ايران امروز

نصر حامد ابوزید، روشنفکر مسلمان مصری درگذشت

دویچه وله: نصر حامد ابوزید از پیشروترین روشنفکران دینی جهان بود. روش او برای قرائتی نوین از قرآن خشم اسلام‌گرایان سنتی را برانگیخت و او را به ترک میهنش ناچار ساخت. آرا و نظرات ابوزید روز به روز بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

«زبان قرآن زبانی انسانی است و تأویل و تفسیر آن هم باید منطبق با تحول داده‌های تاریخی و اجتماعی جوامع انسانی تغییر و تطور یابد.» این خواست را قبل از ابوزید هم شماری از متفکران اسلامی مطرح کرده بودند، اما سال ۱۹۹۲، زمانی که بر زبان و قلم ابوزید جاری شد جنجالی بزرگ در مصر آفرید.

ماه اوت همان سال چند تن از اساتید الازهر و دانشگاه قاهره با تسلیم دادخواستى به دادگاه شهر جیزه، او را به "عدم باور به کلام‌خدابودن قرآن" و به ارتداد متهم کردند. به عقیده شاکیان، ابوزید به دلیل ارتدادش باید از همسرش اجباراَ جدا شود.

عاقبت دادگاه استیناف قاهره در ماه ژوئن ۱۹۹۵ به "ارتداد" ابوزید و جدایى او رأی داد. ابوزید به همراه همسرش ناچار به ترک مصر شد، در هلند اقامت گزید و در دانشگاه لیدن این کشور به تدریس پرداخت. او در هلند نیز از ترس ترور اسلام‌گرایان افراطی معمولاَ در مکان‌های ناشناس زندگی می‌کرد.

متفکری که در ایران نیز نظراتش مورد توجه بود

حکم دادگاه مصر اما به شهرت بیشتر ابوزید منجر شد و نام و اندیشه او را به عنوان یک نواندیش اسلامی در غرب و در جهان اسلام مطرح ساخت. در ایران هم نواندیشان دینی ایده‌ها و نظریات ابوزید را محملی برای ارائه‌ی تفسیری منعطف‌تر و معاصرتر از اسلام و آموزه‌های آن یافتند. از همین رو ترجمه و انتشار آثار ابوزید در ایران با استقبال خوبی مواجه شد و نشریاتی مانند ماهنامه کیان به آرا و دیدگاه‌های او توجه ویژه‌ای نشان دادند.

"چنین گفت ابن عربی"، "دایره‌های ترس" (قرائتی در گفتمان زن)، "نقد گفتمان دینی"، "معنای متن" ، "رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن" از جمله آثار ترجمه‌شده‌ی ابوزید به فارسی هستند.

ابوزید به عنوان روشنفکری متعلق به جهان در حال توسعه و با هویت عربی و اسلامی تأکید داشت که گریزی از تجربه‌‌ی مدرنیته نیست. او طرح ارزشهای دمکراتیک و حقوق بشر مدرن و پذیرش آن را عاملی می‌دانست که آثار سیاسی و نظامی نامطلوب را کاهش می‌دهد و عقلانیت در سیاست‌ها و جهت‌گیری‌ها را به رسم رایج بدل می‌کند.

حکومت مذهبی، وصله‌ای ناجور برای قرن ۲۱

ابوزید با توجه به واقعیت‌های جهانی و منطقه‌ای پذیرش قدرت سیاسی با ماهیت ایدئولوژیک در قرن بیست و یکم مخصوصا بر اساس آموزه‌های دینی را غیر قابل قبول می‌دانست و به سکولار کردن عرصه قدرت سیاسی و دولت معتقد بود.

از نظر وی وقتی قدرت سیاسی بر دین تکیه زند، تنها پیروان خود را به عنوان شهروندان صاحب‌حق می‌پذیرد و پیروان سایر ادیان و یا غیرمعتقدان را نادیده می‌گیرد و این آشکارا به تبعیض می‌انجامد. بنابراین کثرت فرهنگی موجود در دنیا و لزوم حفظ آن امری اجتناب‌ناپذیر است.

در پنج سال اخیر ابوزید با کاهش خطرها و تهدیدها در مصر علیه خود دوباره گهگاه به زادگاهش می‌رفت تا خویشان و دوستانش را ملاقات کند. او سال ۲۰۰۸ در مصاحبه‌ای گفت که محمود ابوزقزوق، وزیر امور مذهبی مصر اظهار تمایل کرده که وی دوباره به زادگاهش برگردد، تمایلی که کماکان بخش بزرگی از علما و چهره‌های مذهبی مصر در آن شریک نبودند.

ابوزید سال ۱۹۴۳ در چنین روزهایی در شهر طنطا در غرب مصر متولد شد. در پانزده سالگى نیمى از قرآن را حفظ کرد و در بیست سالگى امام جماعت روستاى قحافه، از توابع شهر طنطا شد. او زمانی که امامت جماعت طنطا را به عهده داشت چندگاهی به عضویت سازمان اسلامگرای اخوان‌المسلمین درآمد.

ابو زید سال ۱۹۶۸، یعنی در بیست و پنج سالگى وارد دانشگاه قاهره شد و سال ۱۹۸۱ با نوشتن رساله‌ای با عنوان "تأویل قرآن از دیدگاه ابن عربى"، دکترای خود را در رشته زبان و ادبیات عربی اخذ کرد. او بلافاصله استاد همین دانشگاه شد.

بنا به گزارش رسانه‌های مصری ابوزید در هفته‌های اخیر به یک بیماری ویروسی ناشناخته مبتلا شده بود که التهاب مغزی و بستری‌شدن در بیمارستانی در قاهره از پیامدهای آن بود.

روز دوشنبه ۵ ژوئیه ۲۰۱۰ (۱۴ تیر ۱۳۸۹) نصر حامد ابوزید در سن ۶۷ سالگی دیده از جهان فروبست. قرار است پیکر او در زادگاهش طنطا به خاک سپرده شود.