پنجشنبه ۹ فروردين ۱۴۰۳ - Thursday 28 March 2024
ايران امروز
iran-emrooz.net | Sun, 26.02.2006, 9:39


ايلنا: "صور اسرافيل" از روزنامه‌های معروف و مهم سال‌های نخست مشروطيت بود، جذاب‌‏ترين قسمت آن روزنامه، ستون فكاهی بود كه به عنوان "چرند و پرند" به قلم "دهخدا" و با امضای "دخو" نوشته می شد، سبك نگارش آن در ادبيات فارسی بی سابقه بود و مكتب جديدی را در روزنامه نگاری ايران و نثر معاصر پديد آورد.

"علی اكبر دهخدا" در حدود سال ١٢٩٧ ه. ق (١٢٥٧ خورشيدی) در تهران متولد شد. پدرش، "خان باباخان"، يكی از ملاكان متوسط قزوين بود، پيش ازتولد وی از قزوين به تهران آمد و در اين شهر ساكن شد. هنگامی كه او ١٠ ساله بود، پدرش فوت كرد و ميرزا "يوسف خان" قيم او شد. دو سال بعد ميرزا "يوسف خان" نيز درگذشت و اموال پدر "دهخدا" به فرزندان ميرزا "يوسف خان" رسيد.
در آن زمان يكی از بزرگان بنام شيخ "غلامحسين بروجردی" كه از دوستان خانوادگی آنها بود، "دهخدا" را زير بال و پر خود گرفت و "دهخدا" تحصيلات قديمی را در پيش او آموخت. وی حجره ای در مدرسه حاج شيخ هادی (در خيابان حاج شيخ هادی) داشت و زبان عربی و علوم دينی درس می داد. "دهخدا" بارها بيان كرد كه هر چه دارد به واسطه محبت های اين مرد است.بعدها كه مدرسه سياسی در تهران افتتاح شد، "دهخدا" در آن مدرسه مشغول تحصيل شد و با مبانی علوم جديد و زبان فرانسوی آشنا شد.
معلم ادبيات فارسی آن مدرسه، "محمد حسين فروغی"، مؤسس روزنامه "تربيت" و پدر "ذكاءالملك فروغی" بود،گاه كلاس را به "دهخدا" می سپرد. خانه "دهخدا" در كنار خانه آيت الله حاج شيخ "هادی نجم آبادی" بود و همين بهانه خوبی بود كه "دهخدا" بتواند در كلاس درس او حضور پيدا كند. در همين روز ها او به آموختن زبان فرانسه پرداخت و پس از پايان تحصيلاتش به به خدمت وزارت امور خارجه درآمد. سال ١٢٨١ هنگامی كه ٢٤ سال داشت، "معاون الدوله غفاری" كه به وزير مختاری ايران در كشورهای بالكان منصوب شده بود، "دهخدا" را با خود به اروپا برد، او بيش از ٢ سال در اروپا و بيشتر در وين پايتخت اتريش اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسه خود را كامل كرد. بازگشت "دهخدا" به ايران همزمان با آغاز مشروطيت بود. او سال ١٢٨٥ هجری شمسی با همكاری "جهانگيرخان" و "قاسم خان" روزنامه "صور اسرافيل" را منتشر كرد. اين روزنامه از روزنامه های معروف و مهم سال های نخست مشروطيت بود و جذابترين قسمت آن روزنامه ستون فكاهی بود كه به عنوان "چرند و پرند " به قلم "دهخدا" و با امضای "دخو" نوشته می شد و سبك نگارش آن در ادبيات فارسی بی سابقه بود و مكتب جديدی را در روزنامه نگاری ايران و نثر معاصر پديد آورد. "دهخدا" مقالات انتقادی و سياسی اش را با روش فكاهی منتشر می كرد. پس از تعطيلی مجلس شورای ملی در دوره "محمد علی شاه"، آزادی خواهان ناچار از كشور خارج شدند و "دهخدا" نيز به استانبول و از آنجا نيز به اروپا رفت.
وی در پاريس با علامه "محمد قزوينی" رفت و آمد داشت ، سپس به سويس رفت و در "ايوردن" سويس نيز ٣ شماره از "صوراسرافيل" را به كمك ميرزا ابوالحسن خان پير نيا (معاضد الدوله) منتشر كرد. پس از آن به استانبول رفت و سال ١٣٢٧هجری قمری با ياری گروهی از ايرانيان روزنامه ای به نام "سروش" منتشر كرد. پس از اينكه مجاهدين تهران را فتح كردند و "محمد علی شاه" خلع شد، "دهخدا" از تهران و كرمان به نمايندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد و از عثمانی به ايران بازگشت و به مجلس شورای ملی رفت.
در دوران جنگ جهانی اول "دهخدا" در يكی از روستاهای چهار محال و بختياری زندگی می كرد، پس از جنگ به تهران بازگشت و از كارهای سياسی كناره گرفت و به خدمات علمی ، ادبی و فرهنگی مشغول شد و مدتی رياست دفتر (كابينه) وزارت معارف، رياست تفتيش وزارت عدليه، رياست مدرسه علوم سياسی و سپس رياست مدرسة عالی حقوق و علوم سياسی تهران به او واگذار شد. تا اينكه ٤ روز قبل از شهريور ١٣٢٠ و خلع سلطنت "رضا خان" از رياست آنجا عزل شد و از آن زمان تا پايان عمرش وقت خود را صرف خواندن و نوشتن و تصيحح كرد. البته "دهخدا" برای تفنن شعر نيز می سرود، اما شاعری حرفه اصلی او نبود. منظومه های معدود وی را "دكتر محمد معين" گردآوری كرده است.
علامه "دهخدا" در ساعت ٦ بعد از ظهر روز دوشنبه ٧ اسفند ماه ١٣٣٤ شمسی در سن ٧٧ سالگی پس از عمری خدمت به سياست و فرهنگ و علم و ادب ايران در خانة مسكونی خويش واقع در خيابان ايرانشهر (جلال بايار) تهران درگذشت. پيكر وی در بامداد روز چهارشنبه در ابن بابويه در مقبره خانوادگی به خاك سپرده شد.

