ايران امروز

نشريه خبری سياسی الكترونيك

Iran Emrooz (iranian political online magazine)

iran-emrooz.net | Fri, 25.01.2013, 21:52
قطع دسترسی ایران به پایگاه‌های علمی

بی بی سی / ابراهیم خندان

امید فاطمی رئیس پژوهشگاه فناوری اطلاعات گفته که “شرکت الزویر که دو منبع اسکوپوس و ساینس دایرکت را در اختیار دارد از ۱۱ ژانویه سال ۲۰۱۳ میلادی دسترسی ۶۹ عضو خود در ایران را به این سایت‌ها به دلیل پرداخت نشدن حق عضویت آن‌ها قطع کرده است.”

گفتگوی آقای فاطمی با خبرگزاری دانشجویان ایران در باره مشکلات دانشگاههای ایران در زمینه پرداخت حق اشتراک پایگاههای علمی بین المللی، بطور وسیعی در جامعه علمی ایران منتشر شده‌است و از آن به عنوان یکی دیگر از نتایج تحریم‌های جهانی علیه ایران یاد شده است.

آقای فاطمی مشکلات تامین اعتبار خرید پایگاهها و همچنین مرجع محاسبه نرخ ارز را از جمله دلایل بروز این مشکل عنوان کرده است. از نظر آقای فاطمی، عدم پرداخت حق اشتراک، باعث مختل شدن دسترسی بعضی از دانشگاهها به بعضی از پایگاه‌های اطلاعاتی شده است و این عدم پرداخت به دلیل کمبود بودجه است و نه مسدود شدن راه انتقال یا عدم همکاری ناشران.

پرسش این است که چه عاملی موجب بروز این مشکل شده است؟

پایگاه های اطلاعات علمی

نتایج کارهای پژوهشی دانشوران در قالب مقاله‌های علمی در نشریه‌های تخصصی (مجله، کتاب، مجموعه مقاله های ارائه شده در کنفرانس‌ها، اسناد ثبت اختراع، و اسناد الکترونیکی و چند رسانه‌ای) منتشرمی‌شود. تنوع موضوع‌های پژوهشی و گستردگی جغرافیایی پژوهشگاه‌ها و همچنین ضرورت دسترسی آسان و سریع به اطلاعات، گردآوری نشریات با موضوع مشترک در یک مجموعه را که به آن پایگاه اطلاعاتی می‌گویند، الزامی می‌کند.

از سوی دیگر، همین تنوع موضوع و گستردگی فیزیکی موجب بوجود آمدن تعداد زیادی پایگاه اطلاعات علمی با زبان‌ها و موضوع‌های مختلف در جهان شده است. در ایران نیز تعدادی از این پایگاه‌ها از سال‌ها پیش تشکیل شده‌اند و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته اند. تنوع زبان و موضوع، کار دسترسی و استفاده از بسیاری از این بانک‌ها را در عمل ناممکن می کند. به همین دلیل برخی از شرکت‌های انتشاراتی با گردآوری پایگاهها علمی در زیر یک سقف (بطور عمده با زبان انگلیسی) دسترسی به آنها را برای جامعه علمی ساده‌تر و کم هزینه‌تر کرده‌اند.

دسترسی به این پایگاه‌ها گران است چون گردآوری، باز نشر و از همه مهمتر ارزیابی و داوری مقاله‌های علمی، انتشار نشریه‌های معتبر را مشکل و پرهزینه می‌کند. نشریات علمی همچنین از درآمدهای معمول دیگر نشریات نیز بی بهره‌اند. تنها راه درآمد برای آنها فروش مستقیم بخش یا کل مطالب منتشر شده در نشریه (معمولا مقالات علمی) است. ارزش یک مقاله چند صفحه‌ای بسته به ناشر، موضوع و اعتبار علمی نشریه گاه تا چند ده دلار نیز می رسد.

بطور معمول مراکز پژوهشی و دانشگاهها با توجه به تعداد زیاد پژوهشگران و تنوع طرح‌های تحقیقاتی، نیازمند خرید تعداد زیادی مقاله در طی یک سال هستند که هزینه آن قابل توجه است. این نکته‌ایست که شرکت‌های انتشاراتی از آن استفاده می‌کنند و بجای فروش مقاله، بانک‌های اطلاعاتی خود را به اشتراک می‌گذارند.

قراردادهای عقد شده بین ناشر و دانشگاه تعیین کننده چگونگی و مقدار مجاز استفاده و همچنین هزینه اشتراک است. به علت گران بودن این نوع خدمات و محدود بودن منابع مالی دانشگاهها، بطور معمول ناشر و خریدار در زمینه چگونگی پرداخت حق اشتراک همکاری می کنند.

