اعتماد: بررسی آمارهای رسمی از نرخ بی‌سوادی طی سال‌های گذشته نشان می‌دهد با گذشت ۳۵ سال از تشکیل سازمان نهضت سوادآموزی، ایران در جایگاه مناسبی از نظر سوادآموزی قرار ندارد. در حال حاضر و بر اساس آمارهای یونسکو، در میان ۱۶۴ کشور جهان در رتبه هشتاد و ششم سوادآموزی قرار گرفته‌ایم. سرشماری سال ۹۰ هم نشان داد نزدیک به ۱۰ میلیون از جمعیت کشور و چیزی حدود ۱۵ درصد بی‌سواد هستند. این تعداد جدا از افرادی است که سواد خواندن و نوشتن دارند اما کم‌سواد محسوب می‌شوند. با احتساب ۱۰ میلیون جمعیت دارای تحصیلات ابتدایی و کم‌سواد و همچنین ۱۰ میلیون جمعیتی که تا مقطع راهنمایی بیشتر تحصیل نکرده‌اند، ۵۲ درصد جمعیت کشور بی‌سواد یا دارای تحصیلات ابتدایی و سیکل هستند که براساس نظر کار‌شناسان در خطر بازگشت به بی‌سوادی قرار دارند.
گزارش مرکز آمار از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های ۵۵، ۶۵، ۷۵، ۸۵و ۹۰ نشان می‌دهد میزان باسوادی مردان در جمعیت ۶ ساله و بیشتر، به ترتیب ۹/ ۵۸، ۰/ ۷۱، ۷/ ۸۴، ۷/ ۸۸ و ۴/ ۸۸ درصد و در زنان به ترتیب ۵/ ۳۵، ۱/ ۵۲، ۲/ ۷۴، ۳/ ۸۰، ۰۵/ ۸۱ درصد بوده است. اگرچه این درصد‌ها طی ۳۰ نشان‌دهنده کاهش درصد بی‌سوادی است. اما وجود ۱۰ میلیون بی‌سواد مطلق در سال ۹۰ آمار چندان قابل دفاعی برای عملکرد ۳۰ ساله سازمان نهضت سوادآموزی نیست.
در سال ۱۳۵۸ که نهضت سوادآموزی تشکیل شد حدود ۱۴ میلیون از جمعیت ۳۶ میلیونی ایران بی‌سواد بودند. به عبارتی در سال ۱۳۸۵ جمعیت بی‌سواد بالای؟ سال کشور ۴۰/ ۱۵ درصد بوده است. این آمار در سال ۱۳۹۰ به ۲۵/ ۱۵ درصد رسیده است. گزارش‌های سازمان نهضت سوادآموزی نشان می‌دهد از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ تنها تعداد ۱۱۸۲۶۱ نفر بی‌سواد در جمعیت ۶ ساله و بالا‌تر کاهش پیدا کرده است. تعدادی که نشان می‌دهد با وجود پیگیری طرح‌هایی چون طرح ضربتی، طرح سوادآموزی کارگران، طرح سوادآموزی نیروهای مسلح، طرح مدارس، طرح مساجد، طرح آموزش مکاتبه‌یی، طرح سوادآموزی در زندان‌ها، طرح لازم‌التعلیم، مراکز یادگیری محلی، طرح آموزش فرد به فرد و…افزایش تعداد باسوادان چندان چشمگیر نبوده است.
رییس سازمان: عملکردمان قابل دفاع است
براساس برنامه پنجم توسعه بی‌سوادی باید تا پایان سال ۹۴ در گروه سنی کمتر از ۵۰ سال ریشه‌کن شود، کمتر از دو سال مانده به پایان این برنامه علی باقرزاده، رییس سازمان نهضت سوادآموزی در توضیح عملکرد این سازمان به «اعتماد» می‌گوید: تا پایان برنامه توسعه دو سال زمان داریم. مصمم هستیم از این دو سال نهایت استفاده را بکنیم. در حال حاضر هم وضعیت خوبی داریم.
باقرزاده ادامه می‌دهد: «عملکرد ما در طول ۳۰ سال قابل دفاع بوده است. درطول ۳۰ سال ۳۵ درصد نرخ باسوادی را افزایش دادیم. در سال۵۸، ۵۰ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال بی‌سواد بودند. در سال ۹۳، ۸۵ درصد باسوادند. بعضی از کشور‌ها سابقه ۱۳۰-۱۲۰ ساله برای مبارزه با بی‌سوادی دارند و سازمان عملکرد خوبی داشته است.»