مبارزات سياسی دهخدا:
وقتی "دهخدا" از سفر بالكان بازگشت، انقلاب مشروطه كم و بيش آغاز شده بود. او كه هميشه به فكر پيشرفت و ترقی مملكت خود بود، انقلاب مشروطه را راه مناسبی برای رسيدن به اين هدف می ديد. او در آغاز ورود به ايران، از طرف "امين الضرب مهدوی" به عنوان معاون و مترجم "موسيو دوبروك"، مهندس بلژيكی اداره شوسه خراسان استخدام شد. از همين زمان ديگران از نامه های اداری و نحوه كار "دهخدا"، استعدادهای او خصوصا استعدادش در نويسندگی را شناخته بودند.
٦ سال بعد، وقتی مشروطه در كشور اعلام شده بود و مشروطه خواهان در حال تلاش برای بيدار كردن مردم از خواب غفلت بودند، "دهخدا" از طرف ميرزا جهانگير خان شيرازی و ميرزا قاسم خان تبريزی به عنوان نويسنده در روزنامه "صور اسرافيل" به تهران دعوت شد. ورود "دهخدا" به روزنامه "صور اسرافيل" در واقع آغاز فعاليت های سياسی "دهخدا" بود.
روزنامه "صور اسرافيل" كه در حقيقت يك هفته نامه بود و به طور هفتگی منتشر می شد،٩ ماه پس از اعلام مشروطيت در روز پنج شنبه ١٧ ربيع الاول سال ١٣٢٥ قمری در محل كتابخانه تربيت واقع در خيابان ناصری تهران آغاز به انتشار كرد. تنها ٦ شماره از اين روزنامه در آنجا منتشر شد و پس از آن محل انتشار آن به جای ديگری انتقال داده شد.
"صور اسرافيل"، يكی از اساسی ترين سلاح های مشروطه خواهان بود كه تيراژ هر شماره آن در حدود٢٤ نسخه بود. اين روزنامه به طرز ماهرانه ای و برای اولين بار در ايران توانسته بود طنز ، اخبار و مقالات سياسی و نيازهای مردم آن زمان را در قالب يك روزنامه چاپ كند. شايد اين اولين روزنامه ايرانی بود كه مردم كوچه و بازار نيز آن را می خواندند. آن زمان مردم تهران به غير از شاهنامه خوانی و افسانه گويی و كارهايی از اين قبيل، سرگرمی ديگری به نام روزنامه خواندن نيز داشتند. مردم دسته دسته می نشستند و با شور و شوق روزنامه می خوانند.از ميان مطالب اين روزنامه آنچه بيش از همه طرفدار داشت و باعث شهرت روزنامه شده بود، ستونی بود به نام "چرند و پرند" كه با امضای "دخو" و نويسنده آن "دهخدا" بود. نوشته های "دهخدا" در ستون "چرند و پرند" از دو نظر قابل توجه هستند. اولا سبك نوشتار "دهخدا" در اين مقالات كه می توان آنها را به نوعی سبكی جديد در نگارش فارسی دانست. بنا به تاييد بسياری از منتقدان سبك نگارش او در "چرند و پرند"، سبكی كاملا نو بود و بسياری از نوشته های امروزی برگرفته از اين سبك هستند. همچنين استدلال ها و طعنه های سياسی "دهخدا" در دفاع از مشروطه در نوع خود بی نظير بودند و تاثير زيادی در طرفداری مردم از حكومت مشروطه داشتند.
"صور اسرافيل" در طول مدت انتشار ٥ بار متوقف شد. وقفه اول و دوم آن هر دو به خاطر مقالات تند و تيز روزنامه بودند و در هر دو بار روزنامه برای مدتی منتشر نشد. پس از مدتی روزنامه مجددا توقيف شد و محل چاپ روزنامه نيز مورد غارت و حمله قرار گرفت. چهارمين وقفه در انتشار طولانی شد و دليل آن بيماری "دهخدا" عنوان شد. آخرين توقف در كار چاپ روزنامه،٣ روز قبل از به توپ بستن مجلس شورای ملی بود. پس از حاكم شدن فضای رعب و وحشت در جامعه، "دهخدا" ، "تقی زاده" ،" سيد جمال الدين واعظ" و تعدادی ديگر در خانه ای نزديك مجلس شورای ملی پنهان شدند و سپس به مدت ٢٥ روز به عنوان پناهنده سياسی در سفارت انگليس به سر بردند تا اينكه بالاخره "محمد علی شاه" با هر تدبيری كه بود آنها را از آنجا بيرونشان آورد و تبعيدشان كرد.
"دهخدا" ابتدا به نزد "محمد خان قزوينی" در پاريس رفت و پس از مدتی از آنجا خود را به شهر ايوردن سوئيس رساند و در آنجا نيز ٣ شماره ديگر از روزنامه "صور اسرافيل" رامنتشر و با هزار دردسر به تهران فرستاد. مدتی بعد از آن عازم استانبول شد و در آنجا روزنامه فارسی "سروش" را به كمك ايرانيان آنجا منتشر كرد كه حدود ١٥ شماره از آن منتشر شد.
سرانجام پس از پيروزی مشروطه خواهان، "دهخدا" به عنوان نماينده مجلس از دو شهر تهران و كرمان انتخاب شد و به تهران بازگشت و به مجلس شورای ملی رفت.
پس از شروع جنگ جهانی اول، "دهخدا" كه ديگر طاقت درگيری و جنگ را نداشت، به يكی از روستاهای چهارمحال و بختياری رفت.اما زندگی سياسی "دهخدا" در اينجا به پايان نمی رسد. چند سال بعد، زمانی كه بحث ملی شدن صنعت نفت مطرح شده بود، "دهخدا" جسورانه به دفاع از آن پرداخت و مقالاتی را نيز بر عليه حكومت استبدادی انگلستان نوشت.
طرفداری "دهخدا" از "مصدق" و يارانش تا آنجا بود كه وقتی كودتای ٢٨ مرداد به پيروزی رسيده بود و سربازان شاه به دنبال "دكتر فاطمی"، يار وفادار "دكتر مصدق" می گشتند تا او را دستگير كنند به خانه "دهخدا" ريختند و خانه او را برای پيدا كردن "دكتر فاطمی" به هم ريختند و چون او را نيافتند، "دهخدا" را بازداشت كردند و با شكنجه های بسيار سعی كردند تا حرفی از زير زبان آن پيرمرد بيرون بكشند. سرانجام نيز چون به نتيجه ای نرسيدند، پيكر نيمه جان او را در دالان خانه اش رها كردند.