ضرورت دسترسی به پایگاه‌ها

پژوهشگران در هر رشته‌ای نیازمند دسترسی به نتایج کار گروه های دیگری که در آن زمینه یا مرتبط با موضوع آنها کار کرده‌اند، هستند تا از دوباره کاری و اتلاف سرمایه و وقت پرهیز کنند. همچنین ادامه کار و تغییر و بهبود روش‌های پژوهشی گرو‌ه‌های دیگر، یکی از متداول ترین کارهای پژوهشی در جامعه علمی است.

مهمترین اسباب کسب این آگاهی‌ها استفاده از مقالات علمی منتشر شده در نشریات است و اضافه شدن بیشتر از دومیلیون مقاله در سال به مجموعه مقالات سال‌های پیش، کار جستجو و دستیابی به مقاله مورد نظر پژوهشگر را بسیار مشکل می‌کند. در اینجاست که ضرورت استفاده از پایگاه‌های علمی روشن می‌شود. به بیان دیگر ارتباط علمی با جهان بیرون برای دانش‌پیشگان یک مجموعه تحقیقاتی، بدون وجود این پایگاه‌ها غیر ممکن به نظر می‌رسد.

تحریم یا سوء مدیریت

مشکل بوجود آمده در دسترسی به بانک‌های اطلاعاتی در دانشگاههای ایران مشکل تازه‌ای نیست و پیش از این نیز وجود داشته است. اگر چه تغییرات وضعیت پولی در ایران که بخشی از آن حاصل تحریم‌های بین‌المللی است در تشدید این مشکل بی تاثیر نبوده است. تغییرات نرخ ارز و چند نرخی شدن آن در ایران موجب شده است که همه بخش‌هایی که بودجه خود را بر اساس نرخ ارز در ابتدای سال محاسبه کرده بودند با مشکل جدی روبرو شوند.

این موضوع سایه خود را بر روی همه فعالیت‌های اقتصادی در ایران گسترده است. در این میان پرداخت هزینه‌هایی که چندان ضروری به نظر نمی‌رسند با مشکلات بیشتری روبروشده‌است. از دید برخی از مسئولان، حق‌اشتراک انجمن‌های علمی و آبونمان پایگاه‌های علمی از آن دسته هزینه های غیرضروری محسوب می‌شوند که پیش از این نیز در تخصیص اعتبار به آنها چندان جدی عمل نمی‌شد و حالا نیز می‌توان آنها را نادیده گرفت.

آقای فاطمی با اشاره به مشکلات سال جاری دانشگاهها در زمینه بودجه ها به صراحت می گوید که “در سال جاری علاوه بر کم شدن اعتبارات دانشگاهها، ارز تهیه این منابع در اختیار دانشگاهها قرار داده نشده است.”

کارشناسان آموزش‌عالی در ایران بر این عقیده‌اند که سوءمدیریت‌ها بیش از تحریم‌ها به بدنه آموزش‌عالی کشور ضربه زده‌است و این سوءمدیریت نیز فقط مختص به مدیران ارشد اجرایی و تقنینی در یک دوره خاص نیست. آنها می‌گویند در گذشته مشاهده شده است که بودجه‌های پژوهشی و اعتبارهای ارزی ای که برای تامین اینگونه نیازها به دانشگاه‌ها تخصیص داده شده، صرف هزینه‌های عمرانی یا حقوق و مزایای پرسنل شده‌است.

سیاست‌ها و برنامه‌های زیادی برای توجیه و تشویق دانشگاه‌ها در استفاده صحیح از این بودجه‌ها تنظیم و ابلاغ و اجرا شده است ولی به دلایل زیادی که یکی از آنها پژوهش محور نبودن دانشگاه‌ها بوده این مسیرها راه به جایی نبرده است.

تحریم‌های بین المللی، همکاری علمی با دانشگاه‌های ایران را بجز سه دانشگاه صنعتی شریف، شهید بهشتی، و مالک اشتر؛ محدود نکرده‌است و ناشران نیز تا کنون بجز سه مورد قبل ادعایی در این باره نکرده‌اند. کما اینکه وقتی در سال‌های گذشته انتشارات انجمن علمی “اس پی آی پی” از فروش نشریات خود به ایران خودداری کرد با نامه اعتراضی انجمن فیزیک ایران عقب نشینی کرد و از ایران پوزش خواست.

به نظر می رسد حل این مشکل چندان پیچیده یا ناممکن نباشد کما اینکه آقای فاطمی نیز چند راه حل برای حل این مشکل ارائه داده اند. ولی به نظر می رسد که این راه حل‌ها یا در کوتاه مدت قابل دسترس نباشند یا به دلیل قوانین کپی رایت با مشکلات زیادی همراه باشند. علاوه بر این استفاده از بانک‌های اطلاعاتی رایگان نیز را نمی توان به عنوان راه حل محسوب کرد؛ چون این پایگاه‌ها چندان غنی و به روز نیستند.

تحریم یا سومدیریت، در هرحال این مشکلی جدی برای پژوهشگران و دانشجویان ایرانی است.