شرق / معصومه اصغری

طرح «ساماندهی مشاغل سیار و بی‌کانون» و در قالب آن اجرای برنامه‌های «حیات شبانه» كه از حدود یک سال قبل به طور جدی شروع شده و در اين مدت بخشی از نیاز دست‌فروشان به فضاهای پرتردد شهری و فضاهای نشاط اجتماعی را برطرف کرده بود، یکباره مورد هجمه و دلواپسی قرار گرفته و از قضا حالا پلیس هم با آن مخالفت می‌کند.

تهران و بسیاری از شهرهای کشورمان را به دلایل مختلفی از جمله موضوعات فرهنگی، اجتماعی و عرفی شهر شب نمی‌دانند؛ این شهرها از ساعاتی از شب به بعد در سکوت، تاریکی و خلوتی فرو می‌روند و تردد در آنها معمولا محدود و معدود می‌شود. این موضوع ارتباط نزدیکی با شرایط اجتماعی و اقتصادی، بافت شهری، امکانات و زیرساخت‌ها و مبلمان شهری دارد. یعنی شاید مردم یک محله دلشان بخواهد شب‌های آخر هفته در حالی که کودکانشان در حال فوتبال و بدمینتون بازی هستند، دور هم در پارک بنشینند و از خنکی هوا لذت ببرند اما یا احساس امنیت ندارند، یا عرف اجتماعی به آنها اجازه نمی‌دهد یا اصلا محله‌شان پارک و نور کافی برای شب‌مانی خانواده‌ها ندارد. در بسیاری از کشورهای حتی خاورمیانه‌ای بخشی از شهر زیست شبانه دارد و شهروندان آن شهر یا توریست‌های داخلی و خارجی که شرایط حضور سر کار را ندارند و وقتی آزاد دارند می‌توانند تا پاسی از شب در این محیط‌های شبانه که معمولا رفاهی – تفریحی یا بازارهای شبانه هستند حضور داشته باشند و این همان تجربه‌ای است که در شهرهای ما به دلایل مختلف فرهنگی – اجتماعی و عرفی وجود نداشته و همین دلایل همچنان عاملی براي نبود زیست شبانه است.

موضوعی که این روزها به نام «حیات شبانه» کلیدواژه برخی دلواپسان شده، مربوط به چند سال قبل است که مدیریت شهری در راستای افزایش زیست شبانه و تبدیل تهران به شهر شب تلاش داشت زیرساخت‌ها، امکانات و مبلمان شهری را به نحوی ارتقا دهد که در مواقع لزوم شهروندان و خانواده‌ها فضاهایی را برای زیست شبانه بدون احساس ناامنی و کمبود امکانات داشته باشند. اتفاقاتی مانند بازي‌هاي جام‌های جهانی فوتبال یا والیبال، شب‌بیداری‌های نوروزی و ایام ماه رمضان تا سحر یا حتی اتفاقاتی پیش‌بینی‌نشده مثل زلزله در تهران این تدبیر را بیشتر الزامی کرد که لازم است برای زیست شبانه حتی اگر زمینه فرهنگی و اجتماعی آن وجود نداشته باشد، زیرساخت‌هایی را فراهم و تجربیاتی را در این زمینه شروع کرد. با وجودی که در دوره مدیریت شهری سابق این موضوع مطرح شده بود اما استارت این طرح در دوره اصلاح‌طلبان در دوره جدید زده شد و ستاد گردشگری شهرداری تهران که زیرمجموعه معاونت فرهنگی فعالیت می‌کند، با دادن جانی دوباره به خیابان مهم، جذاب و البته زیبای سی تیر که شب‌هایی مرده داشت، نه تنها دوباره این خیابان و زیست شبانه آن را زنده کرد بلکه تردد در بخشی از محدوده مرکزی شهر بیشتر شد و بر همه به‌خصوص پلیس واضح است که همین حضور مردم و خانواده‌ها و ترددها می‌تواند روی احساس امنیت روانی مردم تأثیرگذار باشد. این خیابان در دوره‌ای کوتاه موفقیت خوبی داشته و فضاهای سیار پیش‌بینی‌شده برای خدمات عملکرد رضايت‌بخشي داشته تا اینکه مثل همه طرح‌های خوب که خیلی زود به حاشیه کشیده می‌شود، این طرح هم دچار انحراف و نارضایتی شد.

حیات شبانه هیچ‌گاه طرحی مجزا نداشت و در قالب چند طرح دیگر ساماندهی مطرح شده و همه این موارد از همان ابتدا مخالفان و موافقانی داشته‌اند که پلیس هم جزء همین مخالفان یا موافقان مشروط بوده است. شورای شهر تهران هفتم مرداد ۹۷ یعنی ماه‌ها بعد از تغییر وضعیت خیابان سی تیر به عنوان «گذر شبانه» و «گذر شکم‌گردی» و با ۱۵ رأی موافق، یک‌فوریت طرح ساماندهی مشاغل سیار و بی‌کانون در شهر تهران را تصویب کرد و در قالب آن پیشنهاد داد که شهرداری تهران با استفاده از تجربه کشورهای دیگر و ایجاد حیات شبانه در جهت حل پدیده دست‌فروشی و رفع سد معبر اقدام کند و اگر به شکلی این موضوع موجب چالش در منظر شهری می‌شود، آن را به شب منتقل کنیم تا علاوه بر حل چالش‌های منظر شهری آن، این افراد بتوانند اشتغال نیز داشته باشند.