وضعیت سواد در گروه‌های مختلف سنی
براساس سرشماری سال ۹۰ از کل جمعیت ۶ ساله و بالا‌تر کشور چیزی حدود ۱۰ میلیون نفر یعنی ۴/ ۱۴ درصد جمعیت بی‌سواد بودند. این آمار برای مردان ۵/ ۱۰ درصد و برای زنان ۳/ ۱۸ درصد اندازه‌گیری شد. این آمار‌ها نشان می‌دهد نرخ بی‌سوادی در مناطق شهری۶/ ۱۰ درصد و در مناطق روستایی ۲۴ درصد بوده است. توزیع جنسی و جغرافیایی جمعیت بی‌سواد در سال ۱۳۹۰ هم بیانگر این است که از کل بی‌سوادان کشور، ۹/ ۵۲ درصد قدر سهم مناطق شهری و ۱/ ۴۷ درصد قدر سهم مناطق روستایی بوده‌اند. این آمار برای مردان ۸/ ۳۶ درصد و برای زنان ۲/ ۶۳ درصد بوده است.
از کل جمعیت چهار میلیون و ۴۳۷ هزاری ۹-۶ ساله‌های سال ۹۰، ۲۳۶ هزار و ۵۳۸ نفر بی‌سواد بوده‌اند. این تعداد با وجود قرار داشتن در سن تحصیل، دور از مدرسه و به عبارتی بازمانده از تحصیل بوده‌اند. تعداد بی‌سوادان این گروه سنی ۲۳۶۵۳۸ نفر یعنی ۴/ ۲ درصد کل بی‌سوادان بوده است. از این رقم تعداد ۱۱۹۲۴۹ نفر یعنی ۴/ ۵۰ درصد به مردان و ۱۱۷۲۸۹ نفر یعنی ۶/ ۴۹ درصد به زنان و همچنین ۱۴۱۴۸۶ نفر معادل ۸/ ۵۹ درصد به مناطق شهری و ۹۵۰۵۲ یعنی ۲/ ۴۰ درصد به مناطق روستایی تعلق داشته‌اند. تعداد بی‌سواد در گروه سنی۲۹-۱۰، ۸/ ۹ درصد کل بی‌سوادان و معادل ۹۵۰ هزار نفر است. از این رقم تعداد ۴۱۵ هزار و ۲۴۲ نفر یعنی حدود ۷/ ۴۳ درصد به مردان و ۳/ ۵۶ درصد به زنان و همچنین ۶/ ۴۳ درصد به مناطق شهری و ۴/ ۵۶ درصد به مناطق روستایی اختصاص یافته است.
از کل جمعیت ۴۹-۳۰ ساله ۳/ ۸۷ درصد معادل ۱۸ میلیون و ۷۵۸ هزار نفر باسواد بوده‌اند. در مقابل تعداد بی‌سواد در این گروه سنی حدود ۸/ ۲۵ درصد کل بی‌سوادان یعنی دو میلیون و ۵۰۵ هزار نفر بوده است. از این رقم ۶/ ۳۲ درصد به مردان و ۴/ ۶۷ درصد به زنان و همچنین ۴/ ۴۷ درصد به مناطق شهری و ۶/ ۵۲ درصد به مناطق روستایی اختصاص یافته است. تعداد بی‌سوادان این گروه سنی ۶/ ۳۵ درصد کل بی‌سوادان یعنی سه میلیون و ۴۵۶ هزار نفر بوده است. از این رقم ۶/ ۳۵ درصد به مردان و ۴/ ۶۴ درصد به زنان و همچنین ۳/ ۴۶ درصد به مناطق شهری و ۷/ ۵۳ درصد به مناطق روستایی تعلق گرفته است. رییس سازمان نهضت سواد آموزی در گفت‌وگو با «اعتماد» خبر داد که از مجموع سه میلیون و ۴۵۳ هزار نفر در گروه سنی ۴۹-۱۰ سال که در سرشماری سال ۹۰ خود را بی‌سواد اعلام کرده بودند، حدود ۳۰۰ هزار نفر باسواد شده‌اند. باقرزاده ادامه می‌دهد: از این تعداد ۴۳۰ هزار نفر تبعه خارجی داریم که تکلیفی در قبال آن از منابع دولتی نداریم. ۱۰۰ هزار نفر آموزش‌ناپذیر هستند. مثلا ضریب هوشی کمتر از ۶۰ دارند و دچار معلولیت‌های ذهنی هستند. ۹۰۰ هزار نفر هم سابقه مدرک نهضت سوادآموزی را دارند و کم‌سواد محسوب می‌شوند.
