ايران امروز

یادی از حسن نزیه، چهره‌ی ملی و مبارز

حسن نزیه رئیس هیأت مدیره شرکت ملی نفت ایران در دولت مهدی بازرگان و رئیس کانون وکلای دادگستری ایران بود.

نزیه ده روز پس از انقلاب ۵۷ در مصاحبه‌ای با روزنامه کیهان اظهار داشت که «تأسیس «جمهوری ایران» با تصویب مجلس مؤسسان صحیح است نه ایجاد «جمهوری اسلامی» با این توضیح که جمهوری که اصولاً شامل حکومت مردم بر مردم است نمی‌تواند اسلامی باشد و قواعد و معیارهای اسلامی مغایرت صریح با نظام حاکمیت مردم دارد».

وی هم‌چننین اظهار داشت که «افزون بر این، اسلام در کادر مقتضیات خاص حکومت از اعتبار و منزلت معنوی ساقط می‌گردد».

حسن نزیه از اعضای موسس جمعیت حقوقدان‌های ایران و جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر است.

پیشینه

حسن نزیه زادهٔ ۱۳۰۰ خورشدی در تبریز و فرزند محمدعلی نزیه، از بازرگانان مشروطه‌خواه آن شهر است. وی نوه دکتر عبدالرحیم بهشتی (مشیرالاطبا) است که از پزشکان و نویسندگان دوره خود بود. در زمان محمدعلی‌شاه قاجار، خانه و محل کسب و کار پدر حسن نزیه به خاطر مشروطه‌خواهی توسط افراد حکومتی به غارت رفت.

حسن نزیه در سال ۱۳۲۳ از دانشگاه تهران دانش‌آموخته شد. وی لیسانسیه رشته قضائی از دانشکده حقوق تهران و دارای سابقه تحصیل و پژوهش حقوقی در سوئیس (از مرداد ۱۳۲۹ تا دی ۱۳۳۰) بود. وی سابقه پژوهش و کارآموزی در مسائل حقوقی و اداری و مالی بیمه اجتماعی در فرانسه را دارد و در سال ۱۳۳۱ نمایندگی ایران در کنفرانس جهانی بیمه‌های اجتماعی را بر عهده داشت.

حسن نزیه در سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰ از هواداران محمد مصدق شد و از اعضای فعال نهضت مقاومت ملی به رهبری آیت‌الله زنجانی بود. نزیه هم‌چنین از هم‌کاران نشریه راه مصدق، ارگان مقاومت ملی بود.

حسن نزیه در جریان محاکمه دکتر مصدق لایحه دفاعیه مفصلی برای او تهیه کرد که بخش‌هایی از آن مورد استفاده دکتر مصدق قرار گرفت.

نزیه مدتی نیز به عنوان مشاور حقوقی وزارت بهداری و بهزیستی مشغول به کار بود، در سال ۱۳۳۹ سمت دادیار را در دادسرای انتظامی وکلا به عهده گرفت و بعد به عنوان وکیل سرپرست این دادسرا مشغول به فعالیت شد. او چهار دوره عضو هئیت مدیره کانون وکلا بود.

نزیه و نهضت آزادی

حسن نزیه از جمله افرادی بود که در ۳۰ تیرماه ۱۳۳۹ به دعوت اللهیار صالح جهت احیای فعالیت سیاسی گردهم آمدند و جبهه ملی دوم را بنیان گذاردند. در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۴۰ همراه با مهندس بازرگان، دکتر یدالله سحابی، منصور عطایی و دیگران نهضت ملی را پایه گذاری نمود و در زمان تشکیل نهضت آزادی جزو اعضای موسس این جمعیت قرار گرفت. نزیه در جلسه تاسیس نهضت آزادی در منزل آیت الله فیروزآبادی بعد از مهندس بازرگان سخنرانی کرد.

در نهضت آزادی گرایشات مختلفی وجود داشتند. «یک سو جریانی با محوریت آیت‌الله طالقانی، دکتر سحابی، مهندس بازرگان و دکتر شیبانی و اعضای انجمن‌های اسلامی که بیشتر گرایشات مذهبی داشتند و در سوی دیگر جناحی که به جبهه ملی نزدیک‌تر بود. حسن نزیه در این گروه دوم قرار می‌گرفت. ملی‌گرایانی که هر چند به سکولاری جبهه ملی نبودند اما می‌خواستند نهضت آزادی چهره‌ای سیاسی و غیرمذهبی داشته باشد. (نقل از تاریخ ایرانی)

نامه سرگشاده نزیه به محمدرضاشاه در سال ۱۳۴۰ که دربرگیرنده انتقاداتی به حکومت وی بود بازتاب گسترده‌ای در میان سیاسیون و رسانه‌ها داشت.

وی در دوره پانزدهم کانون وکلا که متین دفتری ریاست آن‌را به عهده داشت، نایب رئیس کانون وکلا بود.

در نخستین جلسه هیئت مدیره جدید کانون وکلای دادگستری حسن نزیه با هشت رای از دوازده نفر حاضر به عنوان رئیس کانون وکلا انتخاب شد. بدین ترتیب کانون وکلا به‌طور کامل در دست مخالفین دولت و نزدیکان جبهه ملی و نهضت آزادی قرار گرفت.

نزیه در سال ۱۳۵۴ به میل و ابتکار شخصی طرح تأمین اجتماعی را برای کمک به بیمه‌های اجتماعی ایران تهیه و تنظیم کرد.

