iran-emrooz.net | Tue, 02.12.2025, 10:08

لاورا پدیسون / سی‌ان‌ان / اول دسامبر ۲۰۲۵

اوایل ماه جاری، صفوف نمازگزارانی که برخی صورت به آسمان داشتند و برخی سر بر سجده، در مسجدی در تهران برای بارش باران دعا می‌کردند. این دعایی است که رنگ و بوی استیصال بسیار گرفته است. شهر درگیر بحرانی آبی است که آن‌قدر شدید شده که رئیس‌جمهور ایران احتمال تخلیۀ شهر را مطرح کرده است. هفته‌ها یکی پس از دیگری می‌گذرند و هنوز بارانی نمی‌بارد.

بیم آن می‌رود که آب در این شهر پهناور و پرجمعیت ــ با حوزه شهری حدود ۱۵ میلیون نفر ــ به‌طور کامل تمام شود.

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در سخنرانی‌ای در اوایل ماه جاری گفت که اگر تا دسامبر در تهران باران نبارد، آب جیره‌بندی خواهد شد. او گفت در صورت تداوم نبود بارش، ساکنان «ناچار به تخلیه خواهند بود». بسیاری از کارشناسان می‌گویند تخلیه شهر عملی نیست، اما لحن پزشکیان نشان‌دهندۀ میزان جدی‌بودن وضعیت ایران است.

تهران کانون توجه قرار گرفته، اما این بحران بسیار فراتر از پایتخت است. حدود ۲۰ استان از آغاز فصل بارندگی در پایان سپتامبر، حتی یک قطره باران هم دریافت نکرده‌اند، به‌گفتۀ محسن ب. مسگران، دانشیار علوم گیاهی دانشگاه کالیفرنیا در دیویس. بنا بر گزارش رویترز، حدود ۱۰ درصد از سدهای کشور عملاً خشک شده‌اند.

ریشه‌های بحران آبی ایران مشابه بسیاری از مناطق دیگر جهان است: دهه‌ها برداشت بی‌رویه؛ زیرساخت‌های فرسوده و نشتی‌دار؛ افزایش ساخت سد بر روی رودخانه‌ها؛ سوء‌مدیریت؛ و ادعاهای مربوط به فساد. در میان همۀ این عوامل، نقش تغییرات اقلیمی مانند نخ تسبیح دیده می‌شود که هوا را گرم‌تر و خشک‌تر کرده و سبب شده مخازن خشک‌شده سال به سال دیگر تجدید نشوند.

به گفتۀ امیر آقاکوچک، استاد مهندسی عمران و محیط‌زیست دانشگاه کالیفرنیا در ارواین،‌ خشکسالی کنونی ایران بدترین وضعیت دست‌کم در ۴۰ سال گذشته است و سطح آب‌ها «در زمانی کاهش می‌یابد که معمولاً باید انتظار بهبود ذخیره آب را داشت، نه فروپاشی بیشتر».

ایران که عمدتاً کشوری نیمه‌خشک است، با بحران کم‌آبی بیگانه نیست، اما به ندرت این بحران دامان تهران ــ محل تجمع بسیاری از ثروتمندان و قدرتمندان کشور ــ را گرفته است.

به گفتۀ محسن اردکانی، مدیرعامل آب و فاضلاب استان تهران، که اوایل ماه جاری به نقل از خبرگزاری نیمه‌رسمی مهر گزارش شد، مخازن اصلی تأمین‌کنندۀ شهر تنها حدود ۱۱ درصد ظرفیت خود، آب دارند.

سد لتیان، حدود ۱۵ مایل بیرون شهر، تنها حدود ۹ درصد پر است. از ماه مه، این مخزن که در دامنه‌های کوه‌های البرز جای دارد، آن‌قدر عقب‌نشینی کرده که عملاً بستر رودخانه‌ای خشک بر جا گذاشته است، با تنها چند جویبار باریک که در آن جریان دارد.