مهدی سیف؛ رئیس ستاد گردشگری وقت شهرداری تهران همان زمان معتقد بود که در طول روز مشغله‌های کاری آن‌قدر زیاد است که بسیاری از خانواده‌ها فرصتی برای تفریح ندارند و به همین دلیل معمولا خانواده‌ها در ساعات پایانی شب به تفریح می‌پردازند اما از آنجایی که صنوف و مراکز تفریحی با تاریکی هوا به سمت تعطیل‌شدن می‌روند، خانواده‌ها مکان تفریحی مناسب ندارند. شروع حیات شبانه شهر می‌تواند گام مؤثری در راستای رفع شب‌مردگی و ایجاد فضاهای تفریحی برای خانواده‌ها باشد و یکی از جاذبه‌های تفریح در شب «ون‌کافه‌ها» هستند که در کنار آنها می‌توانند تیم‌های هنری و... نیز برای پرکردن اوقات فراغت حضور یابند اما اینها هم باید ساماندهی داشته باشند. اما همان زمان نظر سردار احمد نوریان، معاون سابق فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران و سخنگوی وقت نیروی انتظامی درباره طرح «حیات شبانه» پایتخت، این بود که «پلیس از هر طرح مفید و مورد وفاق نهادهای حاکمیتی برای ارتقاي نشاط اجتماعی استقبال می‌کند».

او گفته بود که تاکنون (مرداد ۹۷) صرفا کلیاتی از سوی بعضی از افراد و مجموعه‌های تابعه مدیریت شهری در سطح رسانه‌ها مطرح شده است که نمی‌توان بدون بررسی و اطلاع از جزئیات اجرائی، درباره آن اظهار نظر کرد اما با تجربه‌ای که وجود دارد پلیس اجرای غیرمسئولانه طرح‌های کارشناسی‌نشده را قبول ندارد.

اما شهرداری تهران بدون توجه به نظر پلیس و همسو با این طرح، برنامه‌ریزی‌هایی را شروع کرد که یک سوی این دلسوزی شهری علی‌القاعده درآمدزایی برای شهرداری‌های مناطق و برخی از شرکت‌ها و سازمان‌هاست و شهرداری‌ها بدون گرفتن مبلغی قابل توجه به یک دست‌فروش یا کافه ون اجازه فروش نمی‌دهند. این‌گونه بود که راسته‌های مختلف زیست شبانه و پارک‌ها و اماکن عمومی شناسایی و مکان‌یابی شدند و فضاهایی مثل منطقه ۲۲ و حوالی دریاچه چیتگر یا منطقه ۸ و میدان هفت حوض معرفی شدند و در ادامه شهرداری پنج نقطه را در شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز برای این حیات شبانه که بیشتر فضایی برای بازارهای محلی بود، معرفی کرد. اگرچه هم‌زمان با این اقدامات «اطلس جامع گردشگری و میراث فرهنگی» هم تدوین می‌شد و برنامه‌ریزی‌ها برای ساماندهی این گذرهای تفریحی بود، اما اعتراض‌ها به این شروع پراشتباه شهرداری تهران هم آغاز شده بود.

اعضای شورا پس از تصویب و اجرای طرح ساماندهی مشاغل سیار و بی‌کانون، به‌دنبال اصلاح بندها و مواردی در آن بودند و علی اعطا، سخنگوی شورا هم با اشاره به اینکه حیات شبانه امروز به یک مطالبه شهروندی تبدیل شده است، تأکید کرد در این شرایط باید به جنبه‌های فرهنگی و اقتصادی حیات شبانه در تهران توجه ویژه‌ای داشته باشیم.

رشته کار این طرح از یک جایی به بعد از دست شهرداری تهران بیرون آمد و طرح اولیه به تأمین فضاهایی برای دست‌فروشان تبدیل شد. با نزدیکی به روزهای پایانی سال و هجوم دست‌فروشان، خیابان‌های شلوغی مانند خیابان انقلاب و چهارراه ولیعصر و میدان‌های بزرگی مانند تجریش، هفت تیر و... به بازارهایی شبانه تبدیل شدند و توجه داشته باشید که در همه این موارد هنوز پلیس موافقت و همراهی خود را اعلام نکرده، درحالی‌که در همه این فضاهای اجتماعی در عین اینکه حضور مردم می‌تواند نشانه‌ای از وجود امنیت باشد، نیازمند حضور حداقلی پلیس است.