در پاییز ۱۳۵۶ همزمان با آغاز اعتراض‌ها علیه رژیم شاه ۵۴ تن از قضات، نامه‌ای سرگشاده به دیوان عالی‌ ارسال و حاکمیت شاهنشاهی را به نقض قانون اساسی، به ویژه استقلال قوه‌ قضاییه متهم کردند.

«کمی بعد از همین نامه‌نگاری‌ها بود که حسن نزیه و ۲۸ تن دیگر از چهره‌های ملی‌گرای مخالف رژیم از جمله مهدی بازرگان، یدالله سحابی، شاپور بختیار، احمد متین دفتری، عبدالکریم لاهیجی، آیت‌الله سیدرضا زنجانی و احمد صدر حاج‌ سیدجوادی «کمیته ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» را تاسیس کردند و در نخستین‌ قدم، نامه سرگشاده‌ای برای دبیرکل سازمان ملل ارسال داشتند و در آن با شرح‌ شکنجه مخالفان در زندان‌های رژیم، محاکمه نظامی سیاسیون و دستگیری خودسرانه و خشن انقلابیون، خواستار احیای اساس مشروطه و بازگشت آیت‌الله خمینی شدند.»(نقل از تاریخ ایرانی)

نزیه و علی امینی

وقتی در آستانه انقلاب دکتر امینی به وی خبر می دهد شاه عازم ترک ایران است و در صدد تشکیل شورای سلطنت بوده و می‌گوید شخصا موافقت دارد دو سوم اعضای این شورا از نیروهای ملی باشند، نزیه آن را مناسب تشخیص داده و پیغام شاه را حضورا به اطلاع آیت الله طالقانی می رساند، و از ایشان می‌خواهد تا راسا در این مورد تصمیمی را اتخاذ نماید و آیت الله خمینی را در عمل انجام شده قرار دهد، ولی ایشان این پیشنهاد را نمی پذیرند و از نزیه می‌خواهند به فرانسه برود و آیت الله خمینی را در جریان قرار دهد.

نزیه عازم فرانسه شد و در ۱۵ دی ماه ۱۳۵۷با آیت الله خمینی دیدار کرد و نظریات خود را در پیرامون شورای سلطنت، و نحوه انتقال قدرت برای وی بیان نمود... نزیه در چند ماهی که در سالهای ۵۷ و ۵۸ در دولت موقت حضور داشت.

نزیه در دولت بازرگان

حسن نزیه در دولت مهندس بازرگان به عنوان سرپرست شرکت نفت انتخاب شد. وی با تشکیل مجلس خبرگان مخالفت کرد و شایع است که وی با دادگاه های انقلاب هم مخالف بود و مخالفینش وی را در ارتباط با «حزب خلق مسلمان» و آیت الله سید کاظم شریعتمداری معرفی نموده و بعد از سخنرانی اعتراض آمیزش (خرداد ۵۸ در سمینار وکلای دادگستری) پخش کردند در بازرسی از منزل نزیه، مجلات سکسی و... پیدا شده است!

حسن نزیه در سال ۱۳۵۸ بیان کرد: «اگر ما فکر کنیم تمام مسائل سیاسی، اقتصادی و قضایی را می‌توانیم در قالب اسلامی بسازیم، آیات عظام هم می‌دانند این امر در شرایط حاضر نه مقدور است و نه ممکن و نه مفید.»

سخنرانی نزیه در خرداد ۵۸ در سمینار وکلای دادگستری جنجال آفرید. وی به شدت از وضعیت مملکت انتقاد کرد و گفت بعضی تصور می‌کنند، تمام مسائل سیاسی و اقتصادی و قضایی را می توانیم در قالب اسلام بسازیم. (روزنامه کیهان ۷ خرداد ۱۳۵۸)

نزیه و آیت الله بهشتی

آیت الله بهشتی به شدت به سخنان وی اعتراض کرد و درخواست محاکمه او را به علت مخالفت با نظام اسلامی نمود.

حسن نزیه در واکنش گفته بود: با چماق تهدید و تکفیر نمی‌توان به مملکت خدمت کرد و اینگونه شما همه را دفع می کنید.

علاوه بر آیت الله بهشتی، آیت الله مفتح و شماری دیگر از روحانیون وی را بخاطر سخنرانی نزیه در خرداد سال ۵۸ زیر سؤال بردند. چندی بعد، دادگاه انقلاب به خاطر سخنان نزیه در کنگره وکلای دادگستری و به اتهام «اهانت به اسلام و احکام اسلامی» وی را به دادگاه فراخواند و از سوی آیت‌الله علی قدوسی دادستان کل انقلاب متهم به «حیف و میل بیت‌المال» هم شد و لقب «ضدانقلاب» گرفت. نزیه مجبور شد از ایران برود.

در روزهای ابتدایی مهر ۵۸ اختلاف حسن نزیه رییس شرکت نفت ایران و حجت الاسلام اشراقی نماینده آیت الله خمینی در مسایل نفتی در شرکت نفت به روزنامه‌ها کشیده شد، این جنجال برای برکناری نزیه تفسیر می‌شد.

وی در یک مصاحبه گفت: من به عنوان یک ایرانی لائیک و آزادی خواه با عملکرد آیت الله خمینی و جمهوری اسلامی از همان آغاز و در کمال قاطعیت مخالفت کردم.

درگیری‌های حسن نزیه با چهره‌های انقلابی آنچنان بالا گرفت که چند ماه بعد اندکی پیش از تسخیر سفارت و استعفای دولت موقت به جدایی او از دولت انجامید.

منبع: ویکی پدیا