سد امیرکبیر، حدود ۴۰ مایل شمال‌غرب تهران، نیز در وضعیت بسیار خطرناک قرار دارد و بنا بر گزارش رویترز، اکنون فقط حدود ۸ درصد از ظرفیت کل خود را در اختیار دارد.

فراتر از تهران، آب موجود در سدهای تأمین‌کنندۀ مشهد ــ دومین شهر بزرگ ایران با حدود ۳ میلیون نفر جمعیت ــ تنها حدود ۳ درصد ظرفیت است، به گفتۀ حسین اسماعیلیان، رئیس شرکت آب و فاضلاب مشهد، طبق گزارش خبرگزاری ایسنا.

دو تصویر از سد سفیدرود در ۱۰ نوامبر ۲۰۲۴ و در ۲۰ نوامبر ۲۰۲۵

کاوه مدنی، رئیس مؤسسه دانشگاه ملل متحد برای آب، محیط زیست و سلامت، که پیش از این معاون سازمان محیط زیست ایران بود، می‌گوید وضعیت ایران یک فاجعه کوتاه‌مدت نیست، بلکه یک بحران طولانی‌مدت و مستمر است که خسارات جبران‌ناپذیر به بار می‌آورد.

دستیابی به خودکفایی غذایی، عامل اصلی

او وضعیت کشور را «ورشکستگی آبی» توصیف کرد که در آن برداشت از رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها (مشابه حساب جاری) و سفره‌های زیرزمینی (مشابه حساب پس‌انداز) با سرعتی بسیار بیشتر از سرعت بازیابی آن‌ها انجام می‌شود.

هدف دولت برای دستیابی به خودکفایی غذایی ــ که تا حدی ناشی از تحریم‌های غرب است ــ عامل اصلی این وضعیت است، بسیاری از کارشناسان می‌گویند. «برای دهه‌ها، سیاست‌ها گسترش کشاورزی آبی در مناطق خشک را تشویق کرده‌اند»، به گفتۀ آقاکوچک.

مساحت اراضی کشاورزی آبی از سال ۱۹۷۹ دو برابر شده و محصولات آب‌بر ــ به‌ویژه برنج که از غذاهای اصلی ایرانیان است ــ این آب را مصرف می‌کنند. حدود ۹۰ درصد از کل آب ایران به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد.

دریاچه ارومیه در شمال‌غرب کشور نمونه‌ای آشکار از قربانیان این روند است. ارومیه که زمانی یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های آب شور جهان بود، طی دهه‌های گذشته به‌شدت کوچک شده است. خشکسالی مؤثر بوده، اما عامل مهم‌تر سدها و چاه‌هایی هستند که برای حمایت از مزارع در اطراف ساخته شده‌اند و آب ورودی به دریاچه را مسدود کرده‌اند. این اقدامات «سیستم را از ظرفیت تحملش فراتر برده‌اند»، مسگران گفت.

صنایع آب‌بر مانند نفت و گاز نیز در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران توسعه یافته‌اند که به فشار بر منابع آب در مناطق حساس افزوده‌ است.

افزایش جمعیت شهری نیز تقاضا را بیشتر کرده است. این وضعیت به دلیل فرسودگی زیرساخت‌ها تشدید می‌شود. «حدود ۳۰ درصد از آب آشامیدنی تصفیه‌شده از طریق شبکه‌های قدیمی و دارای نشتی از دست می‌رود و بازیافت آب بسیار اندک است»، مسگران گفت.

فراتر از همه این مشکلات، بحران اقلیمی قرار دارد. «خانه بر اثر سوءمدیریت آتش گرفته بود و تغییرات اقلیمی… بنزین روی آن ریخته است»، مدنی گفت.

ایران اکنون وارد ششمین سال متوالی خشکسالی خود شده که از نظر گستره، شدت و مدت زمان، «در دوران معاصر بی‌سابقه است»، به گفتۀ مدنی.