لغت نامه دهخدا:
همان گونه كه پيداست لغت نامه مهم ترين و اساسی ترين اثر "دهخدا" و بيشتر شهرت و احترام "دهخدا" به خاطر لغتنامه است. بنا به باور بسياری چنين كار بزرگ و چنين سرمايه گذاری عظيمی برای زبان فارسی را به غير از "دهخدا" تنها "فردوسی" انجام داده بود. تاليف لغت نامه "دهخدا" تاثير بزرگی در پايداری و جاودانگی زبان فارسی گذاشت. همه لغات فارسی، نام شهرها ، روستاها ، كلمات علمی ، اشخاص بزرگ و حتی لغات عربی را می توان در لغت نامه "دهخدا" يافت. در جلوی هر كلمه ای، معنای لغوی كلمه، موارد استعمال آن، طرز تلفظ صحيح آن، اشعاری با آن و بسياری اطلاعات ديگر درباره آن قرار دارد. لغت نامه "دهخدا" هم دايره المعارف است و هم كتاب مرجع علم های گوناگون و هم لغت نامه. وجود اين كتاب در هر خانه يا كتابخانه يا جای ديگری نعمتی بزرگ محسوب می شود.
لغت نامه كه "دهخدا" پنجاه سال يعنی بيشتر عمر خود را صرف آن كرد، از پايه٤ ميليون فيشی تاليف شده است كه "دهخدا" شب و روز به جمع آوری آنها مشغول بود. به گفته خود او و نزديكانش او هيچ روزی از كار فيش برداری برای لغت نامه غافل نشد، مگر ٢ روز به خاطر فوت مادرش و ٢ روز به خاطر بيماری سختی كه داشت.
"دهخدا"، سال ١٣٢٤ هجری شمسی ميليون ها فيشی را كه در تهيه لغت نامه فراهم كرده بود توسط مجلس شورای ملی به ملت ايران هديه كرد و مجلس نيز قانونی را تصويب كرد كه اين ميراث عظيم چاپ شود و موسسه ای نيز به نام "لغت نامه دهخدا" برای مديريت كار چاپ لغت نامه و ادامه راه "دهخدا" تاسيس شود. مدتی بعد از تصويب طرح چاپ لغت نامه در مجلس شورای ملی، "دهخدا" فوت كرد و از آن زمان به بعد كار هماهنگی و مديريت لغت نامه به وصيت خود "دهخدا" به عهده "دكتر محمد معين" گذارده شد. او كه خود فردی فرهيخته بود و در ادبيات فارسی تبحر فراوان داشت و كتاب "فرهنگ فارسی ٦ جلدی معين" از آثار گرانبهای اوست، به خوبی از عهده ادامه اين كار خطير برآمد. پس از فوت "دكتر معين" نيز اين كار به وسيله "دكتر سيد جعفر شهيدی" و "ابوالحسن شعرائی" و "دكتر دبير سياقی" و ديگران دنبال شد و به پايان رسيد.