در این مدت یعنی از خرداد سال ۹۷ تا خرداد ۹۸ پلیس و مجموعه دلواپسان درباره حیات شبانه تحرک و واکنشی نداشته‌اند؛ اما یک‌باره در چند هفته اخیر جریانی به مخالفت با این طرح به راه افتاده و از قضا پلیس نیز هم‌زمان با گزارش‌هایی که یک خبرگزاری درباره حیات شبانه منتشر می‌کند، به این نتیجه رسیده که در تهران نباید حیات شبانه داشته باشیم. سردار حسین رحیمی، فرمانده انتظامی تهران بزرگ، بعد از آنکه یک ماه این طرح در شب‌های ماه رمضان اجرائی شده و مشکلی نداشته (حداقل خبری مبنی بر بروز مشکل تاکنون وجود نداشته) شروطی را برای ادامه این روند اعلام می‌کند. او چند روز قبل گفت: «ما در جلسات مربوط به حیات شبانه حضور داشتیم و اعلام کردیم اگر قرار است اقدامی در این زمینه انجام شود، باید به سه موضوع مهم توجه شود و در همین راستا اعلام کردیم باید تمهیداتی برای امنیت فروشندگان و مردم در نظر گرفته شود. ما خواسته‌ایم پیوست انتظامی، ترافیکی و امنیتی برای این طرح تعریف کنیم که تاکنون این اتفاق رخ نداده و چنین پیوستی ارائه نشده است؛ اما اگر به این شروط و مسائل توجه شود، پلیس مخالفتی با این طرح نخواهد داشت». او در اظهارنظری مجدد در روز گذشته گفته است: در پایتخت «حیات شبانه» نداریم. ساعت فعالیت صنوف صرفا تا یک بامداد است و در صورت مشاهده رعایت‌نکردن این موضوع، با صنوف متخلف برخورد قانونی خواهد شد. از طریق معاونت نظارت بر اماکن عمومی به همه صنوف اعلام کرده‌ایم که زیست شبانه نداریم و صرفا صنوف تا یک بامداد مجاز به فعالیت هستند.

در این بازارها و فضاهای نسبتا تفریحی و شکم‌گردی شبانه چه می‌گذرد و چرا حساسیت‌برانگیز شده است؟ آیا حضور جمعی از جوانان در فضای سرباز یک خیابان عمومی می‌تواند شائبه‌ای داشته باشد؟ آیا استقرار چند میوه و آب‌میوه‌فروشی و جگرکی و دل قلوه فروشی تا پاسی از شب می‌تواند محفلی برای بزهکاران و موادفروشان و سوءاستفاده‌‌کنندگان باشد؟ یا آیا حضور هم‌زمان زنان و مردان برای غذاخوردن و خریدکردن می‌توان افرادی را دلواپس کند؟ و آیا پلیس در این مدت سکوت خود نگرانی از بابت این موارد نداشته است و حالا دیگر بدون پیوست انتظامی، ترافیکی و امنیتی نمی‌توان این اجتماع‌های انسانی را کنترل کرد؟ مگر غیر از این است که همین اجتماع انسانی دلیل بر وجود امنیت است و مگر جز این است که وظیفه پلیس در همه شرایط تأمین امنیت است و این موارد بیشتر شبیه بهانه‌ای برای رفع تکلیف‌های روی‌زمین‌مانده هستند؟ و سؤال دیگر اینکه اگر شهرداری تهران در کنار ارائه پیوست‌های مورد نظر پلیس، مانند بسیاری از پروژه‌های شهری برای تأمین نیروها و امکانات و خودرو و سایر موارد پلیس اعتباری را هم در نظر می‌گرفت، باز هم پلیس همین نظر را داشت؟

فارغ از اینکه موضوع حیات شبانه را چه کسانی شروع کردند و چه کسانی با آن مخالف‌اند، باید به اثرگذاری دولبه یک جریان نامحسوس اشاره کرد که شاید حتی خودش هم نمی‌داند چقدر مهم است و درعین‌حال چطور رصد و هدایت می‌شود و یک‌باره به ضد خود تبدیل می‌شود؛ اینفلوئنسرهایی که در فضاهای مجازی در این مدت درباره حیات شبانه حرف زده‌اند و عکس گذاشته‌اند یا در باب خوبی و بدی آن سخن گفته‌اند.

افرادی که به‌تنهایی شناخته‌شده نیستند اما به‌مرور روی مخاطبان چندکایی خود اثر می‌گذارند و همین اثرگذاری مسئله‌ای است که ممکن است بسیاری خوششان نیاید. این افراد در این مدت خواسته و ناخواسته با تبلیغ این فضاهای شهری و بروز احساس رضایت و خوشحالی، برخی را نگران و دلواپس کرده‌اند. از نگاه دیگر واقعیت این است که مسئولان و همه افرادی که دستی بر اجرای قسمتی از یک پروژه حیات شبانه دارند، استاد بد اجرا‌کردن و خراب‌کردن یک ایده اولیه خوب و مناسب هستند و اکنون اگر این پروژه را اصلاح‌طلبان هم اجرا کنند، حتما طرحی می‌شود که مخالفانی دلواپس در بیرون از این دایره بهشتی پیدا می‌کند.