ارمنستان از قره‌باغ دست می‌کشد: بعد چه می‌شود؟

نویسنده: کِریلی کریووشیو (Krivosheev Kirill) / خبرنگار روزنامه کامرسانت
منبع: کارنگی / دیپلماسی ایرانی

از آنجا که مهمترین موضوع بحث میان ارمنستان و روسیه یعنی قره‌باغ است، روابط با مسکو هم باید از نو بازنگری شود. برای بیشتر ارامنه، کرملین یک متحد غیرقابل اعتماد است که در لحظه نیاز به آنها پشت کرد. نقطه عطف ماجرا، در نزاع دیرپا میان ارمنستان و آذربایجان رقم خورد. چندی نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، اعلام کرد که ارمنستان تنها به یک شرط به صلح می‌رسد: اینکه بلندپروازی‌های سرزمینی‌اش را به مرزهای زمان اتحاد شوروی محدود کند. به عبارت دیگر، باید از ناگورنو – قره‌باغ یعنی منطقه‌ای کوهستانی که برای کنترل آن چندین بار با آذربایجان جنگیده، دست بکشد. چند روز پس از این سخنان، آذربایجان یک پاسگاه در کریدور لاچین مستقر کرد که اصطلاحا “جاده زندگی” میان ارمنستان و جمهوری به رسمیت شناخته نشده ناگورنو – قره باغ است.

سخنان پاشینیان، پوشش رسانه‌ای گسترده‌ای داشت و بسیاری از صراحت لهجه آن حیرت کردند، هرچند در اساس، حرف تازه‌ای نبود. از سال ۲۰۲۰ که ارمنستان در جنگ با آذربایجان شکست خورد، دولت ارمنستان تلاش داشته تا فرمولی را برای آینده قره باغ بیابد که مورد رضایت باکو باشد و نارضایتی گسترده‌ای را در ارمنستان هم دامن نزند. آوریل پارسال بود که پاشینیان از تغییر اولویت‌ها سخن گفت. برای ایروان، نکته کلیدی وضعیت قره باغ نیست بلکه “تضمین امنیت و حقوق” کسانی است که در آنجا زندگی می‌کنند. به عبارت دیگر قره باغ بخشی از آذربایجان خواهد بود اما گفت‌وگوهای دشواری بر سر مسائل ویژه‌ای چون وضعیت زبان ارمنی مطرح است. نخست‌وزیر ارمنستان همچنین با طرح این نکته که این تصمیم به درخواست شرکای بین‌المللی “دور و نزدیک” اتخاذ شده است، تلاش کرد بار مسوولیت آن را از دوش خود بردارد.

در ماه سپتامبر، پاشینیان اعلام کرد که آماده امضای توافق صلح با باکو است. البته که بسیاری از ارامنه او را یک خائن می‌دانند اما هدف اصلی، حصول “صلح و امنیت درازمدت برای ارمنستان در همان قلمروی ۲۹۸۰۰ کیلومتری این جمهوری در دوران شوروی، است.” باکو، در پس‌زمینه این سخنان، آرام آرام نواحی تحت کنترل خود در قره باغ را گسترش می‌دهد. شرکای بین‌المللی ایروان دخالتی نمی‌کنند و دولت ارمنستان هم تصمیم گرفته است که واکنشی نداشته باشد چرا که نه تنها موجب خشم باکو بلکه همچنین ناخرسندی میانجیگران بین‌المللی می‌شود.

حتی وقتی آذربایجان در ۲۲ دسامبر گذشته، کریدور لاچین، خط وصل ارمنستان به قره باغ، را مسدود کرد، با هیچ پیامدی مواجه نشد (البته باکو می‌گوید که هیچ انسدادی از سمت آذربایجان وجود ندارد). واکنش ارمنستان این بود که از یک مسیر جایگزین که در بهار باز شد، استفاده کند: یک جاده خاکی که حرکت خودروها در آن بسیار دشوار است. حتی این گزینه هم به مشکل خورد چرا که آذربایجانی‌ها، به پلیس ارمنستان که از این مسیر رفت و آمد می‌کرد، شلیک می‌کردند و بعدا در این مسیر هم پاسگاهی را مستقر کردند. پس از آن در ۲۳ آوریل، آذربایجان یک ایست و بازرسی در جاده اصلی استپاناکرت، مرکز جمهوری به رسمیت شناخته نشده ناگورنو – قره باغ مستقر کرد. نیروهای صلح‌بان روسیه، هیچ دخالتی نکردند هر چند در چارچوب توافق سه جانبه ۲۰۲۰، قرار بود که کریدور لاچین تحت کنترل آنها باشد.

این ایست و بازرسی‌ها، مشکلات بی‌شماری را برای ارامنه ایجاد می‌کند. نیروهای مرزبانی آذربایجان، چه مدارکی را درخواست خواهند کرد؟ آیا آنها می‌توانند ارامنه را صرفا به این دلیل که مظنون به نظر برسند، بازداشت کنند؟ آیا فقط اجازه ورود به ارمنستان را می‌دهند و اجازه بازگشت به قره باغ را نخواهند داد؟ پاسخ به این پرسش‌ها، تا حد زیادی بستگی به این دارد که آیا ارامنه این واقعیت تازه را بپذیرند یا نه. در حال حاضر به نظر می‌رسد که پذیرفته‌اند. ایروان سرانجام فهمیده است که نه اعتراضات گسترده و نه شرکای بین‌المللی – که کاری جز “ابراز نگرانی” نمی‌کنند – نخواهند توانست تاثیری بر سرنوشت قره باغ داشته باشند.