ساير آثار دهخدا:
به غير از لغت نامه كه بزرگترين و پر ارزش ترين اثر "دهخدا" است، "دهخدا" كتاب های ديگری را نيز تاليف كرده است. با ارزش ترين كتاب "دهخدا" پس از لغت نامه كتاب "امثال و حكم" است. كتاب "امثال و حكم"، كتابی است كه در آن همه ضرب المثل ها، حكمت ها،آيات قرآن ، اشعار ، اخبار و احاديثی كه در زبان فارسی مصطلح هستند، جمع آوری شده اند.
همان طور كه پيش‌‏تر هم اشاره شد، "دهخدا" به زبان فرانسوی نيز تسلط زيادی داشت. او چند كتاب را از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه كرد كه ار آن جمله می‌‏توان به كتاب "عظمت و انحطاط روميان"،كتاب "روح القوانين" كه هر دو كتاب توسط "منتسكيو" تاليف شده، اشاره كرد.
"دهخدا" از آغاز جوانی تا اواخر عمر به تأليف" فرهنگ فرانسه" به فارسی مشغول بود.
از ديگر آثار "دهخدا"، كتاب "شرح حال ابوريحان بيرونی" است كه مقارن هزارة تولد "بيرونی" تأليف و به جای پنج شماره مجله "آموزش" منتشر شد. از آثار ديگر او می توان به "تعليقات بر "ديوان ناصرخسرو قباديانی" و تصصيح ديوان "سيد حسن غزنوی" ملقب به "اشرف" اشاره كرد.



" width="640" />
 

ايران امروز (نشريه خبری سياسی الکترونیک)
«ايران امروز» از انتشار مقالاتی كه به ديگر سايت‌ها و نشريات نيز ارسال می‌شوند معذور است.
استفاده از مطالب «ايران امروز» تنها با ذكر منبع و نام نويسنده يا مترجم مجاز است.
Iran Emrooz©1998-2024