با احتساب یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر از مجموع سه میلیون و ۴۵۶ هزار نفر گروه سنی ۴۹-۱۰ سال همچنان بی‌سوادند که ۶۰۰ هزار نفر از این افراد از اعضای خانواده دانش‌آموزان هستند و طرحی در سطح مدرسه برای باسواد کردن آن‌ها قابل اجراست. به گفته باقرزاده قرار است هر مدرسه ۱۰ نفر از اعضای خانواده دانش‌آموزان را برای باسواد کردن پوشش دهد. ۴۳۰ هزار نفر از افراد بی‌سواد هم به گفته رییس سازمان نهضت سوادآموزی ناشناخته‌اند و اطلاعاتی از آن‌ها به ثبت نرسیده است. همچنین از گروه سنی ۲۰ -۱۰ ساله‌ها ۷۲ هزار نفر سابقه تحصیلی ثبت شده ندارند.
رتبه‌بندی استان‌ها از نظر درصد سواد
بالا‌ترین درصد باسوادی ۴۹-۱۰ ساله‌ها به استان مازندران با ۷/ ۹۵ درصد و پایین‌ترین آن به استان سیستان و بلوچستان با ۶/ ۷۶ درصد اختصاص یافته است. براساس گزارس سازمان نهضت سوادآموزی، اگر بر این اساس استان‌ها را به سه گروه بالا‌تر از میانگین، در حد میانگین و پایین‌تر از میانگین کشوری تقسیم کنیم، استان‌های مازندران، سمنان، اصفهان، البرز، تهران، یزد، گیلان، خراسان رضوی، فارس، مرکزی و قم به عنوان استان‌های بالا‌تر از میانگین کشوری و استان‌های همدان، خراسان جنوبی، زنجان، قزوین، آذربایجان شرقی، ایلام، چهارمحال و بختیاری، کرمانشاه، گلستان، هرمزگان، اردبیل، کهگیلویه و بویراحمد، بوشهر و خوزستان به عنوان استان‌های در حد میانگین کشوری و استان‌های خراسان شمالی، کرمان، لرستان، کردستان، آذربایجان غربی و سیستان و بلوچستان به عنوان استان‌های پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
اعمال محدودیت برای بی‌سوادان
وجود ۱۰ میلیون بی‌سواد طی چند وقت گذشته هشدار دولتمردان دولت یازدهم از جمله اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس‌جمهور را به دنبال داشت. جهانگیری با بیان اینکه در زمینه ریشه‌کنی بی‌سوادی از جایگاه مطلوبی در سطح دنیا برخوردار نیستیم، گفت: دولت نمی‌تواند نسبت به جمعیت بی‌سواد کشور بی‌تفاوت باشد و برای ریشه‌کنی بی‌سوادی از هیچ تلاشی دریغ نخواهد کرد. این هشدار‌ها اجرای طرح‌هایی همچون سلب امتیازات شهروندی از بی‌سوادان را از سوی مسوولان سازمان نهضت سوادآموزی مطرح کرد. باقرزاده در مورد محدودیت‌های اعمال شده برای افراد بی‌سواد می‌گوید: طرحی تهیه کردیم که براساس آن به افراد بی‌سواد زیر ۵۰ سال اجازه داده می‌شود طی دوسال به صورت رایگان باسواد شوند. اگر این افراد در این مدت از این فرصت استفاده نکردند یکسری امتیازات از آن‌ها سلب می‌شود. او ادامه می‌دهد: در صورت تصویب از سوی دولت این محدودیت‌ها شامل ممنوعیت و محدودیت بی‌سوادان در گرفتن مجوز‌ها و موافقت‌های اصولی، پروانه کسب، گواهینامه رانندگی، تسهیلات بانکی و محدودیت در برداشت یارانه می‌شود. در حال حاضر سازمان نهضت سوادآموزی برای کاهش آمار بی‌سوادی طرح‌هایی همچون طرح آموزش نفر به نفر را دنبال می‌کند که براساس آن هزینه باسواد کردن هر فرد ۵۰۰ هزار تومان تعیین شده که سازمان مکلف می‌شود براساس قرارداد به فرد آموزش‌دهنده پرداخت کند.