تابستان گذشته، ارامنه قره‌باغ با گفت‌وگوهای مستقیم با باکو موافقت کردند. هدف رسمی این گفت‌وگوها، تنها تامین برق و گاز برای قره‌باغ بود اما روشن است که جنبه‌های دیگری را هم در بر بگیرد. ایروان می‌پذیرد که ارامنه قره‌باغ، خودشان با باکو به معامله‌ای برسند: این امتیازی به باکوست که همچنین موجب می‌شود ایروان مسئولیتی در این زمینه نپذیرد.

به این ترتیب، چه سرنوشتی در انتظار قره باغ است؟ بعید است که آن پاکسازی نژادی یا جنگ پارتیزانی که در ایروان از آن سخن می‌رود، بتواند باکو را بترساند. برپایه آنچه مقام‌های آذربایجان می‌گویند، قصدشان این است که با ارامنه قره‌باغ، رفتاری مشابه دیگر اقلیت‌های ملی همچون لزگین‌ها، تالشی‌ها و تات‌ها داشته باشند. هیچ برنامه‌ای برای شکل‌گیری نواحی ویژه خودمختار یا تدابیر مشابه وجود ندارد. با این‌حال، برای ارامنه باقیمانده در قره‌باغ آسان نخواهد بود که یک پاسپورت آذربایجانی دریافت کنند. آنها در رویارویی با این واقعیت بی‌رحم، سرانجام تصمیم می‌گیرند که به ارمنستان کوچ کنند.

در اینجا هم این پرسش مطرح می‌شود که آیا ارامنه قادر به فروش دارایی‌های خود در قره‌باغ خواهند بود یا انجام چنین کاری به شکل مناسب (عادلانه) ممکن است؟ مقام‌های آذربایجان، احتمالا رویکرد متفاوتی در برابر ساکنان بومی این منطقه و ساکنان ارمنی آن در پیش خواهند گرفت. با توجه به چنین شرایطی است که به نظر می‌رسد واقع‌بینانه ترین نتیجه، مهاجرت انبوه ارامنه قره باغ باشد. تنها ساکنان سالخورده با دلبستگی عمیق به خانه‌هایشان، باقی خواهند ماند که نه در زندگی سیاسی مشارکتی خواهند کرد و نه مزاحمتی برای مقام‌ها ایجاد می‌کنند.

همه اینها، بی‌گمان جامعه ارمنی را خشمگین خواهد کرد. در اینجا تنها غرور ملی مطرح نیست بلکه دشواری‌های عینی نیز وجود دارد: آسان نیست که حدود صد هزار مهاجر را در کشوری که زیر سه میلیون جمعیت دارد، اسکان داد. با این حال، این مشکلات در قیاس با یک تهدید پایدار، یعنی یک جنگ سطح پایین در طول تمام مرزهای ارمنستان، چندان به حساب نمی‌آید. حادثه اخیر در روستای تِق در منطقه مرزی سییونیک ارمنستان، یک نمونه تلخ از چنان شرایطی است، حادثه‌ای که هفت سرباز دو طرف در آن کشته شدند. مقام‌های ارمنی اکنون می‌دانند که هیئت نظارت اتحادیه اروپایی که برای دو سال آینده دعوت کرده‌اند، آنها را محفوظ نخواهد داشت.

این هراس در ایروان وجود دارد که تنش‌های مرزی می‌تواند حتی پس از ختم منازعه قره‌باغ هم ادامه یابد. برای مثال، مسئله نخچوان، یک منطقه بسته متعلق به آذربایجان، همچنان پابرجاست. در چارچوب توافق سه جانبه، نخچوان باید با یک جاده به بقیه آذربایجان وصل شود. اختلافات بر سر این موضوع هم می‌تواند تنش‌های تازه‌ای را بوجود آورد.

تا به اینجا، ارامنه در مرحله خشم و سوگ قرار داشتند و اکنون در مسیر معامله قرار گرفته‌اند. پیش از آنکه بتوانند به مرحله نهاییِ پذیرش برسند، باید از افسردگی هم عبور کنند. سخنانی که در ایروان درباره توسعه صلح‌آمیز از گذر گشایش مرز زمینی با ترکیه و احیای روابط اقتصادی با آن مطرح است، می‌تواند بار این افسردگی را سبک کند. سخنانی که در ایروان درباره همکاری گسترده‌تر با ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپایی می‌شود هم به همچنین.

در این میان، باید که در روابط با روسیه بازنگری شود چرا که مهمترین موضوع بحث یعنی قره‌باغ، ناپدید خواهد شد. برای اکثریت ارامنه، کرملین یک متحد غیرقابل اعتماد خواهد بود که آنها را در لحظه نیاز تنها گذاشت. جدای از قره‌باغ، نفوذ و نقش مسکو هم چیزی همانند نقش آنکارا، بروکسل و واشنگتن است.