انتظار و اضطراب در تهران

به گزارش تحلیل اخیر شبکه جهانی نسبت‌دهی آب‌وهوایی (World Weather Attribution)، شرایطی مانند کمبود بارش و افزایش شدید دما، بدون تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت‌های انسانی ممکن نبود.

برای مردم تهران این روزها انتظار و اضطراب حاکم است. امید آن می‌رفت که پاییز بارندگی‌های ضروری را به همراه آورد، اما جز چند مورد پراکنده، بارانی در کار نبوده است.

مقام‌ها می‌گویند جیره‌بندی رسمی آب وجود ندارد، اما ساکنان از کاهش فشار آب خبر می‌دهند. گاهی شیرها برای مدتی کاملاً خشک می‌شوند.

دریاچه ارومیه

به گفتۀ مدنی، ارتباط دولت با مردم پراکنده و متناقض بوده که منجر به سطح بالای بی‌اعتمادی و رشد نظریه‌های توطئه شده، از جمله این تصور که قدرت‌های خارجی در حال دست‌کاری آب‌وهوای ایران هستند و ابرها را می‌دزدند.

احتمال تخلیۀ کامل شهر دور از ذهن به نظر می‌رسد، باوجود سخنان رئیس‌جمهور. مسگران پرسید: «مردم اصلاً به کجا بروند؟ کشور با یکی از بدترین شرایط اقتصادی خود روبه‌رو است و بیشتر خانواده‌ها اساساً توان چنین کاری را ندارند.»

تخلیۀ موقت محتمل‌تر است. در تابستان، مقامات تعطیلات اضطراری عمومی اعلام کردند تا مردم را به ترک شهر ترغیب کنند. مدنی گفت: «اگر فقط چند روز یا چند هفته آب باقی مانده باشد، حتی صرفه‌جویی چند ساعته می‌تواند تفاوت بزرگی ایجاد کند.»

دولت همچنین به سراغ بارورسازی ابرها رفته است؛ روشی که طی آن ذراتی به ابرها تزریق می‌شود تا بارش باران یا برف تسهیل گردد. با این حال، اجماع علمی چندانی در مورد کارایی این روش وجود ندارد. مدنی گفت: «این راهکاری است که دولت‌های مستأصل از آن استفاده می‌کنند تا نشان دهند که دست‌کم دارند کاری انجام می‌دهند.»

به گفته کارشناسان، برای مقابله واقعی با بحران بلندمدت، اصلاحات گسترده لازم است، از جمله متنوع‌سازی اقتصاد و فاصله گرفتن از صنایع آب‌بر مانند کشاورزی. با این حال، چنین اقداماتی احتمالاً بسیار نامحبوب خواهد بود و می‌تواند معضل بیکاری گسترده ایجاد کند.

فعلاً مقامات امید و دعای خود را به رسیدن باران معطوف کرده‌اند. مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، طبق گزارشی از رویترز و به نقل از رسانه‌های دولتی گفت: «در گذشته مردم به صحرا می‌رفتند تا برای باران دعا کنند. شاید نباید این سنت را فراموش کنیم.»

اما وضعیت آن‌قدر حاد شده که حتی اگر باران بیاید، بعید است کافی باشد. آقاکوچک گفت: «طبیعت اکنون محدودیت‌های سختی را تحمیل کرده است.» سفره‌های آب زیرزمینی که تخلیه شده‌اند باز نخواهند گشت و اکوسیستم‌هایی که فروپاشیده‌اند به‌سرعت قابل ترمیم نیستند.

او افزود هرچه دولت دیرتر دست به اصلاحات اساسی بزند، گزینه‌ها محدودتر می‌شود. «بحران آب فقط یک موضوع زیست‌محیطی نیست؛ هرچه می‌گذرد، بیشتر با آینده اجتماعی و سیاسی ایران در هم تنیده می‌شود.»