عملکرد سازمان طی ۱۰ سال
بعد از سرشماری سال ۸۵ و آماری که نشان می‌داد عملکرد این سازمان در فاصله ۱۰ سال بین دو سرشماری ۸۵ تا ۷۵ تنها باعث کاهش ۵/ ۱ درصد از جمعیت بی‌سوادان شده است، پیشنهاد انحلال سازمان نهضت سوادآموزی مطرح شد.
نهایتا در سال ۱۳۹۰ با توجه به رشد نرخ باسوادی سازمان نهضت سوادآموزی به یکی از معاونت‌های سازمان آموزش و پرورش تبدیل و واحدهای استانی آن در وزارت آموزش و پرورش ادغام شد. در حال حاضر این سازمان بودجه خود را از آموزش و پرورش دریافت می‌کند. بودجه این سازمان در سال ۹۳ با ۲۴ درصد افزایش با احتساب درآمد‌ها و تملک و هزینه پرسنلی به ۲۵۰ میلیارد تومان رسید. قاسم جعفری، دبیر کمیسیون آموزش مجلس در مورد وضعیت بی‌سوادی به «اعتماد» می‌گوید: در مجموع زحمت خوبی کشیده شده اما ما با توجه به شرایطی که داریم و آمارهایی که داده می‌شود باید بتوانیم روش‌های نوین‌تری را در پیش بگیریم. افراد لازم‌التعلیم و کسانی که زیر ۴۰ هستند و باید بی‌سواد نباشند تعداد زیادی است. این برای جامعه ما با همه تلاش‌هایی که شده و مورد تقدیر سازمان‌های بین‌المللی قرار گرفته کم است.
او ادامه می‌دهد: باید ببینیم مشکل دقیقا چیست که هنوز بی‌سواد مطلق داریم. آیا درست گزارش نمی‌کنند یا برنامه‌های ما درست نیست. شاید عدم وجود الزام‌آوری در برنامه‌ها باعث شده که افراد لزومی به آموزش دیدن نمی‌بینند. جعفری توضیح می‌دهد: باید سیاست‌های تشویقی گذاشت که افراد تمایل پیدا کنند. از طرفی وجود جنبه‌های الزام‌آور نیز ضروری است. در بعضی از کشور‌ها مثلا در قبال تقاضای تسهیلات توسط افراد از آن‌ها عدم سوءپیشینه می‌خواهند که آیا به خاطر بی‌سوادی موجب ضرر و زیان به دیگران نشده‌اید. ممکن است خیلی از بازماندگان از تحصیل ما کودکان کاری باشند که به دنبال کار رفته و دیگر کسی از او خبری ندارد. باید برای این‌ها اقدامات جدی انجام شود. حجت‌الله درویش‌پور، عضو کمیسیون آموزش هم در مورد عملکرد سازمان نهضت سوادآموزی به «اعتماد» می‌گوید: نهضت سوادآموزی در آغاز کار یعنی تا دهه اول عملکرد خوبی داشت ولی در یک دهه آخر سازمانی تشریفاتی شده و کارایی قابل قبولی ندارد. دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد. از جمله اینکه برای استقبال بی‌سوادان از باسواد شدن چقدر فرهنگ‌سازی کردیم. شرایط ویژه‌یی می‌خواهد که بی‌سواد‌ها تشویق بشوند. مورد دیگر اینکه عملکرد نهضت بیشتر به سمت گزارش کار دادن پیش رفته است تا اینکه بی‌سوادی را کم کند و به مرز مطلوب برساند. البته مشکلات اقتصادی افراد جامعه هم تاثیرگذار است. بی‌سواد‌ها اکثرا از طبقه پایین جامعه هستند که یا وقت نداشته‌اند یا در محیط‌هایی مثل روستاهای دوردست زندگی می‌کردند که نهضت سوادآموزی به آن‌ها دسترسی کمتری دارد. بالا بودن سن بعضی از بی‌سوادان که دیگر توانایی خوبی در یادگیری نداشتند. این‌ها مجموعه عواملی است که باعث عدم موفقیت نهضت سوادآموزی می‌شود. بی‌سوادی بیش از ۱۵ درصد جمعیت کشور در حالی است که براساس تحقیقات، بی‌سوادی با وضعیت آسیب‌های اجتماعی رابطه نزدیکی دارد.