ها می‌رفتیم و برخلاف بیشتر مردم، کتاب‌ها را فقط ورق نمی‌زدیم بلکه همیشه کتاب‌های مختلف زیادی می‌خریدیم. همچنین مدرسه ما یک خانم مدیر بسیار قوی و مصمم داشت که امکانات زیادی را مانند دبیرستان‌های پسرانه برای ما فراهم می‌کرد.
پایان سخن، نقل‌قولی است از «جورج سارتون» تاریخ‌نگار معاصر: «تاریخ ریاضیات شادی‌آور است، زیرا پیش‌روی ما، چشم‌اندازی از یک رشته بی‌پایان پیروزی‌های اندیشه انسانی را می‌گستراند. پیروزی‌هایی که با شکست‌ها از میدان به در نرفته است و به ما یاری می‌رساند بدبینی را از خود دور کنیم.»